MD hám PQJ / Er Ziywar dástanınıń kórkemlik ózgesheligi
.pdf
posa-bettiń alması, láb-erin, tilla-altın, sarı jay-atıw quralı, sáwkelehayalqızlardıń hasıl altın-gúmis penen bezelgen bas kiyimi, siynekókirek, topurıs quralı, sheyit-gúnasız ólim h.t.b. sózler dástannıń til kórkemligi ayrıqsha mazmunın kúsheytiwde de áhmiyetli orın tutqan. Dástanda syujetlik kompoziciyalıq jaǵınan sheber qurılǵan mádeniy-ádebiy miyrasımızdıń altın sıpatında áhmiyetke iye. Dástandı qaraqalpaq xalqınıń úlken mádeniy esteligi sıpatında tereńirek úyreniwimiz hám izertlewimiz zárúr.
22
II BAP. ″Er Ziywar″ dástanınıń |
ideyalıq baǵıtı |
hám |
obrazları. |
|
|
2.1. Dástanda Watandı, el-xalıqtı qorǵaw ideyası.
Qaraqalpaq xalqınıń basqa da qaharmanlıq dástanları sıyaqlı Er Ziywar dástanı xalıqtıń ótken dáwirlerdegi gúresin awız eki xalıq dóretpeleriniń
úlgisi sıpatında súwretlegen xalıqlıq ideyadaǵı dástan. Er Ziywar qaharmanlıq dástan bolıw menen birge, onıń tiykarǵı ideyası Qırıq qız ,
Qurbanbek h.t.b. qaharmanlıq dástanlar sıyaqlı sırtqı basıp alıwshı xanlarǵa qarsı gúres bolıp, tiykarınan waqıya Xorezmde boladı. Dástandaǵı tiykarǵı waqıyalar Xorezm, Aqjúrim, Sardaba, Kókshetaw, Zernigar hám taǵı basqa da jer orın atları menen baylanıslı bolıp Hásen, Janay, Abaxan, Taqtapolat, Sarwanlı, Aqjúginis, Aqqozı, Baysal, Arsalı, Ayjamal, Záwriya-Jahan, Ziywar qusaǵan obrazlardaǵı qaharmanlar menen personajlar átirapındaǵı tolıp atırǵan qızıǵarlı waqıyalar tiykarında dástannıń ideyası júdá kórkemlilik penen ashıp berilgen.
Qurbanbay jıraw ózine tán ózgeshelik penen bul dástandaǵı waqıyalardı izbe-izlik penen sheber atqarǵan, xalıqqa túsinikli qızıǵarlı waqıyalardı yosh penen jırlaǵanın dástannıń hár bir qatarlarınan kóriwimizge boladı. Er Ziywar dástanında jáne bir kózge taslanatuǵın ayrıqshalıq qaharmanlardıń asınǵan jaraqların táriyplewde qılısh, nayza, ot penen atılatuǵın jaraqtan, toplardan paydalanıw ózgesheliklerine shekem dástanda qızıqlı etip berilgen. Bunday táriyplewler dástannıń tiykarǵı ideyasınıń xalıqqa anıq, túsinikli etip beriliwinde ayrıqsha áhmiyetke iye.
23
Dástannıń tiykarǵı ideyasındaǵı waqıyalar Xorezm xanı menen Junǵar xanı arasındaǵı tartıs, sırtqı basıp alıwshı xanlarǵa qarsı gúresten ibarat bolıp dástannıń basınan baslap aqırına shekemgi waqıyalar batırdıń qaharmanlıq isleri menen birge, dástandaǵı basqa qaharmanlardıń qatnaslı ekenligi waqıyalar tiykarında aytıladı.
Dástandaǵı obrazlar elin sırtqı dushpanlardan qorǵap, xalıqlar doslıǵın, paraxatshılıqtı ornatıw Xorezm xanı Hásen xan menen onıń balası Er Ziywardıń Junǵar xanı Taqtapolatqa qarsı gúresi hám Taqtapolattıń qızı Aqtangerdiń jeńilisi, Taqtapolattıń óltiriliwi, Abaxannıń xanlıq dárejesine kóteriliwi Er Ziywardıń inisi Janaydıń wázirlik dárejesine jetiwi hám molla iyshanlardıń Abaxan menen Janaydı Ziywarǵa qarsı qoyıwı hám olardıń
Ziywardan qattı soqqı jewi, Xorezmde tınıshlıqtıń ornawı hám taǵı basqa da qızıqlı waqıyalardıń kórkem túrde jıraw tilinen beriliwi arqalı kórinedi.
Xan obrazın beriwde jıraw bılayınsha sıpatlaydı.
Burınǵı zaman waqtında, Xorezmniń ellerinde, Aq-júrim degen qalada Hásen degen xan bar edi, Shahı Hásenniń waqtında Xorezmniń ellerin kóp abadan der edi ,5 dep dástanda jıraw Hásen xannıń ádil xan bolǵanlıǵın, onıń xalqınıń turmısı abadan, tınısh-tatıw jasaǵanlıǵın, xannıń ádilliginiń arqasında eliniń paraxatshılıqta jasap atırǵanlıǵın jıraw sheberlik penen ashıp bergen.
Er Ziywar dástanındaǵı urıs Taqtapolat tárepinen baslanıp, ol basıp alıwshı xan bolıwı menen birge elge búlginshilik salıwshı, qara basınıń ǵamın oylap dástan aqırında óz basına ózi jetiwi menen juwmaqlanadı. Jıraw ádil xan Hásen menen basıp alıwshı jawız
5 «Ер Зий7ар д1станы», IX том. q0-бет.
24
xan Taqtapolattıń sırtqı kórinisleri menen ishki minez-qulıqların júdá sheberlik penen jırlaǵan.
Dástanda jawız xan Taqtapolat obrazın sıpatlawda:
Sansız qalmaq elinen Taqtapolat Xorezmdi alsam dep árman etip júr edi. Bir kúnleri shiyrin janın qıynadı, patsha láshker jıynadı, yabıdayın tuwladı, on altı tap súyretip, Xorezmdi almaǵa otız mıń láshker aydadı. Láshkerlerin ertip patsha jolǵa ráwan boldı ,6 dep jıraw onıń islegen isháreketleriniń unamsız sıpatların aytıw menen birge, aldına qoyǵan maqsetiniń de, ármanınıń da jaman ekenligin, jawız niyetli islerdi ámelge asırıwda óziniń de janın, xalıqın da qıynap ayamaytuǵınlıǵın kórsetip bergen.
Dástanda bunnan basqa qaharman obrazlarınan Hásenniń balası Janay, Ziywar, Taqtapolat patshanıń jaqsı kórgen hámiresi Abaxan wázir, Taqtapolattıń qızı Aqtanger, Aqsarı, Aynajamal, Sarwashı, Aqjúginis, Aqqozı, Baysal, Záwriya-Jahan, molla-iyshan, mástan kempir berilgen.
Dástanda batırdıń ǵamxorshısı, basqa dástanlardaǵıday pir yaki Qızır Ilyas emes, al ápiwayı adam sıpatındaǵı qálender qálpinde súwretlenedi. Ol hámme waqıtta batırǵa óz aqılın aytıp keńes berip otıradı. Bul jırawdıń basqa jırawlardan ayırmashılıǵı, dástandaǵı ózgesheliklerdi ózinshe sheberlik penen kórsetip bere alǵanlıǵı.
Dástandaǵı obrazlar arqalı sırtqı dushpanlarǵa qarsı gúres hár bir qaharmannıń aldına qoyǵan maqseti ekenligin hám eldiń azatlıǵına hám
ǵárezsizligin saqlawǵa ayawsız gúres alıp barǵanlıǵın
6 №ара3алпа3 фольклоры. IX том. Н5кис, №ара3алпа3стан , qoiq, q0-бет.
25
kóremiz. Dástandaǵı patsha hám shahzada obrazları arqalı bul gúreslerdiń nátiyjesi kórinip otıradı.
Bunnan basqa gúreske basshılıq etiwshi patsha hám shahzadalardıń doslarınıń obrazları da, olardı quwatlaw jáne de xalıqtı óz keynine ertken ádil wázirler obrazları arqalı kórinip otıradı. Basıp alıwshı táreplerge qarsı azatlıq ushın gúresiwshi tárepler dástandaǵı waqıyalar arqalı kúshli berilgen. Gúres temasınıń sóz etiliwi doslıq hám dushpanshılıq táǵdirlerin ortaǵa saladı.
Er Ziywar dástanınıń ideyalıq bahalılıǵı batırlardıń xalıqqa xızmet etiwi arqalı kórinedi. Dástandaǵı Er Ziywardıń obrazınıń batır sıpatında beriliwi Aynajamaldıń sózi arqalı jıraw táriypleydi.
Elińdi uyqıda shapqanda dushpan, Tulparıń júyrikdur qanatlı qustan, Irza bolsın qublagóyiń atań da,
Xalqım deseń tezirek atlan márt palwan.7 dep júdá tapqırlıq penen jıraw yoshıp jırlaydı.
Dástanda batır obrazın jıraw adamnıń kóz aldına omırawı esiktey , iyninde sarı jayı, nayzası menen qılıshı bar dep sıpatlaydı. Er Ziywar obrazın unamlı belgiler menen hár tárepleme sheber bere alǵan. Tuwısqanı Janaydıń obrazın basqa dástanlardaǵıday aqılgóy, járdemshi sıpatında emes, al qaramaqarsı unamsız is-háreketleri menen jırlaydı. Batırdıń súygen yarı Aynajamaldıń obrazı bolsa, batırdıń keńesgóyi, jaqın joldası sıpatında jırlanadı. Kerek jerinde
7 Ер Зий7ар , rri-бет.
26
óziniń doslıq keńesin batırdan ayamaydı, qolınan kelgeninshe járdem berip otıradı. Ol ózi qız bolıwına qaramastan batırdıń súyenishi, ashıǵı, opalı yarı
sıpatında jırlanadı. Jıraw onıń aqılı, ishki dúnyasın aytıw menen birge, gózzaldıń sırtqı sulıwlıǵın kórkem súwretlewler menen beredi.
Burımları toqpaqtan, Qayırıla berip naz etken, Úsh ay toqsan qıslardı,
Bir kúlgende jaz etken .8 dep júdá sulıw etip jırlaydı.
Er Ziywar dástanında patsha obrazları hár qıylı belgileri arqalı bir-
birinen ajıralıp turadı. Mısalı Hásen xan ádillik ornatıwshı xan obrazı dep berilse, oǵan qarama-qarsı sıpatları menen Taqtapolat eldi tonawshı, zulımlıq isleri menen xalıqtıń jek kóriwshilik kózqarasların jıraw beredi.
Demek, Hásen xan Ádil xan obrazı sıpatında beriledi de,
Taqtapolat jawız niyetli xan obrazı sıpatında berilgen. Dástandaǵı
Abaxan obrazı da biraz qarama-qarsı sıpatları menen kózge túsedi.
Xannıń aqıllı wáziri bolıwına qaramastan, biylik ushın hár qıylı |
jaman is- |
||||||
háreketlerdi islep óziniń abıroyın tógip júrgenligin kóremiz. Ulıwam |
|||||||
|
alǵanda Er Ziywar |
dástanınıń |
ideyalıq |
baǵıtı, |
|||
obrazlardıń |
beriliwi, |
onıń |
poetikası |
menen tıǵız |
baylanıslı |
||
ekenligin |
kóremiz. |
Sonday-aq |
dástandaǵı |
qaharman |
obrazları, |
||
olardıń |
islegen |
is-háreketleri, |
sırtqı |
kórinisleri |
folklorlıq |
||
8 Ер Зий7ар , qeq-бет.
27
shıǵarmalarǵa tán bolǵan jırawdıń jeke dóretiwshiligi tiykarında kórkem túrde sheber súwretlengenligin dástandı oqıp shıǵıw arqalı sezemiz.
Ulıwma Er Ziywar dástanınıń ideyalıq baǵıtı, obrazlardıń jasalıwı basqa dástanlardan bir qansha ayırmashılıqqa iye ekenligi menen ajıralıp turadı.
1. Dástandaǵı Watandı, el-xalıqtı qorǵaw ideyası.
Dástannıń tiykarǵı ideyası-xalıqtıń óz Watanınıń azatlıǵın hám
ǵárezsizligin qorǵaw ushın sırt el basqınshılarına qarsı gúresiw, patriotizm hám xalıqshılıq ideyası bolıp bas qaharman Er Ziywar mektepte oqıp júrgen payıtlarınada ákesi Hásen xanǵa qarsı Aqjúrim degen qalaǵa (Xorezm
elindegi) Junǵar xanı Taqtapolat urıs ashıw ushın óziniń e ń súyikli wáziri Abaxandı shaqırıp alıp:
Hásenge sen bar dedi, basına qayǵı sal dedi. Xorezmniń ellerin teklik penen
bermese, Taqtapolat patshamız Xorezmdey elińdi, sanalı aydın kólińdi,
dáwletińdi, baxtıńdı, arız soraǵan taxtıńdı, eliń menen xalqıńdı talap etti almaǵa, bunı qalay kóremiz dep barıp shah Hásenge ayt dedi. Tezlik penen qayt dedi .9 Sonda Hásen xannıń Serim degen wáziri aytadı, eldi búlginshilikke salǵansha, neshe mıń xalıqtı qırǵansha, Taqtapolatqa
baǵınayıq dep másláhát beredi. Sonda Er Ziywar ashıwı kelip dushpanǵa qarsı gúresiw kerek. Eldi jawdan qorǵayıq, olarǵa qarsı gúresip Watandı, eldi jawdan aman alıp qalayıq, olardı joq e teyik dep atası menen másláhátlesedi. Ákesi
9 Ер Зий7ар д1станы. q0-бет.
28
menen xalıqtıń oylasıp-keńesip otırǵanın kórip jawdıń kelgenin bilip, qanları qaynap, jigerleri tasıp, ortaǵa shıǵıp Ziywarday batır xalqına qarap bılay dep gáp baslaydı.
-Jıynalısqan adamlar, Arzımdı esit aǵalar, Kelgen jaw menen urıspay, Xalıqtı bersek dushpanǵa, Bolmay ma bizge namıs-ar. Jurtıńdı alsa zalım xan, El-xalqıńdı shuwlatıp, Basıńa salar qayǵızar, Elińdi berseń eńiretip, Bolmas pa eken namıs-ar. Bizler menen oqısqan, On mıńdayın bala bar, Eli-xalqıń taǵı bar, Otız mıńday láshker bar, Qarıw-jaraq taǵı bar, Awır toplar bizde bar,
Bizge kelgen dushpannıń,
Júrip onıń aldında,
At qoyamız bárimiz,
Urıspaǵa jaw menen .10
dep xalqınıń abırayı, ar-namısı ushın gúresiwge, eliniń tınıshlıǵın saqlap
qalıwǵa, |
kelgen |
jawdı jeksen etip, el-xalqınıń paraxatshılıǵın qorǵawǵa, |
tuwılǵan |
e liniń |
topıraǵın jawǵa |
10 №ара3алпа3 фольклоры□. IX том. qe-qr-бетлер.
29
bastırmawǵa xalqı aldında sóz beredi hám bul islerdi islewde óz doslarına, elxalqına isenetuǵınlıǵın aytadı. Ziywar batırdıń e rligin óz xalqınıń, Watanınıń azatlıǵın, ǵárezsizligin qorǵaw ushın islep atırǵan azamatlıq isleri dástannıń tiykarǵı ideyası bolıp esaplanadı.
Bul sózlerdi esitken xalqı menen atası Hásen xan Ziywardan kóp úmit etedi, el-xalqına dushpannıń basıp keliwine tosqınlıq jasap, xalıq jıynalıp, on bir mıń láshkerge jetip aq tuwın qolǵa alıp, atlanıń jawǵa qarap dep xalqına jar saladı .
Bunday awızbirshilik penen xalıqtıń bir jerge toplanıwın, óz eline qarsı kelgen dushpanǵa atlanıwın dástannıń mına qatarları arqalı kóriwimizge boladı.
Batır tuwǵan Hásen xan, Tulpardıń jasın taraydı,
Áyne sáske waqtında, Taqtapolat patshanıń, Oń jaǵınan baradı, Qorǵanda jatqan qalmaqqa, Topalańtozań saladı Taqtapolat zalım xan, Láshkerin toplap aladı, Boyın jıynap Hásen xan, Taqtapolat patshaǵa, Qáherlenip qaradı.
Eki patsha shekisip,
Jaqınlasıp baradı,
Sol waqıtta Hásen xan,
30
Oń jaǵına qaradı, Láshkerine sóyledi, Sóylegende búy dedi: -Bul urıstıń qádesi, Alıspaqtı palwanlar, Urıspaqtı batırlar, Barıń dushpan ústine, Batırlarım jekpe-jek. 11
dep Hásen xan urısta batırlıq hám mártlik kórsetiwdi, urıstıń barlıq qaǵıydaların basshılıqqa alıp mártlershe gúresiwge shaqırdı. Bul Hásen xannıń watanǵa sheksiz berilgenliginen, xalqın súyiwshiliginen, xalqında jawlarǵa qatań jek kóriwshilik sezimlerdiń bolıwın qaharmanlardıń boyına sińirgen xan ekenliginen dárek beredi. Dástannıń tiykarǵı ideyası xalıqshıllıq ideyası bolıwı menen birge, pútkil xalıqtıń turmısı, táǵdiri hám basınan keshirgen waqıyaları, onıń maqsetleri menen úgitleri qaharmannıń tek ǵana
óz mápi ushın ǵana emes, al, ulıwma watanı, el-xalqı ushın islegen azamatlıq isleri ekenligin jıraw sheberlik penen jırlaydı.
Dástannıń qaharmanları xalıq penen, el menen birge is alıp baradı. Olarǵa ádil basshılıq etip, kerek jerinde olar menen oylasıp, keńesip is alıp baradı hám olardan kúsh-quwat aladı.
Sonıń ushın da xalqı olarǵa isenedi hám óz batırlarımız dep súyenip birge boladı. Jawız, basqınshı xan Taqtapolatqa qarsı gúresiwde xalıq Er Ziywar batırdıń sózlerinen ruwxlanıp, oǵan ádil xan Hásenniń basshılıǵında atlanısqa shıǵadı. Hásen xan óz palwanı Aqqozınıń mártligine isenedi, dushpanǵa qarap bet alsa,
11 №ара3алпа3 фольклоры Ер Зий7ар . IX том. qt-qy-бетлер.
31