MD hám PQJ / Er Ziywar dástanınıń kórkemlik ózgesheligi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIM BERIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

Qaraqalpaq filologiyası fakulteti dekanı: f.i.k. Q.Turdıbaev

5220100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń 4-kurs studenti Sulaymanov D. «Er Ziywar dástanınıń kórkemlik

ózgesheligi» degen atamadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK

Nókis – 2013 j

2

JAQLAWǴA RUQSAT BERILDI:

Mámleketlik Attestaciya Komissiyasınıń QARARÍ:

5220100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám

ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń pitkeriwshisi Sulaymanov D. «Er Ziywar dástanınıń kórkemlik ózgesheligi»

atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına

MAK baslıǵı:

MAK orınbasarı

MAK aǵzaları:

3

Mazmunı

Kirisiw

I Bap. «Er Ziywar» dástanınıń kórkemlik

ózgesheligi

1.1.Syujetlik qurılısı hám kompoziciyası

1.2.Dástannıń tili

II Bap. «Er Ziywar» dástanınıń ideyalıq baǵıtı hám

obrazları

2.1.Dástanda Watandı, el-xalıqtı qorǵaw ideyası

2.2.Dástan qatnasıwshılarınıń obrazları.

a) Hásen xan, Sarim wázir, Taxtapolat xan, Abaxan wázir, Arsarı wázir.

v) Er Ziywar, Er Janay, Aqqozı, Aqjúginis, Sárwanlı batır, Er Baysal.

s) Aqtamaq arıw, Arsarı wázir, Murtlı Mordar, Aqjulqın, Omanshanıń qızı Aynajamal, Zawriya, qız Jahan obrazları.

Juwmaq.

Paydalanılǵan ádebiyatlar.

4

Kirisiw

Qaraqalpaq xalqı basqa xalıqlar sıyaqlı dástanlarda óz mádeniyatınıń barlıq túrlerin sáwlelendirgen. Onda xalıq tek ótken waqıttı ǵana emes, ótken dáwir waqıyaların ǵana emes, al jarqın keleshegin, ómir baxıt ushın gúresin, sulıwlıqtı tanıwın eń joqarǵı adamgershilik sezimlerdi – eldi, jerdi, xalıqtı súyiwdi kóredi, sezedi, biledi. Dástan degende xalıq oǵada úlken dóretpeni, atababalardan miyras bolıp qalatuǵın waqıyalardı, qáde-qáwmet dástúrlerdi, mártlik, batırlıqtıń úlgilerin, shın muhabattı, tábiyiy túrde turmısta bolatuǵın konfliktlerdi, xalıqtıń oyın, kúlki tamashasın kóz aldıńa keltireseń. Dástan bul onı dóretiwshilerdiń kóz-qarasınsha ómirge, jámiyetlik qubılısqa ózinshe pikir qozǵaytuǵın filosofiyalıq oylar dizgini. Onda adam haqqında, adamnıń táǵdiri tuwralı, onıń dúnyaǵa kóz-qarası, oylawları haqqında aytılatuǵın tastıyıqlawları orın alǵan. Adamzat óz tariyxında kóp ǵana hasıl awızeki dóretpelerdi payda etken. Bunı hár bir xalıqtıń awızeki dóretpesinde kóriwge boladı. Túrkiy xalıqlar dástanları, sonıń ishinde qaraqalpaq dástanları da adamzattıń awızeki dóretken teńi-tayı joq, pútin dúnyadaǵı eń hasıl dóretpelerden esaplanadı. Durısında xalıq eposı dramanı da, komediyanı da, tragediyanı da óz ishine alǵan eń iri dóretpe sanaladı.

Dástandı jıraw, baqsı, qıssaxannan ayırıwǵa bolmaydı. Dástannıń dóretiwshisi de, atqarıwshıları da, saqlawshıları da solar. Biz dástan haqqında sóz etedi ekenbiz, onıń jıraw, baqsı, qıssaxanları jóninde aytpay ketiwimiz múmkin emes.

Qaraqalpaq xalqınıń awızsha atqarılatuǵın dástanları kólemi jaǵınan 5 mıń qatardan 20 mıń qatarǵa shekem jetedi. Dástannıń kólemi ayrıqshalıǵına, atqaratuǵın jırawlardıń atqarıw hám dóretiw

5

sheberligine de baylanıslı. Mısalı, Esemurat, Qurbanbay, Qıyas jırawlardıń atqarǵan dástanları, basqa jırawlardıń atqarǵan dástanlarınan kólemi jaǵınan

úlkenirek ekenligin ilimpazlar anıqlaǵan. Dástannıń kólemi ondaǵı sóz etiletuǵın waqıyalar menen baylanısqan. Eger dástannıń kóleminiń úlkenligin esapqa alsaq, ondaǵı dástan waqıyalarǵa bay dep esaplanadı. Sonlıqtan da

úlken kólemli dástanlar bir-biri menen tıǵız baylanısqan bir neshe hádiyselerdiń juwmaǵı bolǵan bir úlken waqıyanı súwretlew qaraqalpaq dástanlarına tán bolıp esaplanadı.

Dástanda waqıyalar bir-biri menen baylanısqan boladı, sonıń ishinde qaraqalpaq dástanlarınıń mazmunında ákesiniń ǵarrılıǵı, perzenttiń dúnyaǵa keliwi, onıń ósip – er jetiwi, jigitlik dáwiri, qural-sayman alıwı, súygenin izlep jolǵa shıǵıwı, qus, ań awlawǵa shıǵıw, ata-anasına, tuwǵan-tuwısqanına miyrimli bolıwı, eldiń abadanshılıǵı, tınıshlıǵı, toqshılıǵı ushın háreketleri, toyı bolıp xalqınıń alǵısın alıwı h.t.b. tolıp atırǵan waqıyalar dástandaǵı dástúriy kórinisler bolıp, jıraw tárepinen sheber beriledi. Usınday xalıqtıń turmıs-tirishiligi, tariyxı, eldegi ishki, sırtqı hádiyseler, oǵan batırdıń yamasa dástandaǵı qaharmanlardıń tikkeley basshılıq etiwi h.t.b. waqıyalar dástanlarda keń orın aladı. Usınday waqıyalardıń birikpesi onıń mazmunındaǵı úlken bólimlerdi quraydı. Waqıyanı bayanlawǵa dáslep jıraw, baqsı, keyin ala qaharmanlar menen basqa da dástandaǵı adamlar qatnasadı. Jıraw dástannıń bayanlawshısı bolǵanlıqtan, ol dástandı jırlaǵanda waqıyanıń mazmunın qızıqlı etip ashıwǵa belsene qatnasadı. Dástanǵa jıraw menen qosa qaharmanlardıń qatnasıwı úlken áhmiyetke iye. Dástandaǵı qara sózler menen qosıq qatarlarınıń

6

aralasıp keliwi, olardıń janrlıq ózgesheligindegi belgili bir kórinislerden esaplanadı. Bunda mına nárseni aytıp ótkenimiz durıs bolar edi. Dástanlardıń tiykarǵı hám kópshilik bólimin poeziya quraydı, al az bólimin bir waqıya menen ekinshi waqıyanı baylanıstırıwda proza iyeleydi.

Qaraqalpaq dástanların kóbinese qobız ya duwtar járdeminde atqarıp kelgen. Sebebi, dástanda adamnıń ishki sezimleri, haywanat háreketleri, tábiyat kórinisleri h.t.b. waqıyalardı aytıwda sazdan paydalanıw zárúrligin, namalardı keltirip shıǵarǵan. Solay etip, qaraqalpaq dástanların jırlawshılar xalıqqa qonımlı etip jetkeriwdi óz aldılarına maqset etken. Sonlıqtan da hár bir atqarıwshı – jırawlardıń óz aldına ayrıqsha sheberlikleri dástan mazmunlarınan da kórinip turadı.

Qaraqalpaq folklorında dástanlar eń úlken janr sıpatında bizge belgili. Qaraqalpaq dástanları kóp tomlıq folklorda da tiykarǵı orın iyeleydi. Dástanlar haqqında folklordı izertlewshi ilimpazlar júdá kóp ilimiy jumıslar júrgizdi. Sonda da, ele óz izertleniwin kútip turǵan dástanlar az emes.

Folklor jasasa —millet jasaydı. Folklor ásirler ǵáziynesi, al onda dóretilgen dástanlar e ń biybaha baylıǵımız sanaladı.

Folklor— milliy mádeniyattıń baslanǵısh úlgilerinen esaplanıp ol tek

ǵana bir milletke qaraslı emes, pútkil xalıq awızeki dóretpeleriniń ustazı, tiykarshısı bolıp tabıladı.

Ásirese, folklorımızdıń kópshilikke tanıtqan dástanshılıq dástúri qaraqalpaq xalqınıń ózine tán, ayrıqsha mintalitetin joqarı shıńlarǵa qaray alıp shıǵa aldı. «Folklor xalıqtıń ruwxıy baylıǵı

7

sıpatında onıń mádeniyat tariyxında úlken rol tutadı. Mádeniyattıń rawajlanıwında eń áhmiyetli dáreklerden sanaladı»1

Prezidentimiz I.A.Karimov: «…ruwxıy miyras, mádeniy baylıqlar,

áyyemgi tariyxıy estelikler e ń baslı principlerden biri bolıp, xizmet etedi.»?2

−degen, pikirleri júdá orınlı aytılǵan e di.

Qaraqalpaq folklorınıń qáliplesiwi erte dáwirlerge barıp sanaladı. Bul bolsa, ruwxıy miyrasımız, tawsılmas ǵáziynemiz, xalıqtıń turmıs aynasında kórinetuǵın aǵar bulaq sıpatında kózge nur, júrekke ilham baǵıshlap turadı.

Neshe ásirler boyı ata babamızdan bizge miyras bolıp qalǵan dástanlıq shıǵarmalarda qaraqalpaq xalqınıń basınan ótkergen qayǵı hásiretlerin, shadlı hám baxıtlı turmısın, kóp ellerdiń ústinen ústemlik etkenin qaharmanlıq dástanlarımızdan kóriwge boladı. Qaraqalpaq xalıq qaharmanlıq dástanı «Er

Ziywar» bunıń birden-bir dáliyli bola aladı. Sebebi «Er Ziywar» dástanında Xorezmde bolıp ótken patshalardıń, xanzadalardıń, batırlardıń erlikleri sóz etiledi. Al Xorezm eli bolsa bizge tariyxtan belgili, onı XIV ásirde babamız

ámir Edige basıp alǵan, soń balaları ol jerde patshalıq etken. Sonıń ushında bul dástan Xorezm elinde dórlip, jırawlar arqalı awızdanawızǵa bizge shekem jetip kelgen. Bunday basqa jerlerde dórelgen qaraqalpaq xalıq qaharmanlıq dástanlarına Alpamıs, Qırq qız, Qoblan, Edige, Er Shora, Er Ziywar hám taǵı basqaları kiredi.

Sonday-aq jırawlarımız xalıq arzıw ármanların bildiretuǵın kórkem sóz baylıqların dóretip ketkenligin aytıp ótiwimizge boladı. Dástanlıq shıǵarmalardan basqa tolıp atırǵan xalıq qosıqları,

1Қ.Мақсетов.А.Тәжимуратов. Қарақалпақ фольклоры. Нөкис: «Қарақалпақстан» 1979. 11-бет.

2И.А.Каримов. Жоқары мәнаўият−жеңилмес күш. Ташкент, «Ма‘навият» 2008. 29-бет.

8

ertekleri, naqıl-maqal jumbaqları xalqımızdıń biybaha baylıqları bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq xalıq qaharmanlıq dástanlarına Alpamıs, Qırq qız, Qoblan, Edige, Er Shora, Er Ziywar, Máspatsha hám taǵı basqa dóretpeleri xalıq danalıǵın, tilek ármanların bildiretuǵın xalıq dóretpeleriniń tawsılmas

ǵáziynesi.

Qaraqalpaq xalıq milliy ádebiyatınıń qáliplesiw hám rawajlanıw dáwirlerinde dástanlıq shıǵarmalardıń ornı ayrıqsha.

Izertlew obyektti hám predmeti. Biz, bul pitkeriw qánigelik jumısımızda qaraqalpaq folkloristika iliminde kólemli dástanlar menen salıstırıp úyrene otırıp, Qurbanbay jıraw atqarǵan «Er Ziywar» dástanın izertlew obyektti hám predmeti etip alıp, onıń kórkem ózgesheliklerin, ideyatematikasın, syujetlik kórinislerin keltirip tańlap aldıq.

Qurbanbay jıraw Tájibaevtıń atqarǵan «Er Ziywar», «Qırq qız», «Qanshayım», «Meńlıqal», «Qurbanbek», «Jánádil», «Baltakey batır» dástanları baspadan shıqtı.

«Er Ziywar» Qurbanbay jırawdıń tiykarǵı atqarǵan dástanınıń biri. Dástandı xalıq awzınan jazıp alıwdı erteden bolsa da, bul 1958-jılı birinshi reet S.Beknazaov hám G.Esemuratovlar tárepinen qolǵa alındı. Bunnan basqa

«Er Ziywar» dástanınıń hár qıylı jılları jazıp alınǵan tórt qol jazbası bar.

«Er Ziywar» dástanı xalıq arasında keńnen taralǵan qaraqalpaq xalıq qaharmanlıq dástanlarınıń biri bolıp, tiykarǵı ideyası óz elin, xalqın sırqı dushpanlardan qorǵaw hám de xalıqlar doslıǵın, paraqatshılıqtı jırlaw, Xorezm xanı Hásen xan menen balası Er Ziywar onıń dosı Er Janay hám taǵı basqa batırlardıń erlik isleri bayanlanadı.

9

«Er Ziywar» dástanınıń kórkemlik ózgesheligi hám ideyalıq baǵıtına toqtap ótkenimizde, onda qaraqalpaq awızeki dóretpelerindegi qaharmanlıq obrazlardıń dóretiliwi tosattan payda bolmaǵanınday, ondaǵı kaharmanlardıń da xalıqtıń táǵdirindegi ishki hám sırtqı qarama-qarsılıqlar tiykarında ádillikke umtılıw ideyası sol xalıqtıń barlıq ruwxıy ármanların óz boyına sińirgen xalıq ushın, el ushın jan beretuǵın jeńilmeytuǵın márt, batır obrazların jıraw tárepinen júdá sheber dóretkenligin kóremiz.

«Er Ziywar» dástanı da ‗Qırq qız‘ dástanı sıyaqlı qosıq qatarları arqalı berilgen.

Qurbanbay jırıw bul dástandı úlken improvizatorlıq penen jırlaǵan. Sebebi, ol jigirmadan aslam dástandı yadınan biletuǵın kúshli jıraw bolıp hár bir dástandı ózinshe sheberlik penen ayta alatuǵın qaraqalpaq xalqının eń jaqsı jırawı edi. Sonlıqtan da, bul dástannıń kólemin on bir mıń qosıq qatarınan ibarat etip júdá ayrıqsha sheberlik penen aytıp beredi. Bul dástandı 1958-jılı S.Beknazarov hám G.Esemuratov jazıp alǵannan soń bir qansha ilimpazlarımızdıń dıqqatın ózine tarttı.

«Er Ziywar» dástanı 1958-jılı Nókiste qaraqalpaq tilinde baspadan shıqqannan soń Qallı Ayımbetov tárepinen dástanǵa recenziyalıq pikir beriledi. Ol «Er Ziywar» dástanın qaraqalpaq awızeki ádebiyatınıń bay materialı'-dep kórsetti. T.Saǵitov «Er Ziywar»,- degen maqalasın 1962-jılı járiyaladı. Ulıwma «Er Ziywar» dástanı Qurbanbay jırıwdıń repertuarında ayrıqsha orındı iyelewi menen birge qaraqalpaq awızeki ádebiyatınıń biybaha

ǵáziynesi sıpatında úyreniledi.

10

Temanı úyreniw barısında bizge, Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimovtıń miynetlerinen diplom jumısımızda metodologiyalıq tiykar sıpatında paydalandıq.

Bunnan tısqarı, jergilikli ilimpazlarımızdıń «Er Ziywar» dástanı haqqındaǵı ádebiy teoriyalıq pikirlerine súyenemiz. Bul boyınsha kóbirek Q.Maqsetovtıń «Qaraqalpaq jıraw-baqsıları»(1983),

«Dástanlar. Jırawlar. Baqsılar»(1992), «Qaraqalpaq folkloristikası» (1989),

Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» (1988), A.Alımovtıń «Qaraqalpaq liro-epikalıq dástanları» (1983) sonday-aq, I.Saǵitovtıń

«Qaraqalpaq xalqınıń qaharmanlıq eposı» (1986) miynetleri tiykarında negizgi máselelerdiń sheshimin tabıw ushın qollandıq.

Usılardan kelip shıǵıp jumısımızdıń tiykarǵı maqsetwazıypası e tip: -Er Ziywar dástanınıń kórkem ózgesheligin kórsetip beriw

-«Er Ziywar» dástanınıń ideya –tematikalıq ózgesheliklenin ashıp beriw.

-dástandaǵı qaharmanlar obrazlarına toqtap ótiw.

-dástannıń syujetlik ózgesheligi hám motivlerin ashıp beriw -dástannıń urıs taktikaların kórsetiw

Biz, diplom jumısımızdıń aktuallıǵına «Er Ziywar» dástanınıń basqa dástanlardan ayırmashılıǵın, onıń kórkem ózgesheligi, baslı ideya-tematikası bastırıp kelgen dushpanlardı jeńiw hám sol jolda ushıraǵan qıyınshılıqlarǵa aqıl-parasatı, mártligi, qaharmanlıq is-háreketleri nátiyjesinde janrlıq túri boyınsha qaharmanlıq dástanlar qatarına kirgizip, xalıqlıq dástan e kenin ashıp beriwden ibarat.

11