MD hám PQJ / Nawrız Japaqov – qaraqalpaq ádebiyatın izertlewshi

shıǵarmaları haqqında aytılǵan mınaday pikirlerdiń: «…. Shayırdıń dáslepki qosıqlarınıń kópshiligi derlik, birew maqtaw yamasa jamanlaw sıyaqlı xáreketke iye, olardan belgili bir sociallıq baǵıttı anıq kóriw qıyın …» degen ústirtin analiz etilip berilgen bahalardıń shayırdıń shıǵarmaların teryeń úyrenbegenlikten izertlemegenlikden kelip shıqqan pikir1, degen juwmaqqa kelyedi.

Usılayınsha alım ózine shekemgi A. Muwsaev dóretiwshiligi boynsha shıqqan, jazılǵan miynetlerdiń hámmesine sholıw jasaydı, ilimiy pikirlerin bildiryedi.

Shayır A. Muwsaev eki dáwirdi, eki dúzimdi kórgen shayır. Sonlıqtan da ózi jazǵan zamannıń haqıyqıy m turmısın xalıq tárepinde turıp, teryeń ideyalı qosıqların jazdı. Bunı jaqsı sezgen ilimpaz kitaptıń birinshi babında shayırdıń revolyuciyadan burınǵı shıǵarmaların izertlewge arnaydı. Shayırdıń hár bir shıǵarmasınıń jazılıw sebebin, jılın anıqlap hám informatorlardıń maǵlıwmatın keltirip, qosıqlarınıń ideyasına, mazmunına teryeń ilimiy tallaw júrgizyedi. Shayırdıń xalıq ideyasın óz shıǵarmalarında bere bilgenin ayta kelip, táriyip

«oda» qosıqlarınıń sheberi bolganın, shıǵarmalarında satira hám yumordı sheberlik penen qollanǵanın ashıp beryedi.

Degen menen, shayır shıǵarmalarında ayrım qaramaqarsılıqlardıń bolǵanın bunıń sebebin «… sol waqıttaǵı qaraqalpaq xalqınıń siyasiy ekonomikalıq jaǵdayınıń, mádeniy jaqtan artta qalıwshılıǵınan, shayırdıń óziniń bilim

1 Жапа3ов Н. А. Му7sаевты4 д5рети7шилиги . Н5киs, qoyr, qi -qo-бетлер

33

dárejesiniń tómenliginen, bolıp otırǵan hádiyselerge tikkeley qatnaspawı hám basqalardan kórinedi»1, degen juwmaqqa kelyedi.

N. Japaqov miynetiniń ekinshi babın A. Muwsaevtıń jańa

dáwirindegi yaǵnıy 1917-jıldan sonǵı shıǵarmaların izertlewge arnaydı.

Sonnı aytıwımız kerek, ol dáwirde jańa revolyuciyasiyanı qabıl etken,

haqqında shıǵarmaların dóryetti. . Alım, shayırdıń «Bola basladı»,

«Birinshi may» h. t. b. qosıqların eń jaqsı shıǵarmalar qatarında tallaw júrgizyedi. Bular shayırdıń da, ilimpazdıń da qátesi, dep túminbewimiz kerek. Bul sol dáwir ushın hámmege ortaq jaǵday ekenin túsiniwimiz kerek. N. Japaqov shayırdıń jańa dáwirindegi qosıqların izertlew arqalı onıń qosıqlarınıń mazmunın, ideyasın, shayırlıq dańqın, talantın ilimiy jaqtan ashıp beryedi.

Kitaptıń úshinshi babın shayır shıǵarmalarınıń geypara kórkemlik

qurallarınan shebelik penen orınlı paydalanǵanın mısallar menen dálilley otırıp, ózine tán stillik ózgesheligin kórsyetedi. A. Muwsaevtı qaraqalpaq ádebiyatın janırlar menenbayıtıwda óz úlesin qosqan shayır2 sıpatında bahalaydı hám shıǵarmaların 1) Lirikalıq, ) Epikalıq, 3)Didiaktikalıq «násiya beriwshi», 4)Yumor hám satira, 5)Táriyplew

«oda»3 sıyaqlı bir

1Сонда, 69-бет

2Сонда, 131-бет.

3Сонда, 131-бет.

34

neshe túrge bólip, hár bir túri boyınsha qosıqlarınan mısallar keltirip izertlew júrgizyedi. Bul bolsa, ilimpazǵa shayırdıń dóretiwshiligi boyınsha juwmaqlanǵan pikirlerin aytıwına múmkinshilik beryedi. Ol:

«A. Muwsaev kúshli lirik shayır. Onıń kóp lirikası siyasiy, azamatlıq lirikaǵa jatadı. Ol ásirese azamatlıq lirikanıń asqan sheberi. Shayır

óziniń dóretiwshilik jolında Shıǵıs ádebiyatınan hám qaraqalpaq klassikalıq shayırlarınan kóp úyrengen. Ayapbergen professional shayır sıpatında ózine tán ózgesheliklerge iye». 1

N. Japaqovtıń A. Muwsaev dóretiwshiligi tuwralı bul úlken izertlewi shayır shıǵarmaları haqqında jıynaqlastırılǵan, tujırımlı pikir aytılǵan qunlı ilimiy miynet bolıp qaldı.

Bunnan soń N. Japaqov óziniń ilimiy izerlew jımısınıń baǵdarın sol dáwir ushın júdá qunlı hám áhmiyetli problemalardıń biri bolǵan

ádebiyattaǵı realizm, socialistik realizm problemaların izertlewge baǵıshlaydı. Sebebi, bul problemalar sol waqıtqa shekemgi sheshimin tappaǵan dawlı hám qıyın máselelerden biri edi. Usı maqsette alım:

«Qaraqalpaq ádebiyatındaǵı socialistik realizmniń saǵaları hám qáliplesiwi» degen tema ústinde doktorlıq dissetatsiciya isleydi hám onı tabıslı túrde jazıb shıǵıp, 1967-jılı filologiya ilimleriniń doktorı dárejesin aladı. Sońınan bul ilimiy miyneti e ki kitap bolıp

«Socialistik realizm jolında» (1967) hám «Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatında realizm máselesi» «1972» basılıp shıqtı.

1 Сонда, q -бет.

35

Jáne bul miynetleri alımnıń úsh tomlılıǵınıń eki tomında «I tom, á9wh,

IItom 1979» qaytadan basılıp shıqdı.

N. Japaqov izertlew jumısın eki úlken tarawǵa bólip, birinshi bólimin «Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatında realizm máseleleri», dep ataydı. Sebebi, revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarındaǵı realizm máselesi qaraqalpaq

ádebiyattanıw iliminde jaqınǵa deyin arnawlı izertlenbey kiyatırǵan baslı áhmiyetlerdiń biri edi. Bul máseleni birinshi bolıp analizlewge kirisken N. Japaqov boldı. Ol Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq,

Ótesh, Omar, Sarıbay, Gúlmurat, Annaqul hám basqa da qaraqalpaq shayırlarınıń shıǵarmalarındaǵı realizm jan-jaqlı teryeń analizlyedi. Egerde folklorda N. Japaqov realizm elementiniń bar ekenligin dálillegen bolsa, joqarıda atalǵan shayırlardıń shıǵarmalarında ol realizmniń metod sıpatında qálipleskenin dálilleydi. 1

Usılayınsha ilimpaz shayırlar dóretiwshiligindegi realistik dástúrdi anıqlawda, qaysı shayırda, qanshelli dárejede qollanılǵanın mısallar menen dálillep kórsyetedi hám usınday shınlıqtıń suwretleniwin sol shayırdıń dúnyaǵa kóz-qarası, dúnyanı tanıw túsinigi, ósken ortalıǵı menen sheber baylanıstıradı. Bul miynetiniń ayrıqshalıǵı sonnan ibarat, N. Japaqov biziń ádebiyatımızda belgisiz bolıp kelgen kóp ǵana shayırlardı Xudaybergen Jebegen ulı, Qazaqbay Xojaniyaz ulı, Ábdikádir shayır t. b. tawıp, olardıń shıǵarmaların jıynap, ayırımların kitap e tip shıǵarıp, izertlep olardıń

1 Пирназаров А. №ара3алпа3 1дебияты бойынша гейпара ойлар . Н5киs, qooq, qoi -бет.

36

dóretiwshiligin birinshi ret ilimiy aynalısqa qostı. Bunıń ózi N. Japaqovtıń qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminiń rawajlanıwına qosqan

úlesin taǵı da ayqınıraq kórsyetedi.

Bul miynette, N. Japaqovtıń izertlewiniń bir ózgesheligi qaraqalpaq

ádebiyatın kóbirek tariyxıy jaǵınan qarastıradı. Shayırlar shıǵarmalarınıń tariyxıy waqıyalar menen baylanıslılıǵına, faktler menen anıq dereklerdi keltiriw arqalı izertlew jumısın júrgizip otıradı. Hátteki, revolyuciaǵa shekemgi shayırlardıń dóretiwshiligin bólek-bólek aladı, soytip olarǵa teoriyalıq máselelerdi sińdirip beriwge háreket etedi. Sonıń ushın da belgili ádebiyatshı, professor S. Axmetov «Bul princip bólek –bólek alıw» avtor ushın qolaylı kóringeni menen izertlewge tutaslıq bere almaǵanlıǵın bayqay qıyın emes. Usıǵan qaramastan onıń hár bir shayırdıń dóretiwshiligindegi realistlik kórinislerdi ashıwǵa umtılıwları unamlı», dep jazad. Alım izertlewinde shayırlar dóretiwshiligine baylanıslı hár qıylı dereklerdi, kóp ǵana tariyxıy ádebiy materiallardı sheberlik benen qollanǵan. Sonıń ushın da professor S. Axmetov:

«Izertlewshiniń kóz-qarası, materiallarǵa qatnası hám juwmaqları

ádebiyat tariyxın jasawda kóp járdem beretuǵınlıǵı sózssiz», dep jazadı.

. .

Ásirese alımnıń Jańa revolyuciyadan burınǵı qaraqlpaq

ádebiyatındaǵı shayırlardıń shıǵarmaları haqqındaǵı pikirleri bir qansha jańalıq sıpatlarǵa iye. Óytkeni, shayırlardıń ózleri jasap turǵan zamannıń waqıyaların realistlik penen

37

shınlıqtı tiplik obraz arqalı durıs suwretlew baǵıtın N. Japaqovqa

shekem kyeń túrde izertlew bolǵan joq edi.

Kitaptın ekinshi bólimi «Socialistlik realizm jolında» dep ataladı.

Bunıń áhmiyeti sonda, Socialistlik realizmniń qaraqalpaq ádebiyatında

payda bolıw, rawajlanıw, qáliplesiw dáwirlerinde kyeń kólemde birinshi arnawlı izertlegen N. Japaqov boldı.

Ilimpaz socialistlik realizm metodınıń qaraqalpaq ádebiyatında tak kak kyeńes dáwirinde, atap aytqanda 1917-1920-jılları jazılǵan A. Muwsaevtıń «Kólge qash», «Kólge qash Qaljan», Ábdiqádir Bekimbet ulınıń «Yaranllar», «Kórdim», Qazaqbay Xojaniyaz ulınıń «Boldı»,

«Saǵal jaǵasında», Tilewmaǵanbet Amanjol ulınıń toǵawlarında, «Asqar

batır» dástanında S. Májiytovtıń

«Erkinlik tańı», S. Nurımbetovtıń «Dawıt kól», «Tilláxan» qosıqlarındaaq payda bolıp, onıń payda bolıwna M. Gorkiydiń, V. Mayakovskiydiń,

D. Bednıydıń, H. H. Niyazıydıń

shıǵarmalarınıń tásir etkenligin hám bul metodtıń tosınnan payda bolmay onıń túpki saǵası revolyuciyaǵa shekemgi qarakalpaq

ádebiyatındaǵı realizm metodı ekenligin isenimli mısallar menen kórsyetken. Ilimpaz miynetiniń juwmaqlawında bılay jazadı

«Qaraqalpaq kyeńes ádebiyatınıń tuwılıwındaǵı hám onda socialistlik realizmniń payda bolıp káplese baslawındaǵı xarakterli jaǵdaydın birionı baslawshılar joqarıda kórsyetkenimizdey, revolyuciyadan burın-aq káliplesken, xalıq jırın jırlaǵan, xalıq tárepinde bolıp, sol mápti qorǵaǵan shayırlar e di»1. Ulıwma N. Japaqovtıń bul miyneti onıń

1 Жапа3ов Н. Шы2армалары. I I том. Н5киs, 1979, 498-бет

38

diapozonı kyeń, erudiciyalı alım ekenin dáliylleydi. Sonıń ushında bul izertlew jumısınıń qunlılıǵı haqqında kóp alımlar menen bir qatarda akademik M. Nurmuhammedov ta N. Japaqovtıń

«Qaraqalpaq ádebiyatında socialistlik realizmnıń saǵaları hám qáliplesiwi» dissertaciyası qaraqalpaq ádebiyatında eń aktual máselelerdiń birine arnalǵan. Avtordıń xızmeti sonnan ibarat, ol qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde bul máseleni birinshi ret qozǵadı…

Avtor jazıwshılardan S. Májiytovtıń, Q. Áwezovtıń hám t. b. ádebiyatta atın qayta tiklew ushın kóp kúsh jumsaǵan, bular jeke adamǵa sıyınıw dáwirinde tiykarsız repressiyaǵa ushıraǵan edi. Bul jumısta usı jazıwshılardıń dóretiwshiligi teryeń ashıladı. Qaraqalpaq ádebiyatınıń

0- 0-jıllardaǵı rawajlanıwında folklordıń roli haqqındaǵı pikirleri de isenimli shıqqan, dissertant rus-qaraqalpaq ádebiy baylanısları haqqında jańa faktler keltiryedi, qaraqalpaq ádebiyatınıń Orta Aziya

ádebiyatlarınıń bir-biri menen baylanıslılıǵına arnap jazılǵan betleri de jańa materiallar keltiriwi menen qızıqlı»1, dep jazadı. N. Japaqov qaraqalpaq ádebiyatında socialistlik realizm metodınıń túp saǵaları folklorlıq hám klassikalıq ádebiyatımızdaǵı realistlik elementler menen tolı shıǵarmalardan baslanıp házirgi qaraqalpaq ádebiyatında qálipleskenin isenimli faktler menen ilimiy kóz qarastan dálillep beredi2

«Bul N. Japaqovtıń ádebiyat boyınshateoriyalıq biliminiń teryeńliginen, jeke oy-pikiriniń kúliliginen derek beredi. Biz N. japaqovtı belgili folklorist –ilimpaz sıpatında

1Жапа3ов Н. Н5кис, 0, -бет.

2Ма3сетов №. №ара3алпа3 фольклористикасы. Н5кис, , 0-бет.

39

da tanıymız. Sebebi, onıń ilimiy izertlew jumıslarınıń kóshilik bólegi qaraqalpaq folklorın izerllewge arnalǵan. Ol ádebiy proceske aynalısqan0-jıllardan baslap-aq folklorlıq shıǵarmalardı jıynawshı boldı, onıń áhmiyetin durıs túsindi.

-jılı ataqlı Esemurat jırawdan «Qoblanǵ dástanın jazıp aldı hám baspaǵa tayarlawda qatnastı. Sonı da aytıp ótiwimiz kerek, joqarıda biz sóz etken úlken úlken miynetiniń birinshi bóliminde folklorǵa ayrıqsha toqtap, «Folklor bay realistlik elementlerge iye» degen óz aldına bólim bergen edi. Onda qaraqalpaq folklorınıń ańız, ertek, jumbaq, naqılmaqal, aytıs, dástúr qosıqları, dástanlardaǵı realistlik kórinislerdi konkret mısallar arqalı kórsyetedi. Alım folklordaǵı realizm haqqında

«Biz qaraqalpaq folklorındaǵı realistlik baǵdarlarǵa usı kórsetpeler tiykarında qaraymız. Óytkeni miynetkesh xalıqtıń árman-úmitlerin, ideyasın, turmısın kórsyetken hám onıń mápi ushın xızmet etken

ádebiyat realizm menen sózsiz baylanıslı ádebiyat boladı». 1 Avtor

- -jıllar Xiywa xanına qarsı qaraqalpaq xalqınıń gúresine basshı bolǵan Ernazar alakózge baylanıslı ańızlar haqqında pikir júritip, ondaǵı realistlik motivlerdi belgilep beryedi. Sonday-aq - - jılları basılıp shıqqan qaraqalpaq erteklerine analiz islese, naqıl-maqallar haqqında izerlew júrgizip, olarda «Realistlik element ańız hám erteklerden de anıǵıraq hám jıynaqlıraq. Bunıń sebebi, naqıl-maqallardıń ózi xalıq turmısınıń tájiriybe juumaǵı, kórgen-bilgen nárselerdiń jámlestirilgen túiyni,

1 Жапа3ов Н. Шы2армалары. I том. Н5кис, , -бет.

40

oy-pikir, danalıq toplamı retinde bolǵanlıqtan dep túsiniw múmkin»1

degen pikirin aytadı. N. Japaqov xalıq jumbaqlarında, aytıslarında,

dástúr qosıqlarınıń túrlerinde de turmıs shınlıǵına baylanıslı bolǵanlıqtan realistlik elementler ushırasatuǵının mısallar menen kórsyetedi. Sonıń menen birge ilimpaz «Qırıq qız» dástanındaǵı realistlik motivlerge de toqtap, dástannıń mazmunı, syujeti, obrazların, kompoziciyasın, ideyasın hám kórkemlik ózgesheliklerin analizlew menen ayrıqsha itibar beryedi. Ol dástan tuwralı izertlewshilerdiń pikirlerin esapqa ala otırıp, ondaǵı realistik tendenciyanı, tariyxıy shınlıqtı ózinshe ashıp beriwge háreket

etedi. N. Japaqov usı úlken izertlew jumısınıń «Socialistlik realizm

jolında» atlı ekinshi bóliminde «Xalıq dóretiwshiligi menen qaraqalpaq

ádebiyatınıń baylanısı» máselesine de óz aldına bólim berip, kyeń túrde

sheshiwshi faktorlardıń biri-bay folklor dástúrin ózlestiriw ekenin jazadı.

Alım S. Májiytovtıń «Jarlı ǵarrı diyxan», «Xayallar kúnine», «Qızlarǵa»,

«Daw bolmasın», «Doslıq jayı», «Márt jaqsı», «Erler dárkar», «Jigit»

A. Muwsaevtıń

«Násiyat», «Aman bol», «Bere górmen», «Kartayǵanda», «Bet ashar»,

«Erejepke», «Bar e ken», A. Dabılovtıń «Ótken zaman»,

«Joldaslar» h. t. b., S. Nurımbetovtıń «Esetsyeń», «Jańabergen» t. b.

41

paydalanǵanın S. Májiytov, A. Muwsaev, A. Dabılov, S. Nurımbetov shıǵarmaları mısalında ayqın kórsyetip beriw menen birge, bul waqıtta dóregen shıǵarmalarǵa folklorǵa xarakterli bolǵan ıqshamlılıq, yadlawǵa

qolaylılıq, namaǵa salıp aytıwǵa qurılǵanlıq, aqıl-násiyat úyretiwge baǵdarlanǵanlıq kórinip turatuǵınlıǵın belgilep ótyedi1. Á N. Japaqovtıń folklor menen ádebiyattıń baylanısı haqqındaǵı pikirleri teryeń ilimiyligi, folklordı paydalanıw jolları tuwralı aytqan bahalı oyları menen ayrılıp turadı. N. Japaqov xalıq awızeki ádebiyattı miyraslarınıń bahalılıǵı, qádirin, olardıń búgingi hám keleshek áwlád ushın biybaha

ǵáziyne ekenligin jaqsı túsindi, olardı xalıq arasınan jiynaw hám basıp shıǵarıwǵa belsendilik etti hám óziniń tikkeley basshılıǵında qaraqalpaq folklorınıń kóp tomlıǵı 0 tomdı baspaǵa tayarlawǵa qatnastı. Házir olar tolıq kitap bolıp shıqtı. Ol -jılı Tashkentte «FAN» baspasında birinshi ret rus tilinde shıqqan «Qaraqalpaq folklorı tariyxınıń ocherkleri» kitabına folklordıń eń mayda janrları bolǵan «Dástúr qosıqları», «Toybaslar», «Háwjar», «Sınsıw»,

«Betashar», «Joqlaw», «Aytımlar», «Bádik», «Gúlápsan»,

«Yaramazan» haqqında jazadı. Bulardı izertlewde qaraqalpaq folklorı boyınsha jıynalǵan materiallarǵa súyene otırıp, ol izerlew obyektine

tariyxıy jaqtan jantasadı. Bul úlken áxmiyetke iye. Onıń pikirinshe, dástúr qosıqları e rte zamanlarda, patriarxal-

1 Ма3сетов №. №ара3алпа3 фольклористикасы. Н5кис, , - -бетлер.

42