MD hám PQJ / Er Ziywar dástanınıń kórkemlik ózgesheligi

-dep Qurbanbay jıraw Taqtapolattıń sırtqı kórinisiniń de jaǵımsız ekenligin aytıp ótedi. Jıraw hár bir obrazdı ózinshe jańalıq penen isháreketlerine tán bolǵan sıpatlıq belgilerin ayrıqsha dóretken.

Abaxan obrazı.

Er Ziywar dástanındaǵı Abaxan obrazı da biraz qaramaqarsılıqlarǵa iye, onda xannıń aqıllı wáziri sıpatındaǵı belgilerdi kóriw menen birge, biylik ushın talasıwshı ekenligin de sezeseń. Taqtapolat patshanıń eń jaqsı kóretuǵın hámiresi Abaxan degen wázir boladı. Onı patsha eń isenimli dos sıpatında jaqsı kóredi hám Hásenge jiberedi. Jıraw Abaxandı til alǵısh, is buyırsa, kewlindegidey etip orınlaytuǵın isker wázir sıpatında kórsetip beredi.

Abaxan turıp ornınan, Tulparǵa erin saladı, Maqpal menen terliklep, Gúdarı ayıl shaladı.

Aq nayza qolǵa aladı.

Jıraw Abaxan wázirdiń Aqtanger degen atınıń barlıǵın, onıń qırıq jigiti qasında ekenligin kórkem túrde jırlaydı.

Abaxan ózi márt hám shaqqan wázir bolıw menen birge sózin tawıp sóyleytuǵın sheshen jigit edi. Ol Hásen xannıń aldına barıp, óziniń kim ekenligin bılayınsha tanıstıradı:

Men Abaxan saltanatlı tóremen,

At quyrıǵın nádirshaday óremen, Jaylı eken Taqtapolat xanımız,

42

Hásen xan bes kún máwlet beremen18

Besmazarǵa shekem Hásen xannıń láshkerleri Taqtapolattıń láshkerlerin quwıp kelgende Abaxan Ziywar menen Janaydıń aybatınan qorqıp, atqa qamshı basıp, xalqın taslap, yarım aqsham waqıtta eline jetip Taqtapolattıń jalǵız qızına hal-jaǵdayın aytıp járdem soraydı.

Arsarı menen Abaxan oylasıp Taqtapolattıń Hásen xanǵa uslap bereyik, Hásen xan ne dese biz izine ereyik deydi. Abaxan onı maqullap, Taqtapolat bizge xan bolǵanlı, elimiz tınısh jasamadı, noǵaylılardı búldirdi. Bul isin qoymasa alpıs pud atıw menen urıp urıp óltirip taslayıq dep qáhárlenedi.

Abaxan biylerdi jıynap, ruqsatsız Taqtapolatqa keledi. Oǵan xannıń ǵázzebi keledi.

Sonda Abaxan:

Oylanbasań aqır wayran bolarsań, Ziywar kelip qızıl gúldey solarsań, Abaxannıń aytqanı ıras eken dep, Sol waqtında mańlayıńa urarsań .19

-dep Taqtapolatqa qarsı shıǵıp Hásen xanǵa satılıp, Abaxan xan boladı, Janay wáziri boladı. Biraq, kúnlerden bir kúni mollaiyshanlardıń sózine erip, Ziywarǵa qarsı shıǵadı hám onnan qattı soqqı jeydi.

Ulıwma alǵanda Er Ziywar dástanındaǵı Abaxan wázirdiń isháreketleri eki júzli, óz basınıń ǵamın oylaytuǵın, qaysı tárep basımlaw bolsa, sol táreptiń satqını sıpatındaǵı is-háreketleri, onıń jaqsı minez-qulıqların da júzege shıǵarmaydı.

18Сонда, qq-бет.

19Ер Зий7ар д1станы, IX том. uu-ui-бетлер.

43

Aynajamal obrazı.

Er Ziywar dástanında da basqa qaraqalpaq dástanı sıyaqlı batırdıń súygen yarı menen ushırasıwı tosattan bolmaydı. Kúnlerden bir kúni bir qálender kelip Zernigar jurtında Aynajamal degen qızdıń xabarın Ziywarǵa aytıp júregine ǵul-ǵula salıp ketedi. Ziywar jatsa da, tursa da usı periyzattı oylap uyqısı kelmeydi. Ziywardıń qırıq jigiti menen qulan awlawǵa ketken jolın tosıp, qálendi jáne Aynajamaldıń sulıwlıǵın aytıp Ziywardı jáne táriyipleydi.

Bul xabardı esitip Ziywar esinen ayrıladı. Anası Aqjulqun menen atası Hásen xan balansın kórip qorqıp ketedi. Ziywar zorǵa ózine keledi. Biraq bolǵan jaǵdaydı qálender ata-anasına aytıp ketedi.

Ol qızdıń mánisia Góhibulır degen jerde dep aytadı. Ol jerge barǵan adam baylanıp qaladı, ol jerde tek duwaxanlar barıwı múmkin, deydi de qálender kózden ǵayıp boladı Ziywar sol jerge barıwǵa ózi bel baylaydı hám

«qırıq bulaq» degen jerge jetip keledi. Sol jerde bir kempirge dus kelipti Ol aybat shegip ne qılıp júrgenin soraydı. Ziywar birim-birim kelgen maqsetin aytadı. Sonda kempir hámme jerdi astınústin etip jıltıratıp jiberedi. Ziywar kók tulparına waqıyanı bayan etip tezirek ketip qutılıwın oylaydı. Tawdıń basında tulparǵa qanaat pitedi, Ziywardı kiyikke aylandırıp tasladı. Ol qattı qapa bolıp tulpardıń izine ere beredi. Bir baǵqa kiredi. Bul xabardı Qanshayımǵa jetkeredi. Suw sınǵa kiyikti soyıp kábap etip beriwin aytadı. Qırıq qız bul kiyikti quwadı. Sol suwsın bul kiyiktiń adamǵa megzes ekenligin sezedi. Qanshayımǵa bul jaǵdaydı aytadı.

Sizler onı sınap, awqat penen tósek salıń qaysısına barıp jatsa onıń kim ekenligin anıqlaymız deydi. Solay etip Qanshayım duwasın oqıp bir qısım topıraqtı alıp kiyiktiń mańlayına shashadı.

44

Ol dúr-dúr silkinip, adam qálpine keledi. Záwriya ashıq bolıp qaladı olarǵa Omanshanıń qızı Aynajamaldı izlep kelgenin aytadı. Záwriya bul xabardı esitip Ziywarǵa járdem beredi. Ǵarına, minarday aydarxanı óltirip kelse

Murǵızardıń kóredi. Topıraqqa dem salıp onı da óltirip perilerden ushıp ótip Ayjamalǵa jetedi. Júzigin almastırıp qolına saladı. Xat jazıp taslap ketedi. Ayjamal bunnan xabar tawıp Ziywardı aldıradı. Salamandun jawız Aynajamaldıń qolındaǵı júzigine asıladı. Olar Xorezm elin dushpanlardan qutqarıp eline tınıshlıq ornatadı.

Dástanda Záuriya obrazı da unamlı tárepler menen oqıwshını ózine tartadı. Ziywardıń Aynajamalǵa erisiwinde Záwriyanın káramatlı duwaları júdá jaqsı paydasın tiygizedi.

Janaydıń úyleniwi qız jeńgeleriniń Zulfiya menen Gúlimniń Aqtamaqtı uzatıp keliwi, olarǵa islegen jaqsılıqları dástanda obrazlardıń jasalıwında

úlken áhmiyetke iye.

Bunday obrazlarodı dóretiwde Qurbanbay jırawdıń ayrıqsha sheberligi bilinip turadı.

«Er Ziywar» dástanının kórkemlik ózgesheligi «Er Ziywar» dástanınıń kompoziciyası sheberlik penen jasalǵan. Dástannıń ayırım bólimleri, waqıyalar epizodlar bir-biri menen jaqsı baylanısqan.

Dástandaǵı súwretlengen waqıyalardıń mazmunı tematikası jaǵınan bir neshe túrlerge bólinedi.

Hásen xannıń Taqtapolat penen urısıwı Ziywar menen Aqsarınıń háreketleri, qálenderdiń Ziywar menen ushırasıwı, Záwriya menen Ziywardıń doslıǵı, Aynajamaldıń xabarı Ziywarǵa keliwi, Janaydıń Aktamaqqa qosılıwı, Janay menen Abaqannıń Ziywarǵa atlanısqa shıǵıwı Ziywardıń Xorezm elinde tınıshlıq ornatıwǵa h.t.b

45

esaplanadı. Dástandaǵı tiykarǵı waqıya.

2.2. «Er Ziywar» dástanında obrazlar

Biz pitkeriw qániygelik jumısımızdıń bul bóliminde qaraqalpaq qaharmanlıq dástanı bolǵan «Er Ziywar» dástanınıń barlıq qatnasıwshılarınıń obrazın qısqasha kórsetip ótpekshimiz.

Bul dástandı jırlawda Qurbanbay jıraw tekstti kútá rawajlandırǵan. Bul dástannıń tili boyınsha biz joqarıdaǵı bólimlerde aytıp óttik. Al, endi bul bólimde dástandaǵı qaharmanlarǵa, barlıq dástan qatnasıwshılarına, Qurbanbay jırawdıń sheber obraz jaratqanın kórsetemiz. Sonı da aytıp ótiw kerek, barlıq qaharmanlıq dástanlardıń tili «Er Ziywar» dástanınday bay emes. Sebebi, «Er Ziywar» dástanında obraz jaratıwda kórkem súwretlew quralları kútá ónimli qollanǵan.

Dástanda obraz jaratıwda sheber usıl qollanılǵanı, jırawdıń improvizitorlıq sheberligine baylanıslı. Solay etip, házir biz tómendegishe obraz jaratıw usılların kórsetemiz:

Dástan baslanǵan waǵında Xorezm elinde bolǵan waqıyalardı, noǵaylılardıń Xorezm elinde patshalıq etken dáwiri súwretlenedi. Bul dástanda barlıq qaharmanlar, dástan qatnasıwshılar, geografiyalıq jerlerdiń atları, tábiyat kórinisleri mingen atlardıń atları, quralsaymanlardıń atları hám taǵı basqa súwretlewler túrkiy atlar menen berilgen. Tariyxıy dereklerge súyensek, bul waqıyanıń Xorezm elinde bolǵanlıǵı anıq. Sebebi, Xorezm elin V-VI ásirlerde túrkiy basıp alǵanlıǵı, soń kóp waqıtlar Altın Orda mámleketine qaraǵan.

46

Tariyxıy dereklerden belgili, Altın Orda mámleketinde de patshalıqtı túrkiy xalıqlar basqarǵan. Sonıń ushın da Xorezm menen Altın Orda bir-biri menen tıǵız baylanısta bolǵan. Mine waqıyanıń Xorezm elinde bolǵanlıǵınıń sebebi usında.

Hásen xan obrazı: Hásen xan Xorezm elinde patsha boladı. Shıǵısı noǵaylı. Dástanda Hásen xan ádil patsha, jawınger, márt obrazında súwretlenedi. Onıń ústine, yaǵnı elin basıp alıwǵa qalmaqlar kóp sanlı ásker menen kelip turǵanında, Hásen xan menen sóylesiwler júrgizip, elińdi urıspay, xan tógispey qalmaqlarǵa tapsırasań –dep qorqıtqanında, Hásen xan

áskerleri az bolıwına qaramastan, qorıqpay urısqa atlanadı. Jar uradı qalaǵa, Qayǵı

tústi sol waqta, Qatın menen balaǵa, Ǵurıjı bar batırlar, Atlandı shıǵıp dalaǵa, Hásen xannıń láshkeri, Jıyıladı qalaǵa,

Ǵamǵa kewlin toltırdı, Aqsha júzin soldırdı, Jıynap elden jigitti, Láshkerlerdiń sanların,

On bir mıńǵa toltırdı, Batır tuwǵan Hásen xan, Aq tuwdı qolǵa aladı, -Atlanıń jawdıń ústine, -dep xalıqqa jar saladı,

47

-Xalayıq, jawım ulǵaydı, Atlanbasań bolmaydı,

Ya alıń, ya óliń –dep Xalqına qaray tolǵaydı. – Atlanıń jawǵa mártlerim, Soldırıń jawdıń gúllerin, Quwıp shanshıp dushpandı, Tarqatıń kewil sherlerin.

Júregi ottay janadı, Keyin quwsań dushpandı, Patshanıń kewli toladı.

Ólseń sheyit bolasań,

Óltirgen qazı boladı.

Bul sózdi aytıp Hásen xan, Bekleri menen qosıldı, Tıńlap turǵan sózlerin, Mártlerdiń kewli yoshadı, At oynatıp Hásen xan, Nayza aldı dástine,

Qara qur bolıp láshkeri, At qoydı jawdıń ústine, Batır tuwǵan Hásen xan.

Dástannıń bul qatarlarında Hásen xannıń mártlik, jawınger, batır obrazı súwretlengen. Dástannıń baslanıwında Hásen xan biyleri menen urıs ústinde oylasıp otırǵanında, Hásen xannıń Sarim biy degen aqılgóyi, eldi qalmaqlarǵa urıssız bereyik, olardıń láshkerleri kóp, -

48

dep atırǵanında, Hásen xannıń eki mektep jasındaǵı Er Ziywar menen Er Janay degen balları bul sózdi esitip, másláhátlesip otırǵanında, biylerdiń

ústine ashıw menen kirip baradı. Dástannıń bul jerinde Er Ziywardıń obrazı kórsetiledi.

-Jıynalısqan adamlar, Arzımdı esit aǵalar, Kelgen jaw menen urıspay, Xalıqtı bersek dushpanǵa, Bolmay ma bizge namıs-ar, Jurtıńdı alsa zalım xan, El-xalqıńdı shuwlatıp, Basıńa salar qayǵı-zar, Elińdi berseń eńiretip, Bolmas pa eken namıs-ar Bizler menen oqısqan.

On mıńdayın bala bar. Elixalqıń taǵı bar, Otız mıńday láshker bar, Qarıw jaraq taǵı bar,

Awır toplar bizde bar,

Bizge kelgen dushpannıń,

Júrip onıń aldında,

At qoyamız bárimiz, Urıstaǵı jaw menen, Qorıqsańız juwap bere-ber, Dushpan menen urısıp,

Nar buwraday alısıp,

49

Qaytpay nayza salısıp,

Qızıl xanǵa qarısıp,

Mine, bul qatarlarda Er Ziywardıń márt ekenin, ákesi hám xalıq sol waqıtta biledi. Er Ziywardıń gáplerinen biylerdiń, ákesiniń ruwxı kóterilip ketip, urısıwǵa qarar etedi.

Ziywardıń mártlik sózlerin, Xalayıq tıńlap turadı, Júrekleri sháwkildep,

Bári hallas uradı. Ziywar atlı ulınıń, Er ekenin biledi.

Bul qatarlarda Ziywardıń mektep jasına bolıwına qaramastan er ekenin kórsetiledi. Ádette, barlıq qaharmanlıq dástanlarında batırlar jas waǵınan batır bolıp giperbolalıq usıl menen kórsetiledi.

Taqtapolat xan obrazı: -Dástanda Taqtapolat xan obrazı unamsız etip kórsetiledi. Taqtapolat xan –shıǵısı qalmaq. Bizde ádette jırawlarımız dushpan tárepti yaki unamsız obrazdı qalmaq dep kórsetedi. Sebebi, tariyxıy dereklerde qaraqalpaqlar yaǵnıy XVI ásirde qalmaqlardan kúshli dákki jeydi, olardan qırılıp qaladı. Sonıń ushında jırawlar dástanda jırlaǵanda xalıq tıńlaw ushın, olarǵa dushpan tárep unaw ushın, olardıń yadında qalǵan qalmaq obrazın qollanadı. Al, dástanda haqıyqıy dushpannıń shıǵısı umıtılıp ketedi.

Taqtapolat xan obrazı zalım xan etip súwretlenedi. Tınısh jasap atırǵan Xorezm eline bastırıp keledi.

50

Abaxan obrazı: -Dástanda Taqtapolat xannıń hámiresi Abaxan wázir unamsız obrazda súwretlenedi. Sebebi ol tınısh jasap atırǵan xalıqtıń ústine basıp alıw ushın baradı. Barıp Taqtapolatxandı, -bizde ásker kóp, elińizdi qan tókpey bereseń, bermeseń barlıq balashaǵanı, elińdi qırıp taslayman, dep qorqıtadı:

-Men Abaxan saltanatlı tóremen,

At quyrıǵın nádirshaday óremen, Jaylı eken Taqtapolat xanımız, Hásen xan bes kún máwlet beremen

Láshkerińdi jıyna, xalqıńa ur jar, Biziń menen sawash ashsań gelleǵar, Sawashlasasań ya jurtıńdı bereseń, Baslarıńa men salarman qayǵı-zar.

Urıs kórinisi: -Dástannıń urıs kórinisinde Hásen xannıń batırları, Er Ziywar, Er Janay, Aqqozı, Sárwanlı batırlar obrazları súwretlenedi, ol Taqtapolat xan tárepten Aqjúginis, Baysal batırlar obrazı súwretlenedi. Urıstıń baslanıwı, qaǵıydası, hiylekerlik jolları, reyimsizlik obrazları N.A.Kunnıń «Grek miflerine» syujetlik jaqtan birdey bolıp keledi. Mısalı, Sárwanlı batır kúshli mergen, onıń aǵa batırı Aqqozı jekpe-jekte reyimsiz Aqjúginisten jeńilip qaladı. Reyimsiz Aqjúginis –Axilles obrazına uqsaydı, Aqqozı –Gektor obrazında, Sarwanlı-Paris obrazında h.t.basqa obrazlar grek mifindegi syujetke qusaydı. Bul dástannıń syujetlik uqsaslıǵanda qanday da bir tipologiyalıq baylanıs bolǵan.

51