MD hám PQJ / Sh.Seytovtıń Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba romanında qaharman psixologizmi

Sh.Seytov óziniń dóretiwshilik laborotoriyası tuwralı jazǵan maqalalarında qaharman psixologiyasın sáwlelendiriw hám taǵı basqa da sheberliktiń sırların L.Tolstoy, Sh.Aytmatovlardan úyrengenligi haqqında aytadı. Haqıyqatında da, jazıwshınıń dóretiwshiligi menen joqarıda atı kórsetilgen jazıwshılardıń arasında ruwxıy jaqınlıq seziledi.

Bul haqqında J.Esenovtıń «Sheberliktiń sırları» (1986) miynetinde keń túrde sóz etilgen edi.

II.3. Romanda minezlerme, portret hám peyzajdıń qaharman

psixologiyasın ashıwdaǵı xızmeti

Qaharmanlardıń psixologiyasın ashıwda minezleme úlken orın iyeleydi.

Á.Nawayı aytqanınday, insan sırlar ǵáziynesi eken, mine, sol insandı kórsetiw onıń qattı háreketlerin ruwxıy dúnyasın sáwlelendiriw xarakter sırların ashıw jazıwshınıń tiykarǵı wazıypası.

Ózbek ádebiyatında T.Boboev minezlemeni eki túrge bóledi: Avtordıń minezlemesi hám personajlardıń bir-birine bergen minezlemeleri.

Eger jazıwshı shıǵarma qaharmanınıń kelip shıǵıwı, iskerligi, minezi, ádebi, sırtqı kórinisine berilgen hár qıylı sıpatlamalar avtor minezlemesi dep júritiledi .

Bunday jaǵday biziń ádebiyatımızda kútá keń túrde taralǵan, jazıwshı qaharmannıń ishki dúnyasın ashıwda tiykarǵı usıllardıń biri retinde paydalanıp kelmekte. Al házirgi zaman romanshılıǵımızda jazıwshılardıń realistlik obrazlardı sızıwdaǵı túrli sheberlik úlgileriniń payda bolıwı bul avtordıń minezlemesinen góre qaharmannıń óziniń háreketi, ishki keshirmelerine jeńdirip bul máselege az kewil bólinip kiyatır1.

Avtordıń minezlemesi bul romanda qaharmanlardıń kimligin oqıwshıǵa tanıtıw jaǵdaylarında olardı bir-birine baylanıslı alıp sheshedi. Sh.Seytovtıń bul romanında kóplegen qaharmanlardıń

1 Баҳадырова С. Роман ҳәм дәўир. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1978, 140-б.

41

psixologiyasınıń ashılıwı dialoglar hám ishki monologlar menen tıǵız baylanıslı ekenligin biz joqarıda aytıp ótken edik. Biraq romanda Jumagúl-Jumashtıń psixologiyasınıń ashılıwında bul usıllar jetekshi xızmet atqarmaydı. Al, avtordıń bergen minezlemesi tiykarında onıń xarakteri ashıladı: «Jumagúl-Jumash ta otırıs turısı salaq bolǵanı menen pul jıynawǵa puqta birin eki, ekisin úsh etip shúberekke túyip júrgeni. Haw mına gerbishiń quyılmay qalıp baratır-ǵo! dep jurttıń qatınlarınday bajalaqlamaydı, kúnde shıǵarǵan shamalı ılayın etegin sheńberine tıǵıp jiberip, shemirenip júrip ózi-aq ńuyıp taslaydı «Haw ǵarrıńa quydırsańo duyım jurttıń xızmetin islep júr, jurttıń xızmetin etken óziniń xızmetinen qaladı», degen hayallarǵa da dım úndemeydi, óz jumısı menen ózi bolıp júre beredi» (70bet).

Avtordıń bul qısqa minezlemesi Jumagúl-Jumashtıń hárakterin ashıp beredi. Ol átirapındaǵılarǵa qızıqpaydı, tóreli sóylep bilmeytuǵın patas júretuǵın hayal.

Haqıyqatında da, sońǵı dáwirdegi romanlarda avtor minezlemesi qaharmanlardıń psixologiyasın ashıp beriwde jetekshi xızmet atqarmaydı. Biraq, bul romanda avtordıń minezlemesi kóplegen orınlarda qaharmanlardıń psixologiyasın ashıp beredi. (Máselen, Nurlepes ǵarrınıń, Názigúldiń hám taǵı basqa)

Portrettiń jasalıwı milliy ádebiyattıń jasalıw pútin rawajlanıw tariyxın óz ishine aladı.

Hár qanday dóretpede onıń tásirliligin kúsheytiw hám qaharmanlar haqqında oqıwshıda keńirek túsinik payda etiwde, sonday-aq, olardıń ishki ruwxıy psixologiyalıq dúnyasın ashıwda da jazıwshı portretlik súwretlewlerdi qollanıwı sózsiz. Sonlıqtanda portret-qaharmanlardıń sırtqı kelbeti, bet pishiminiń ǵana mázi sızıla salınǵan súwreti bolıp qalmastan, al ol meyli, qálegen janrdaǵı shıǵarmada da psixologiyalıq xızmet atqarıwı menen áhmiyetli.

42

Dáslepki qaraqalpaq romanlarında qaharmanlardıń portretin jasawda folklorlıq usıllardı qollandı. Al, bul jaǵday romanda emes, basqa da janrlarda ushırastı. Shıǵarmadaǵı qaharman unamlı bolsa onıń ishki dúnyası menen sırtqı kórinisi de gózzal bolıp sáwlelendiriledi. Eger qaharmannıń ishki dúnyası patas bolsa, sırtqı kórinisi de kóriksiz etip alınatuǵın edi. A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanında unamlı qaharman Ayqızdıń portreti: «Onıń dóńgelengen qara kózleri menen qarlıǵashtıń qanatınıń qırınday qara qasları, oymaqtay awızı supsulıw dóńgelengen aq júzi, qolań qara shashı» (115-bet) dep súwretlenedi. Al usı romandaǵı unamsız personaj Sapargúldiń portreti: «Kúygen shanashday búrisken awzınıń ústinde jarbıyıp turǵan murnın keskinsiz awrıqtay bultıyǵan beti menen salbırap turǵan ernin óziniń kelbetin jańa ǵana sezgende, kóziniń astı menen Ayqızǵa kózin tikti de taǵı aynasına qaradı» (215-bet) dep Ayqız benen salıstırıwlarında kórsetedi. Al házirgi ádebiyatımızda qaharmannıń sırtqı kelbetin ashıp beriwde kem-kem bir táreplemelikten qutılıp turmıstıń ózine, isenimlilikke hám portretlik psixologiyalıq súwretlewge umtılmaqta1. Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında qaharmanlardıń portretin sızıwda sırtqı kórinisi menen birge ishki dúnyasına da dıqqat awdarılǵanlıǵın kóremiz. Biraq romanda bul usıl qaharman psixologiyasın ashıwda áhmiyetli orın iyelemeydi. Máselen, Jetkergenge tómendegishe portretlik psixologiyalıq sıpatlama beredi: Jetkergen murnı awzına iyilgen, qus tumsıqlı, kózi quwsıyǵan jaǵınan qaraǵanda táwir-aq

úlken kórinetuǵın, minezi sınıq dawısı ólpeń, kóp wadırlamaytuǵın, tobı kishkene

ǵana mollasımaq jigit (126-bet).

Jazıwshı súwretlep atırǵan qaharmanınıń portreti tuwralı usınday qısqa onıń eń xarakterli belgileri tuwralı júdá az sóz etedi. Biraq, biz

1 Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис: «Билим», 1994, 164-б.

43

Jetkergenniń xaraketleri, dialoglarında onıń qanday adam ekenligin túsinip bara beremiz.

Kórkem psixologizmniń túrli-túrli kórinisleri biz sóz etip atırǵan bul romanda

óziniń tolıq sáwleleniwin taptı. Olardıń hár biri qaharman xarakterin óz oqıwshısına ele de jaqınnan tanıstırdı. Sonlıqtan da, Sh.Seytovtıń bul romanı belgili bir dáwirdiń jámiyetlik siyasiy waqıyaların insannıń xarakteri menen baylanıstırıp keń túrde ashıp beriwi menen bahalı. Usınday tárepi menen absurdlıq sharayattı súwretlewshi K.Mámbetovtıń

«Hújdan» (1991), T.Qayıpbergenovtıń «Kózdiń qarashıǵı» (1986), K.Raxmanovtıń «Aqıbet» (1993) romanları menen únles ideyanı kóterip shıqqan bolsa da olardıń arasında parq bar ekenligin kóremiz.

Biz joqarıda qaharmanlardıń psixologiyasınıń evolyuciyasın ashıp beriwde jazıwshı tańlaǵan kórkem psixologizmniń kórinisleri tiykarında sóz ettik. Ámirxan, Jerdash, Aybórek, Nurlepes, sıyaqlı obrazlar menen shıǵarmanıń basınan aqırına shekem tanıspız. Jazıwshı olardıń jas máselesi menen birge xarakterindegi

ózgerislerdi de evolyuciyalıq jol menen berip barǵan.

Al romandaǵı Biybiraba, Sazturǵan obrazları tiykarında xalıqtıń máńgúrlik psixologiyasınan qutılıw jolların ashqan.

44

Juwmaq

XX ásir qaraqalpaq prozası xalqımızdıń tariyxında iz qaldırǵan waqıyalardı

kórkem súwretlep beriwde birqansha jetiskenliklerge eristi. Dáslepki prozalıq

shıǵarmalar folklorlıq dástúrler menen suwǵarılǵan bolsa, keyingi dáwirdegi proza turmıstı keń epikalıq planda hár tárepleme súwretlewde ádewir jetilisti. Proza tarawı tematikalıq jaqtan da, janrlıq hám kórkemlik jaqtan da bayıdı.

Kórkem shıǵarmanı bahalawda da ádebiyattanıw iliminde jańasha baǵdarlar qáliplese basladı. Yaǵnıy,ádebiyattanıwda dáslepki waqıtları shıǵarmalardıń ideyalıq mazmunı syujet qurıw máselelerin analizlep bahalasa, keyingi dáwirde

xarakterler jaratıw sheberligine bola talqılandı.

Qaraqalpaq ádebiyatında psixologizmniń negizleri folklorlıq shıǵarmalarımız

benen klassikalıq ádebiyatımızdan baslanadı. Ádebiyatımızda proza janrı XX

ásirdiń 20-30-jıllarında tuwısqan xalıqlar ádebiyatı tásirinde qálipleser eken, onda kórkem psixologizmniń az da bolsa, qollanıla baslaǵanlıǵı kóremiz.

Mine, bular 60-jıllarǵa kelip qaraqalpaq prozasında kórkem psixologizmniń qáliplesiwine tiykar boldı. Turmıstı psixologiyalıq baǵıtta súwretlewge umtılǵan T.Qayıpbergenov, K.Raxmanov, S.Saliev, A.Ábdiev, Sh.Seytov hám taǵı basqa da jazıwshılarımızdıń dóretpeleri jarıqqa shıqtı. Olardıń ishinde Sh.Seytov prozada óz

ómirindegilerdi negiz etip alǵan. Degen menen, bunnan onıń shıǵarmalarında avtobiografizm basım degen juwmaqqa kelmewimiz kerek. Sebebi qaraqalpaq

ádebiyatında ómirnama janrı ele tolıq kórinisin tapqan

45

joq. Kerisinshe, jazıwshı dóretiwshiliginde milliylik hám ulıwma insanıylıq

qásiyetler qarısıp ketken. Onıń hár bir dóretpesine usınday sıpat tán ekenligin aytıwmız kerek. Sonıń menen birge Sh.Seytov xarakterler jaratıwda bayanlaw texnikasın jaqsı meńgergen.

Sh.Seytov qaharman xarakterin jaratıwda tipik sharayatlardı, detallardı,

waqıyalardı da durıs tańlap, sheber bayanlap bere alǵan. Ásirese, qaharman

psixologiyasın ashıp beriwdegi izlenisleri, poetikalıq ózgesheliklerge qaray

umtılısları onıń dóretiwshiliginde anıq kózge taslanadı.

Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanındaǵı qaharman

psixologiyası máselesin úyrene otırıp tómendegishe juwmaq aytıw múmkin.

rawajlanıwın kórsetedi. Romanda bul suw tasqını xalıqtıń psixologiyası menen

tıǵız baylanıslı alınıp ulıwmalasqan poetikalıq obraz dárejesine kóterilgen. Al, Qızketkennen bólinip qalǵan tınba suwlı Aqtuba -totalitarizm dáwiri. YAǵnıy,

Jaman shıǵanaqtaǵı tınıp qalǵan Aqtuba-tımsallıq obraz. Romannıń kótergen

negizgi probleması-tubalawshılıq dáwiriniń kelbetin ashıp insandı

ulıǵlaw, nızamsız ideologiyanıń aqıbetin kórsetiw, áshkaralaw. Bul problemalardıń

hámmesi romanda qaharmanlardıń óz ara sóylesiwlerinde aytıladı. Hár

bir qaharmannıń jıynalısıp sóylesiwi barısında kóz-qarasın, dúnya

tanımın ishki dúnyasındaǵı keshirmelerin ashıp bergen. Demek, jazıwshı qaharman xarakteriniń psixologiyasın ashıp beriwde dialoglardan ónimli paydalanadı.

Dialoglar, poliloglar1 bir jaǵınan shıǵarma ideyasın tereńlestirse, ekinshiden, qaharmannıń dúnya tanımın ortalıqtaǵı jaǵdayǵa kóz qarasın konkretlestiredi, qaharmannıń ishki

dúnyasınıń qandaylıǵınan dárek beredi.

1 Полилог: Т. Бобоевың кӛрсетиўинше үш яки оннан да кӛп персонажлардың пикирлесиўлери.

46

Jazıwshı qaharman psixologiyasın ashıp beriwde kórkem psixologiyalıq analizlew usıllarınan sheber paydalandı. Olar monologlar, kórkem detallar, peyzajlıq detallar, qıymıl-qozǵalısın súwretlew, qaharmanlardıń tús kóriwi

ótkenlerin elesletiwi, xat jazıp qaldırıw formaları edi.

Bul usıllardı qollanıwda jazıwshınıń basqa dóretpelerine salıstırǵanda aytarlıqtay ózgeshelik joq. Sebebi, jazıwshı prozalıq dóretpelerinde qaharman psixologiyasın ashıwda ishki monologlarǵa hám dialoglarǵa kóbirek dıqqat awdaradı.

Bul shıǵarmadaǵı baslı ózgeshelik Sh.Seytov qaharman psixologiyasındaǵı ózgerislerdi tariyxıy waqıt penen, mákan menen tıǵız baylanısta alıp qaraydı. Totalitar siyasatınıń aqıbetinde insannıń máńgúrge aylanǵanlıǵın konkret jaǵdaylar arqalı beredi. adamlardıń oylanbastan tek islewge, buyrıqtı bejeriwge qáliplesken psixologiyası shıǵarmadaǵı zıyalı qaharmanlardıń tilinen áshkara etilip otıradı. Bunday máńgúrlik psixologiya elementleri Nurlepes, Jumagúl-Jumash psixologiyasında bekkem ornasıp alǵan. Nurlepestiń pikirinshe, adamlar jarlı shańaraqta tuwılsa, onıń áwladlarına deyin usı jaǵday dawam ete beriwi múmkin. Qullıq onday adamlarǵa máńgilikke berilgen. Átirapındaǵılarǵa qarap oylanbaydı,

«pólke nannıń» tabılǵanına quwanıp jasay beredi. Sonlıqtan da, usınday túsiniktegi qaharmannıń táǵdiri tragediyalıq jaǵdaylar menen tamamlanadı. Biraq, Nurlepestiń sanasında qanday da bir háreketke oylanıp qatnas jasaw oyı keledi. Aqıbetinde, óz

ómirindegi qayǵılı jaǵdaylardıń hámmesin Ámirxan menen baylanıstıradı, onı

óltiriw qararına keledi.

Qaharman psixologiyasındaǵı máńgúrlikten oyanıwdıń kórinisleri karatest qız Biybiraba, Sazturǵan obrazları menen baylanıslı. Jazıwshı qaharmanlardıń psixologiyasındaǵı ózgerisler evolyuciyasın isenimli jetkere alǵan hám olardı jámiyettegi ózgerisler menen baylanıstırǵan. Bul romanda, ásirese, Sazturǵan obrazı menen dálillenedi. Solay etip jámiyet

47

turmısındaǵı tubalap qalǵan ómirdi qaharmanlar psixologiyası arqalı áshkara etedi.

Sh.Seytov «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında súwretlegen tubalaw dáwiriniń turmısı arqalı pútkil awqam mámleketleriniń tariyxtıń jamanshıǵanaǵında tubalap, rawajlanbay qalǵan tómen turmısın beredi. Jazıwshınıń bul romanı 90-jıllardaǵı qaraqalpaq prozasınıń úlken tabısı bolıp esaplanadı.

Sh.Seytovtıń shıǵarmaları ideyalıq, mazmunınıń tereńligi menen óz qunın joytpaytuǵın máńgi dóretpeler bolıp qalıwı sózsiz.

48

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Ахмeтов С. Қарақалпақ әдeбий сыны. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1993.

2.Ахмeтов С. Eсeнов Ж. Жәримбeтов Қ. Әдeбияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирмe сӛзлиги. Нӛкис: «Билим», 1994.

3.Баҳадырова С. Роман ҳәм дәўир. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1978 .

4.Бобоeв Т. Адабиeтшuнослик асослари. Ташкeнт: «Ўқитувчи», 2002.

5.Eлeўкeнов Ж. Замандас парасаты. Алматы: «Жазушы», 1977.

6.Eсeнов Ж. Ишки монолог ҳәм қаҳарман психологиясы. «Жас Лeнинши», 1981, 7-август.

7.Есенов Ж. Ғәзeп пeнeн жазылған роман//«Eркин Қарақалпақстан»,

1993, 20-фeвраль.

8.Есенов Ж. Ӛмирдeн ӛз жолын таўып ӛтти//«Eркин Қарақалпақстан»,

2004, 21-октябрь.

9.Есенов Ж. Шeбeрликтиң сырлары. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1986.

10.Есенов Ж. Танылған тулғалар. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 2006.

11.Жәримбетов Қ. Турмыс шынлығынан кӛркем ҳақыйқатлыққа// «Әмиўдәрья», 1986, №6.

12.Járimbetov Q. Ádebiyattanıwdan sabaqlar. Nókis: «Qaraqalpaqstan», 2013.

13.Kамалов Қ. Қарақалпақ әдeбиятында кӛркeм мeтодтың эволюциясы.

Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1988.

14.Насруллаeва З. Проблeма типа и характeра в соврeмeнной каракалпакской прозe. Нукус: «Каракалпакстан», 1984.

15.Ниятов Ч. Ҳозирги ўзбeк прозасида характeр проблeмаси. Ташкeнт:

«ФАН» 1982.

16. Нуржанов П. Ҳәзирги қарақалпақ прозасының базыбир сыпатлы

бeлгилeри, ӛзгeшeликлeри, оны үйрeниўдиң айырым тeориялық әмeлий

мәсeлeлeри//«Әмиўдәрья», 2001, №1.

49