MD hám PQJ / Nawrız Japaqov – qaraqalpaq ádebiyatın izertlewshi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIKUNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASI FAKULTETI

5220100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr bagdarınıń 4-kurs studenti Dawletmuratov F. «Nawrız Japaqov – qaraqalpaq ádebiyatın izertlewshi» degen atamadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis – 2012 j

3

Kirisiw

Prezident I. A. Karimov: «Ǵáresizlik ideologiyası kóp milletli

Ózbekistan xalqınıń iygilikli ideya-azat hám abat Watan, Erkin hám abadan turmıs qurıw jolındaǵı ásirlik arzıw ármanları turmıslıq ideyaların ózine sáwlendiryedi1 - degen sıqlı ǵáresizlik jıllarında óz dáwirinde xalqı ushın hadal xizmet islep, tuwǵan eliniń ekonomikası, mádeniy turmısınıń gúlleniwine belsendi qatnasqan ájaiıp insanlar ayrıqsha tilge alınıp, olar ismleri mángilestirilmekte.

Sonday tulǵalardıń biri qaraqalpaq xalıqınıń ádiwli perzenti, talantlı shayır, teryeń oylı ilimpaz, mámleketlik ǵayratker filologiya ilimleriniń doktorı-Nawrız Japaqov. Shayır jazıwshı hám ilimpaz N. Japaqovtıń tuwılǵanına 90 jıllıq merekesi 2004jılı Respublika kóleminde belgilenip ótildi.

XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında belgili tulǵalardıń biri N. Japaqov.

«N. Japaqov-shayır, úlken alım hám belgili jámiyetlik isker»2

N. Japaqovtıń ómiri hám dóretiwshilik jolı 30-jıllarǵa shekem káliplesti hám rawajlandı. Ol óziniń pútkil sanalı ómirinde xalqına talantlı shayır, jurnalist, awdarmashı, alım, jámiyetlik hám siyasiy

ǵayratker sıpatında xızmet etti.

1Каримов И. А. Бизден азат 81м абат ?атан 3алsын, I I бап, Ташкент, «%збекsтан» баsпаsы, qooy ж.

2Жапа3ов Н. Н5киs, qoo0, rue бет.

5

N. Japaqovtıń ómir jolına názer taslasaq ulıwma qaraqalpaq xalqınıń tariyxı menen tamırlas ekenin kóremiz. Ol 1914-jılı házirgi Taxtakópir rayonında gedey –diyxan shańaraǵında tuwıladı. Biraq on jasına deyinaq Nawrız atasınan ayrılıp jetim qaladı. Sol dáwirde xalqı qanday awırmanlıq jaǵdaylardı bastan keshirgen bolsa, sol ulıwma xalıq basındaǵı turmıstıń qıyın bir kórinisin N. Japaqovta bastan keshirdi. Ol jasınan baylardıń malın baǵıp, kúnlikshilik etip kún kóryedi. Onıń óz xalqınıń qádirdan ulı dárejesine jetiwinde - ata-anasınıń da, tárbiyalaǵan mektebiniń de, oqıtqan muǵalliminiń de, húkimyettiń de ǵamxorlıǵı boldı. 1 Haqıyqatında N. Japaqovtıń ómiri hám dóretiwshiligi tuwralı xazılǵan miynetlerge názer taslaǵanımızda, Nawrız Japaqov turmıstıń xańa e sigin ashıwına, ómir jolın tańlawında tuwrı jol kórsyetken sol dáwir shariyatı boldı. Sol waqıtları pútkil qaraqalpaq elinde bolıp atırǵan

úlken burılıs N. Japaqovtıń da ómirine tásir jasadı. Degen menen turmıstıń hár qıylı awırmanshılıǵına giriptar bolǵan N. Japaqov dáslepki waqıtta mektep partasında tıyanaqlı otırıp, oqıw múmkinshiligine erise almaydı. Lekin óziniń oqıwǵa degen qushtarlıǵı sebepli, jazda mal baqsa, qısta awıllıq mektepke qashıp barıp sawat asha baslaydı.

N. Japaqovtıń ómir jolına qısqasha sholıw jasasaq, ol1926-30- jıllar aralıǵında mektep –internatta «sonıń «Kommuna» mektebi boladı

«sawatın ashadı. Biraq sol waqıtta muǵallimniń

1 Ахметов С., Есенов Ж. №ара3алпа3стан Реsпубликасыны4 жазы7шылары. Н5кис, Билим,

, -бет.

6

jetispewine baylanslı hám respublikada sawatsızlıqtı saplastırıw muǵallimi etip jiberyedi. Bárqulla Joqarı oqıw ornına barıp oqıw dıqqat orayında bolǵan N. Japaqov 1931-jılı Ashxabat qalasına barıp Orta Aziyalıq Zooveterinariya institutına oqıwǵakiryedi. Biraq den sawlıǵına baylanslı oqıwdı dawam ete almay 1931-jılı oktyabr ayında Shabbaz rayonında jaslar bóliminińbaslıǵı bolıp jumısqa ornalasadı.

N. Japaqovtıń ómir hám dóretiwshilik jolı dáslep respublika jámiyetshiligine shayır hám jámiyetshilik isker sıpatında tanıldı. Onıń tábiyǵıy talantınıń bolıwı, jazıwshı-shayır sıpatında qosıqlar dóretiwi, awdarmashılıq isleri menen shuǵıllanıwı, kúdelikli ádebiy processge belsene qatnasıwı, onı 1932-1938-jılları respublikalıq «Jyetkenshek»,

«Jas Leninshi» gazetalarınıń juwaplı xáreketi, soń 1938-1942-jılları

«Qızıl Qaraqalpaqstan» «házirgi «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında,

«Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám isskustvosı» jurnalında juwaplı xızmetlerdi islewine sebepshi etti. Demek N. Japaqov shayırlıq penen bir qatarda respublikada baspasózdi rawajlandırıwda da jemisli miynet etkenin atap ótiwimiz kerek.

N. Japaqov 1942-jıldan baslap joqarı lawazımlarda isslyedi. 1942- 1948-jılları Qaraqalpaqstan wálayatlıq komsomol komitetiniń birinshi xátkeri, 1943-1947-jılları wálayatlıq partiya komitetiniń propaǵanda hám agitaciya boyınsha xátkeri, 1947- 1952-jılları QQASSR Ministerler Kyeńesiniń baslıǵı, 1952- 1955-jılları Joqarı partiya mektebiniń tıńlawshısı, 1956-1959-

7

jılları QQASSR Joqarı Kyeńesi Prezidimumınıń baslıǵı hám Ministerler Keńesiniń baslıǵı bolıp isslyedi.

«Xalqımızdıń tariyxıy basıp ótken jolın eske túsirsek» dep jazadı

filologiya ilimleriniń kandidatı T. Mámbetniyazov,

«N. Japaqov komsomol, partiya jumıslarında basshı xızmette islegen waqtı na tuwra kelyedi. Ol Ullı Watandarlıq urıs hám urıstan keyingi awır jıllarda isslyedi. Bul jılları bir jaǵınan xalıqtıń kún kórisi tómen edi, ekinshiden turmıs tarawları xázirgidey texnikalaspaǵan edi. Ol waqıttaǵı óndiris quraalınıńkópshiligi bel menen ketpen, ógiz qos penen at arba edi. Mine, usı jaǵdayda da mámleketlik plandı orınlawǵa tuwra keldi»1- deydi.

N. Japaqovtıń bunnan sonǵı, yaǵnıy 1960-jıllardan baslap ómiriniń aqırına shekemgi jıllarádebiy dóretiwshilik, ilimiy izertlew jumısları

menen baylanıslı.

Biz bul pitkeriw jumısımızda tiykarınan N. Japaqovtıń lirikalıq

qosıqlarınıń hám ilmiy izertlew jumısların baslı baǵdar etip alıp otırmız. Lekin, N. Japaqovtıń qaraqalpaq baspası ózin rawajlandırıwdaǵı yamasa joqarı jámiyetlik jumıslarda islegen xızmetleri, yaki awdarma tarawında

islegen jumıslarınıń ózi-aq bir pitkeriw jumısınıń teması bolıwǵa

ılayıqlı ekenin sezemiz.

N. Japaqov onnan aslam qosıqlar toplamınıń, júzge jaqın ilimiy maqalalardıń hám birneshe monografiyalardıń avtorı. Hátteki, ol talantlı kinoscenarist sıpatında da belgili, qaraqalpaq

1 Жапа3ов Н. Н5кис, 0, -бет.

8

xalqınıń turmısınan alıp M. Muelkumov penen birlikte «Aral

balıqshıları», «Qırıq qız» kinoscenariyin jazdı. Sonday-aq awdarma tarawında da ónimli islep, A. Nawayınıń, A. S. Pushkinniń, M. Yu. Lermontovtıń, T. G. Shevchenkonıń, X. X. Niyaziydiń, Muhimiydiń

hám taǵı basqa da tuwısqan xalıqlardıń jazıwshı-shayırlarınıń

shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarıp, qaraqalpaq kitap oqıwshıların, olardı óz anna tiline oqıwǵa miyasar etti. N. Japaqovtıń awdarmaları túp nusqanı beriwi hám kórkemligi jaǵınan dıqqat awdaradı. Ulıwma

aytqanda, N. Japaqovtıń awdarmashılıq hám

kinoscenariya tarawında islegen xızmetleri arnawlı wyreniwdi talap etetuǵın másele bolǵanlıqtan biz bul jumısımızda bul tareplerine dıqqat awdarmadıq.

Pitkeriw jumısımızdı eki úlken bapqa bolip, birinshi bapta N. Japaqovtıń ilimiy-ádebiy izertlew jımıslarınıń baslı ózgesheliklerine itibar berdik. Onda 1930-jıllardan baslap ádebiy processke qısıqasha kritikalıq recenziyalıq maqalaları menen aralasqan N. Japaqovtıń, ádebiy sınshı sıpatındaǵı maqalalarına toqtadıq. Haqıyqatında da ol jańa qáliplesip atırǵan qaraqalpaq ádebiyatına dáslepki shıǵarmaları menen kirip kiyatırǵan jas jazıwshılardıń shıǵarmalarına pikir aytip, olardıń ideyalıq kórkemlik hám formalıq jaqtan bayıwına úles qosqan edi. Ekinshi bapta onıń birinshi úlken ilimiy izertlew jumısı bolǵan

«A. Muwsaevtıń ómiri hám dóretiwshiligi» atlı monografiyası boyınsha

óz pikirimizdi bildirdik. N. Japaqovtıń A. Muwsaev dóretiwshiligin izertlewdegi usılına, ashqan ilimiy xańalıǵına t. b.

9

kyeń túrde toqtadıq. Onıń talantaı qaraqalpaq xalıq shayırları Ayumurzaev, A. Dabılov, Q. Áwezov, S. Májiytov, D. Nazbergenov,

Ábdiqádir shayır t. basqalardań ómiri hám dóretiwshiligi boyınsha izertlewleri ilimiy miynetleriniń baslı ózgesheligin quraytuǵını dállilenyedi. Sonday-aq alımnıń sol dáwirleri qaraqalpaq ádebiyatında eń az izertlengen problemalardıń biri boyınsha jazılǵan «Socialistik realizm jolında», «Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatında realizm máselesi», miynetlerine óz pikirimizdi bildirdik. Alımnań folklordaǵı realistik elementlerden baslap, XX ásir shaırlarınıń dóretiwshiligindegi realizm belgilerin ashıp beriwdegi jańalıǵın atap óttik.

Qullası, N. Japaqovtıń ilimpaz sıpatında qaraqalpaq ádebiyatında

ádebiyattanıw iliminiń hám folkloristikasınıń rawajlanıwında izertlew júrgizgen kórnekli qaraqalpaq alımı ekenin tanıtıwǵa xáreket ettik.

10

I Bap

Nawrız Japaqovtıń ádebiy-sın maqalalarınıń tiykarǵı

baǵdarları

Belgili ádebiyatshı, S. Axmetov N. Japaqov dóretiwshiligi haqqında bılay degen edi «Nawrız Japaqovqaraqalpaq ádebiyatında belgili óz orını bar talantlı shayır. Sonıń menen birge ol qaraqalpaq ádebiyatın izerliwge bar kúsh-jigerin jumsaǵan sanawlı alımlardıń biri»1 dep ornılı belgilegenindey shınında da N. Japaqovtıń shayırlıq talantı menen birgelikte hár xıylı temadaǵı ádebiy sın-maqalaları da bul pikirdi jáne bir márte tastıyqlaydı. Ol óz dáwirinde jámiyetlik jumıslar menen birgelikte ádebiyattıń haqıyqıy jan-kúyeri boldı. Sebebi ele awızeki

ádebiyattıń tásirinde júrgen jas qaraqalpaq ádebiyatınıń gúlleniwi ushın

úlken mashkalalar turǵan edi. Mine bul mashkalalardı sheshiwge óziniń

ádebiyat haqqındaǵı sınmaqalaları menen belsendilik kórsyetken alımshayır N. Japaqov boldı. Máselen onıń dáslepki maqalalarınıń biri

«Oylasıqqa qoyılǵan ortaq pikirler haqqında» maqalasında jas qaraqalpaq ádebiyatınıń sol waqıtlardaǵı qálem iyelerinen S. Májiytov dóretiwshiligi boyınsha ayrıqsha toqtaydı onıń dóretiwshiligi boyınsha ayırım túsinbewshilik pikirilerdi biykarlaydı. Shayır qosıqlarınıń ideyasın burmalawshı ayrım pikirler menen kelispey shayırdıń dóretiwshiligi boyınsha onı eki dáwirdi kórgen adam, al haqıyqıy jazıwshılıq talantı jańa dáwirde

1 Ахметов С. Белгили шайыр, 6лкен алым. «!ми7дарья» N i, qoi o-ж.

11

rawajlanǵanın kóremiz, dep talant iyesiniń dóretiwshilik baǵdarların jańa zaman menen baylanıslı túsiniwge shaqıradı.

Shayırdıń ilim-bilim temasındaǵı miynet temasındaǵı kópshilik qosıqlarınıń jańa dáwir temasına arnalǵan qosıqların ideyasın dqrıs tallawǵa kórkemlik ózgesheliklerin ashıp beriwge háreket etkenin kóremiz. Sonıń menen birgelikte shayır dóretiwshiliginde qarama-qarsı kózqaraslardıń bolǵanın da atap ótyedi.

«Qaraqalapaq teatr óneriniń shólkemlestiriwshisi» maqalasında Hamza Hákimzada Niyaziydiń birinshi ret biziń elimizge keliwi qaraqlpaq kórkem óner tariyxında belgili úlesi bolǵanın atap

ótyedi. Sonıń menen birge qaraqalpaq teatr óneriniń belgili shólkemlestiriwshileriniń biri ekenin kórsyetedi. Bul mqalası 1961-jılı

«Jas Leninshi» gazetasında járiyalanadı.

«Qaraqalpaq kórkem ádeyabiyatı haqqında» maqalasında qaraqalpaq ádebiyatın tariyxqa baylanıstırıp eki dáwirge bólip

úyrenyedi. Birinshi dáwirqaraqalpaq xalqınıń Xorezmge kóship kelmesten burınǵı dáwiri. Anıq aytqanda, 1754-jıldan arjaǵındaǵı dáwir. Ekinshi dáwirqaraqalpaq xılqınıń Xorezmge kóship kelgennen keyngi 1937-jılǵı revolyuciyaǵa shekemgi dáwiri, yaǵnıy 1754-jıldan 1917-jılǵa shekemgi dáwir. Birinshi dáwirde Xorezmge kóship kelmesten burınǵı yaǵnıy arjaǵındaǵı maǵlıwmat boyınsha folklordan basqa belgili avtorlı shıǵarmaǵa, ya bolmasa belgili jazıwshı shayırǵa iye emespiz. Biraq bul sózden olar bolǵa joq degen máni shıqpaydı. Olar

12