MD hám PQJ / Nawrız Japaqov – qaraqalpaq ádebiyatın izertlewshi

kiyatırǵanın atap ótedi. Bulardıń óz aldına keleshekte izertlew zárúrligin qoyadı.

«Naqıl-maqallar» maqalasında naqıl-maqallardıń jaqın waqıtlarda dórelmegenin, olardıń uzaq ótmishiniń jemisi ekenligin tastıyqlaw arqalı olardıń tórkinine sholıw jasaydı. Xalqımızdıń turmıs-tájriybesinen payda bolǵan naqılmaqallardıń mazmunın tallaydı. Qaraqalpaq xalqınıń turmısındaǵı mal sharwashılıq kásibi úlken orın tutıwına baylanıslı mına naqıllardı itibarǵa alǵan. «Diyxanshılıq biri bes, sharwashılıq oǵan es» dep biykar aytılmaǵan. Orta Aziya xalıqlarınıń sonıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń turmısında sharwashılıqtıń jılqı ósiriw salası úlken

áxmiyetke iye bolǵan. Jılqı diyxanshılıq ushın kúsh-kólik bolsa, eti tamaq, terisi kiyim hám el qorǵaw isine kerekli quraldıń biri ekenine itibar qaratadı. Bulardan basqa ilim-bilim iyelewge, ónerge baylanıslı naqıllardıda kóplep keltiri olardıń mazmunına dıqqat bóledi. Naqılmaqallardıń janrlıq ózgesheligine, poetikasına itibar qaratadı tómendegishe juwmaqlaydı. Kórkem súwretlew quralınıń barlıǵı derlik naqıl-maqallarda bar ekeni dawsız. Bulardıń barlıǵı naqılmaqallardıń xalıqtıń kórkem dóretpeleriniń biri hám janr retinde qálipleskeniniń guwası bolsa, birazı-kórkem naǵız desek boladı, deydi.

Usı baǵdarda «Jumbaqlar» maqalasında da xalıqtıń kórkem dóretpeleri ishinde jumbaqtıń belgili orın alatuǵını, onıń áyyemgi zamanlarda aq janr retinde qálipleskeni haqqında sóz

23

etedi. Jumbaqlardıń tematikasına, ádebiyatımızda úyreniliw máselelerine itibar qaratadı. «Járiyalanbaǵan dástanlar» maqalasında qaraqalpaq dástanlarınan «Jaz kelen», «Jáxánsha»,

«Shiyrin-sheker» dástanları haqqında toqtaydı. Bul úshsh dástannıń jıraw Qurbanbay Tájibaevtan jazıp alǵanın aytadı. Dástanlardıń mazmunı, ideyası, kórkemligi máselelerine keńnen toqtap úsh dástannıń bir jırawdan jazıp alınıwına qaramastan mazmunınıń hár qıylı e keni aytılıp ótiledi. Bul qaraqalpaq xalqınıń dóretiwshilik, ruwxıy kúshiniń sarqılmas bulaqtay bay ekeniniń kórsetkishi bolıp tabıladı. Bunday járiyalanbay atırǵan dástanlar kóp. Usılardı anatilimizde basıp shıǵarıwdı tezletsek sonıń menen birge ruz tiline awdarsaq úlken jetiskenlik boladı dep juwmaqlaydı.

«Ámiwdárya» jurnalı 1974-jıl. Nawrız Japaqovtıń ádebiy-sın maqalalarınıń ishinde 40-jılları ádebiy baylanıslar, doslıq temasına arnalǵan maqalaları kóplep jazıldı. Usı dáwirde ayrıqsha orıs ádebiyatı menen tuwısqan xalıqlar ádebiyatları menen baylanısta bolıw máselesi kún tártibiniń tiykarǵı wazıypalarınan edi. Sebebi olardan tájriybeler toplaw, shıǵarmalarınan awdarmalar jasaw áxmiyeti de talap etilip turdı.

Sonlıqtan ilimpazdıń «Taras Grigorevich Shevchenko» maqalasında Shevchenko dóretiwshiligi Pushkin dóretiwshilikleri menen qatar qoyılıp

úyreniledi. Shevchenkonıń oy - pikiriniń ómr súriw jaǵdayları xalıq penen baylanıslı ekenligi atap ótiledi. Shayırdıń Watanǵa degen muxabbatınıń úlken maqtanısh penen jırlanıwı haqqında pikirler bildiredi.

24

zárúrliklerin ortaǵa qoyadı. «Rus xalqınıń danıshpan shayırı» maqalası

qanday súyikli shayırı bolsa, qaraqalpaq xalqınıń da súyikli shayırı ekenligin shıǵarmaların tallaw mısalında dálilledi. Shayırdıń «Qashqın», « Borodina» shıǵarmaların óz watanınıń erkin gúreske shaqırıwshı shıǵarmalar bolǵanın atap ótedi. Bul shıǵarmalardıń ekinshi jer júzlik urıs dáwirinde áxmiyetli ideyaları menen bahalı bolǵanın belgileydi. Tuwısqan xalıqlar menen ádebiy baylanıslar tarawında da bir qatar maqalalar dóretti. Máselen, bul tarawda 1940-jılı Q 165 «Qızıl

Qaraqalpaqstan» gazetasında kólemli maqala járiyaladı. «Farxad hám

Shiyrin» poeması haqqında degen. Bunda ózbek xalqınıń ullı shayırı Aliysher Nawayınıń bul dóretpesine keńnen analiz beredi. Nátiyjede ashıqlıq teması pútkil dunya ádebiyatınıń mángilik teması bolıp kiyatır. Ol xesh waqıtta óziniń qızıqlıǵın, tazalıǵın, janlılıǵın joǵaltqan joq. Hár bir shayır usı temada jazdı hám onı jańa mániler menen boyawlar menen bergisi keldi. Biraq tek shayırdıń shayırları ǵana, haqıyqatlıqtı túsiniwshiler ǵana ashıqlıqtıń shın hám tolıq mánisin kórkem sóz benen bere aldı, deydi. Solay etip dástan haqqında tallawǵa ótedi. «Farxad hám Shiyrin» dástanı Aliysher Nawayınıń belgili «Xamsa»sına

25

kirgen bes dástanınıń biri bolıp esaplanadı. Ol Nawayınıń dóretken usı

kólemli dástanlarınıń e ń súyiklisi. Farxad hám Shiyrin haqqında ańız

ásirler boyı jasap kelmekte. Xalıqtıń eń sulıw ańızına aylanıp ketken bul ángime tariyxıy faktler tiykarında júzege shıqqan. Ol kóbinese

«Xısraw hám Shiyrin» atı menen taralǵan. «Xısraw hám Shiyrin»

haqqında birinshi mártebe dástan jazǵan adam X ásirde jasaǵan ullı

Iran shayırı Abu Qasım Firdawsiy boldı, biraq ol dástanda Farxad

haqqında esh nárs aytpaydı. Firdawsiydan soń 200 jıl keyin XIIásirde jasaǵan Ázerbayjan shayırı Nızamiy. Ol bul ángimeni tolıqtırıp parsı

tilinde dástan jazadı. «Xısraw hám Shiyrin» dástanı Nizamiy

xamsasındaǵı dástanlardıń biri bolıp qaxarmanlar Xısraw menen

Shiyrin, Farxad obrazı e kinshe dárejege bir orında turadı.

Nizamiydan keyin bul dástandı jetilistirgen Ámir Xısraw Dexlewiy boldı. Mine usınday talant iyelerinen soń bul ángimege Nawayı jańa formada qatnas jasap ájayıp dóretpe jazadı. Aliysher óziniń ólmes dástanında e ki dunyanı jaratqan. Bul jamanlıq hám jaqsılıq dunyası, zulımlıq hám ádillik dunyası, japa hám haqıyqatlıq dunyası. Farxad penen Shiyrin obrazına ashıqlıq ruwxı, watandı súyiwshilik, onı qorǵaw ideyası, haqıyqatlıq hám ádillik ideyası, ómir súriw hám batırlıq ideyası, miynet hám dóretiwshilikke muxabbat ideyası menen suwǵarılǵan, dep hár tárepleme talqı jasaydı. Bul álbette qaraqalpaq

ádebiyatı ushın óz dáwirindegi bahalı pikirler. Mine, pikirlerin ilimpaz jánede

26

haqıyqattı súyiwshi shıǵarmalar bolǵanın kórsetedi. Sonıń menen shayırdıń gúllán ómirinde usı haqıyqatlıqtıń táreptarı bolǵanın atap

ótedi. Jáne de shayırdıń adamnıń wazıypası xalıqqa xızmet etiwden ibarat degen mánini shıǵarmalarında ashıp kórsetkenin, hákimlerge ádil bolıwdı, xalıq ushın qayǵırıwdı wazıypa etip qoyǵanın kórsetedi. Sonıń ushın da shayırdıń shıǵarmalarında pútkil xalıqtı súyiwshilik anıq kórinip turadı. Ol diniy túsinikti bólip jarıp shıqtı. Din ayırmasına, urıw parqına qaramay, barlıq xalıqlarǵa teń kóz benen karadı. Qıtay, armyan, iran, grek, arab xalıqlarınıń aldınǵı adamlarınıa óz xalqınıń ullı adamları retinde qaradı. Bul obrazlardı biz «Farxad hám Shiyrin»,

«Iskender diywalı», «Láyli hám Májnún» shıǵarmalarınan anıq kóre alamız deydi avtor. Sonıń ushında Nawayı ózbek klassik ádebiyatınıń baslawshısı, hám ózbek ádebiy tiliniń tiykarın salıwshı. . Ol shıǵıstıń ullı adamlarınıń biri, shayır jazıwshı ǵana emes, al muzıkant hám kompozitor oqımıslılardı, shayırlardı jazıwshılardı tárbiyalawshı retinde de kiredi. Sonlıqtan onıń talantın Orta Aziyanıń pútkil xalqı bahalaydı.

Solardıń ishinde qaraqalpaq xalqı da Nawayını bildi óz shıǵarmalarında e ske túsirdi.

27

Atap aytqanda XIX ásir qaraqalpaq shayırlarınan Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq óz shıǵarmalarında tilge aladı. Máselen Berdaqtıń «Izler edim» qosıǵında «Nawayıdan sawat ashtım» qatarları bar ekenligin mısallar menen dálilleydi. Nawayı dóretiwshiligi qımbat baha ǵáziyne esabında

ásirler boyı shayırdıń ózi súyigen xalqı tárepinen saqlanıp keleberetuǵının ilimpaz jankúyerlik penen tilge aladı.

Solay etip, Nawrız Japaqovtıń ádebiy sın tarawındaǵı maqalaların talıqlay otırıp tómendegishe juwmaqlarǵa keldik.

Birinshiden poeziya tarawındaǵı ádebiy sın maqalalarına Berdaq, S. Májiytov, Xamza Xákimzada Niyaziy, A. Muwsaev, Ábdiqádir shayır, M. Dáribaev dóretiwshiliklerine arnalǵan hám taǵı basqalar.

Ekinshiden qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminiń máselelerine arnalǵan maqalalarına «Oylasıqqa qoyılǵan ortalıq pikirhaqqında», «Xalqımızdıń mydeniy miyrasına puxta qarayıq»,

«Beruniy hám ádebiyat» x. t. b

Úshinshiden jeke portretlerge arnalǵan maqalalarına T. G. Shevchenko, M. Yu. Lermontov x. t. b. maqalaları.

Tórtinshiden xalıqlar doslıǵı, ádebiy baylanıs máselelerine arnalǵan

«Xamza hám Ayapbergen», «Xalıqtıń mártligi hám Agaxiydiń jırları maqalaları bar. Besinshiden ádebiy sın maqalalarınıń ishinde eń kóp orın alǵan túri qaraqalpaq awızeki dóretpelerine arnalǵan maqalalarına toqtadıq.

28

Usılayınsha alım sol dáwirleri poeziyalıq shıǵarmalardıń haslı mánisine túsinbey kemshilik izlewshi ústirtin bahalaw, ókpe-giyne, bir-birewden min izlew sıyaqlı kritikaǵa jat illetlerden awlaq turıp ádil baha beryedi. Kritik sıpatında N. Japaqovtıń ózgesheligi sonnan ibarat, sol dáwirde

ádebiyattıń bir qansha rawajlanǵan janırı poeziya hám dramaturgiya boyınsha qálem terbyetip atırǵan jas avtorlardıń shıǵarmalarına dóretiwshilik jol kórsetiwshi obyektiv ádil kritikanıń zárurligin jaqsı sezdi. Usı baǵdarda J. Aymurzaev, T. Seytmuratov, A. Begimov, Q.

Ermanovlar menen bir qatarda óziniń, «Jas jazıwshılarǵa járdem etiw kerek «atlı maqalasın járiyaladı. Al elimizde revolyuciya ornawı menen revolyuciya jyeńisin, kommunistlik partiyanı jırlaw, sol dúzimdi maqtaw

kórkem ádebiyatta eń baslı temaǵa aylandı. Jazıwshılardıń

shıgarmalarınan «socialistik realizm metodın» izlestiriw xáwij aldı.

Sonıń ushında dáslepki waqıtları sol dáwir talabına say N. Japaqovtıń da

kritikalıq recenziyalarında ayrım kemshilikler ushrasıp turdı. Mısalı A. Begimovtıń 1935-jazılǵan

«Gúres balası» poemasınıń socialistik realizm metodınıń izertlewshiligi

járiyalandı. Bundaǵı ayrım pikirlerge qosılıwǵa bolǵanı menen bazı bir kemshiliklerdiń de orın alǵanın belgili ádebiyatshıprofessor S. Axmetov durıs kórsyetip ótyedi. Ol: «… kórkem ádebiyatta biz simvollıq suwretlewdiń múmkin ekenligin biykarlawǵa haqımız joq, maqala avtorları A. Begimovtıń simvoliksuwretlegeni ushın idealizmge

ótti dep ayıplaydı. Sonıń menen

30

birge maqalada socialistik realizmniń principlerin tallamaqshı bolıp,

ózleri de aljasqan»1 dep jazadı. Bunday kemshiliklerdiń bolıwı sol dáwirde jańa rawajlanıp atırǵan qaraqalpaq ádebiy kritikası ushın ortaq jaǵday edi. Degen menen N. Japaqov barqulla xalıq talantlıları hám olardıń dóryetken shıǵarmaların durıs bahalawdıń hám qorǵawdıń táreptarı boldı. Sonlıqtan S. Májiytov, I. Fazılov, Q. Áwezovlar haqqında aátılıp kiyatırǵan unamsız kritikalardı áshkaralawǵa xáreket etti.

N. Japaqovtıń ilimiy izerlew jumıslarınıń ózgeshelikleri sonnan ibarat, birinshilerden bolıp tuwısqan halıqlar ádebiyatınıń hám mádeniyatınıń baylanısları boyınsha Á. Nawayınıń

«Farxad hám Shiyrin» poeması haqqında, «Xamza hám Ayapbergen»,

«Ózbek hám qaraqalpaq ádebiyatınıń óz ara baylanısı máselesine»,

«Xamza Qaraqalpaqstanda qashan bolǵan»,

«Taras Grigorevich Shevchenko», «Rus halıqınıń danıshpan shayırı»,

«Halıqtıń mártligi hám Agaxiydıń jırları» hám taǵı basqa maqalaların jazdı.

Usılayınsha N. Japaqov qanday xızmette islewine qaramastan, barlıq waqıtta ilimiy dóretiwshilik jumısı menen shuǵıllanıp keldi. Al 1960jıllardın baslap tikkeley ilimiy izertlew obyektisi etip alǵan, alım 1961jılı ilim kandidatı dárejesin iyelewge miyasar boldı. N. Japaqov bul minetin «A. Muwsaevtıń dóretiwshiligi» «Nókis, 1964» degen at penen baspadan shıǵarıp A. Muwsaevtıń dóretiwshiligine arnalǵan birinshi monografiyanıń avtorı boldı. Bul

1 Сонда tq-бет

31

lken izertlew qaraqalpaq ádebiyatın baslawshılardıń biri shayır A. Muwsaevtıń dóretiwshiligi boyınsha jazılǵan, óziniń ilimiyteoriyalıq

áxmiyetin joytpaytuǵın qunlı miynet boldı. Alım shayır shıǵarmaların belgili úsh etap tiykarında tallap, úshinshi etapın onıń shıǵarmalarınıń kórkemlik ózgesheligin ashıwǵa arnaydı. Alımnıń bul miynetiniń qunlılıǵı óz waqtında tuwısqan hám jergilikli alımlarımız tárepinen joqarı bahalandı. Mısalı, rus ilimpazı, prfessor N. A. Baskakov: «N. Japaqov shayırdıń dóretiwshilik jolın eń joqarı metodologiyalıq ilimiy baǵdarda erudiciyalıq penen izertleydi»1, dep jazdı. Haqıyqatında da ilimpaz shayır shıǵarmaların el awzınan hám arxivlerden erinbey, tınbay qunt penen jiynap, shayırdıń dóretiwshiligine hár tárepleme izertley otırıp, ádil baha beryedi, onı óz dáwiriniń jırshısı sıpatında joqarı bahalaydı. Durıs, alımnıń bl kitabı shıqqanǵa deyi n, A. Muwsaevtıń dóretiwshiligi haqqında kólegen maqalalar jazıldı, izerlewler payda boldı. N. Japaqov bul miynetlerdin hámmesin esapqa ala otırıp, olarǵa sın kóz benen qaraydı, izerlewshilirdiń islegen jumıslarına ádil baha beryedi. Olardıń durıs táreplerine qosılǵan jaǵdayında kelispegen orınlarda ilimiy aytısqa túsyedi. Mısalı, 1960-jılı basılıp shıqqan

«Qaraqalpaq sovet ádebiyatı» atlı orta mekteptiń 10-klasına arnalǵan sabaqlıqta shayırdıń ómirin hám dóretiwshiligin úyreniwge arnalǵan ayırım bólim bar ekenin, bul bólimniń oǵada durıs berilgenin, biraq shayırdıń revolyuciadan burınǵı jazılǵan

1 Н. Жапа3ов. Н5киs, qoo0, eu-бет.

32