MD hám PQJ / Sh.Seytovtıń Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba romanında qaharman psixologizmi

Ómir táshwishlerin kóp kórip, japa shekken Názigúl óz boyındaǵı hasıllıqları menen oqıwshılardı súysindiredi. Jaslıǵında kóziniń ázziligine bola birinshi kúyewi Nasır taslap ketedi. Onnan Tursın degen esalańlaw qızı qaladı. Onıń Nurlepes penen turmıs qurıwındaǵı syujetti jazıwshı kompoziciyalıq jaqtan sheber baylanıstırıp kórsetken. Názigúl kózi ázzi bolsa da, hasla táǵdirge nalımaydı. Bes waqıt namazı dúziw, dinge berilgen hayal. Óziniń haqıhuqıqı ushın aytısıp otırmastan, zorlıqqa, ádilsizlikke kónip otıra beredi. Aybórekti de tuwrı jolǵa salıp, namaz sabaǵın úyretedi: «Eriń-piriń» piyrińe wapadar bol kelinshek ashıwshaq bolma, hár bálege ashıw aparadı bendesinÁ «Ashıw araz, aqıl dos» demeyme, atababa! o dúnya bu dúnyada zinaxorlıq keshirilmeydi! Hayallar qudaydıń qulshılıǵın islep, allaǵa jılasa, alla degenniń ke-eń! dep suyıqayaq Aybórekti tuwrı jolǵa saladı. Aybórekti táwbege keltirip, qayta tárbiyalap aqırettiń bar ekenligine isendiredi. Bul jaǵınan qaraǵanda Názigúldiń obrazında hayal-qızlarǵa tán miyirmanlıq ómirge ıqlas, perzentke súyispenshilik pútkil qaraqalpaq qızlarınıń táǵdiri sáwlelendiriledi.

Insan qanshelli haq niyetli islerge umtılıp jasaǵan menen arzıwları iske asa bermewi de múmkin. Názigúl sońǵı kúyewiniń balaları Sazturǵanǵa, Nurqasımǵa tuwmasa da tuwǵanday etip qaraydı, tárbiya beredi. Nurqasımdı úylendirip, Mánigúl atlı kelin túsiredi. Mánigúl de bul shańaraq iyelerine minezi, júris-turısı say kelin boladı. Biraq bul shańaraqtaǵı quwanısh uzaǵına bolmay, Nurqasım armiyaǵa alınıp, Awǵanstannan tabıtı keledi, kelinshegi Mánigúl bul qayǵıǵa shıdamay jinlisúreyli bolıp ketedi. Nurlepestiń shańaraǵına táńirdiń qırın qaratıwı, mine, usınnan baslanadı. Bunıń ústine Názigúldiń sońǵı quwanıshı bolǵan qızı Tursınnıń Ámirxannan hámledar bolıp qalıwı Názigúldi ábden aqıldan azdıradı: «Adam esten bir ayırlsa qattı ayırıladı, degbirden sassa, ásirese, Názigúl sasadı, barlıq aqıl oyın qızı iyelep alǵan biyshara

21

ana ayaǵınıń asfaltqa tiymey qara topıraqtıń ústi menen ketip baratırǵanın bilmeydi» (558-bet).

Esi-aqılınan ayırılǵan Názigúl «jolǵa túsip ketermen» degen oy menen jalǵız ketip Aqtubaǵa ǵarq boladı.

Jazıwshı ómirdegi jawızlıqqa, mehriybanlıqtı qarama-qarsı qoyıp súwretleydi. Biybiraba, Sazturǵan obrazları bunıń ayqın mısalı. Olardı

«jawızlıqqa namıssızlıqqa, ekinshiden, sadalıqqa, ańqawlıqqa qarsı oyanıp kiyatırǵan jańa kúshler dep esaplawǵa boladıá. Biybiraba obrazına shın muhabbat sezimleri tereń sińdirilgen. Romanda iplaslıq, buzıqlıq penen shuǵıllanatuǵın Aybórek, Áshirepi, orazgul, Keńesgúl hám taǵı basqalar usı tiptegi hayal-qızlardıń jaramas qásiyetlerine Biybiraba qorlanǵan ómiri, ar-namısı ushın basın ólimge tigedi. Tubalaw dáwirindegi tipik sharayat usınday jawızlıqqa qol urıwǵa adamdı májbúrleytuǵın edi. Biybirabanıń ar-namısın ayaq-astı etken Temirxan óz jazasın aladı. Onıń ólimin Jerdash penen Ámirxannıń básekelesiwi tezletedi. Zań orınlarınan ádillik tappaǵan Biybiraba ózin aldastırıp ashshı kólge aparǵan jerde Temirxandı óltiredi. Berdashqa «Jazasın» beriw ushın Tasqaladaǵı kabinetine kirip barǵan da, Biybirabanı atıp óltiredi. Ózinshe jolsız ketken Biybiraba tubalawshılıq dáwiriniń qurbanı boldı. Biybiraba obrazı jazıwshınıń romandaǵı tutqan poziciyasın anıq kórsetip turadı.

Biybiraba jawızlıqqa qarsı jawızlıq penen juwap beredi. «Qudanıń qılǵanına qayıl bolmayman!!! -Sen aytqanday «Jamannıń ózi qudaydan tappaydı, onı qudaydan ózim taptıraman!» (476-bet)

«Bul waqıyalar arqalı, álbette, jazıwshı óz oqıwshılarına «Saǵan dushpanlıq islegen adamlardı óltirip tın» degen pikirdi usınbaydı, al háddinen asqan jawızlıqtıń barqulla onnanda artıq qarsı jawız kúshti payda etedi degen ideyanı keltirip shıǵaradı»

22

Sazurǵan obrazında máńgúrlik psixologiyasına qarsı sanalı qaharmannıń xarakteri beriledi. Onıń balalarǵa tán psixologiyasında Ámirxannıń kelbeti salıstırılıp beriledi. Ǵap-ǵarrı starik-ǵo, saqal-murtın jibersin biziń aǵamnıń shapanın, sırtı shúberek tıslı, júnli óskin malaqayın kiysin, belin biziń aǵamday etip, shúberek belbew menen buwsın tap biziń aǵamnan da ǵarrı bolıp kórinedi sonda! (547 bet)

Kishi mektep jasındaǵı bala bolıwına qaramastan, kóp nárseniń parqına baradı Tursın emes ayıptı ózi islegendey qıpılıqlap júredi, úyinen shıqpawǵa jıraqlasıwǵa asıǵa beredi. Biz onıń óz milletiniń alıp kiyatırǵan jaqsı estetikalıq, etikalıq normaların aldınnan boljay alatuǵınlıǵın kóremiz Sazturǵan óz shańaraǵınıń tómen awhalın eń dáslep óz ákesinen kóredi. Onıń arsızlıǵına janı ashıydı. DOSAAFta altı aylıq shoferlıq oqıwdı oqıp pitkeredi de ákesi jalınsa da Ámirxannıń «jumısına» barmaydı. Aqırı, shıdamaǵan bala: «Sennen ańgódek adam joq aǵa, …- Sen bilmeyseń, apam qızınıń dártine shıdamay ózin Aqtubaǵa taslap ólgen!»-dep

úyden shıǵıp ketedi. Jazıwshı bul dáwirde máńgúrler menen birge sanalılardı qarama-qarsı súwretlew arqalı dáwirdiń áhmiyetli máselelerin kóteredi. Insan

óziniń qádir-qımbatın asırap ar-namısın qorǵay biliwi kerek degen ideyanı alǵa qoyadı. Romandaǵı Sazturǵan apam menen ájapamnıń jállatınıń úyinde telmeńletip qoymayman, sál-pál shıday tur, alıp ketemen dep úyden shıǵıp ketiwi bul pikirimizdiń dálili boladı.

«Milliy xarakter jámiyettiń, waqıttıń ózgeriwi, sol millettiń» siyasiy ekonomikalıq jaǵdayınıń ózgeriwi menen udayı ózgerip, jańarıp otıratuǵın kategoriya. Ol aldıńǵı ideyanı boyına sińirip, alǵa rawajlanadı, jetilisedi»1-degen edi filologiya ilimleriniń doktorı S.Bahadırova.

Biraq, biz romanda jámiyet ózgergeni menen óziniń psixologiyasın ózgerte almay ólip ketken adamlardı da kóremiz. Máselen, jazıwshı

1 Баҳадырова С. Роман ҳәм дәўир. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1978, 66-б.

23

Máwlen sarı, Berdámbet hám basqa da elde socialistlik jámiyet qurıwǵa belsene qatnasıp sońǵılıǵında qorlanǵan, mazaq etilgen adamlardıń obrazın jaratıw arqalı sol dáwirdegi ideologiyalıq siyasattı áshkaralaydı. Olar haqıyqatlıq ushın aytısıp

ádillik tappay óliwge májbúr boladı.

Nurlepes, Názigúl, Jumagúl-Jumash, Nurqasımlar turǵınlıq dáwiriniń qurbanları. Insanıylıq huqıqı ayaq-astı etilip, ómirdiń aǵısında ketken janlar.

Ómirde maqsetsiz, jolsız ketip oylanbay ketken dáwir dóretken máńgúr adamlar boldı. Bul obrazlar Sh.Aytmatovtıń «Boranlı bándirgi» («Ásirge tatırlıq bir kún») romanındaǵı Qazanqaptıń balasınıń obrazına jaqın. Biraq Nurlepes, Názigúl, Jumashlar insanıylıq qásiyetlerge iye bolıwı menen onnan ajıralıp turadı. Nurlepes bolsa ómiriniń sońǵı kúnlerinde ózin ózi ańlaw qásiyetine iye boladı.

Ámirxan, Jerdash, Aybórekler iplaslıq, miyrimsizlik, jawızlıq, arsızlıqtı óz boyına jámlewi menen oqıwshınıń yadında uzaq saqlanadı. Ámirxan, Jerdash qusaǵanlar insan ómirin «oyınshıq» etip básekege tigedi. Bul dáwirdegi jawızlıqlardıń kelip shıǵıwına usınday jawız adamlar sebepshi boldı. Bul úsh obrazda jawızlıq, namıssızlıq bir-birinen ótkerilip sáwlelendirilgen. Ámirxan hayal-qızlardıń ar-namısına tiyip qorlasa, Aybórek Jerdashtı Ámirxannan ozdırıw ushın hár qanday ipláslıqlardı islewden bas tartpaydı. Al, Jerdash Ámirxandı óz balası menen baja etiwge deyin barıp, qızlardıń táǵdirin básekege tigedi. Jazıwshı olardıń hár bir háreketin, psixologiyasın ǵázep penen áshkaralap, shegine jetkerip súwretleydi.

Ámirxan, Jerdashlar tubalawshılıq dáwirdegi hámeldarlardıń tipik obrazı. Bunday ipláslıqlardı biz K.Raxmanovtıń «Aqıbet» romanında Taspolattıń, A.Ábdievtıń «Jin-jıpırlar uyası» romanında mektep direktorınnıń obrazlarında da kóremiz. Bul shıǵarmalarda mámleket tárepinen qoyılǵan basshılar hayal-qızlardı tabanda duwalaydı. Lekin, olarda Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanındaǵıday tósek

24

máselesi kóp orınlarda keń túrde berilmegen. Haqıyqattan da, romanda dúkanshı qızlardıń derlik barlıǵınıń buzıqlıqtıń jolına túskenligin kóremiz (Orazgúl, Keńesgúl, Aybórek, Gúlara, Sánemgúl, Áshirepi, hám taǵı basqa obrazlarda). Bul romanda hayal-qızlar obrazınıń sáwlelendiriliwi ádebiyashı alımlar ortasında talaslı pikirlerdi keltirip shıǵadı. Q.Sultanov

«Prozama yaki basqa ma?» maqalasında romandaǵı jámiyetlik turmıstıń, hayalqızlar obrazınıń beriliwin: «Qaraqalpaq qızlarınıń sewgi-muhabbatı hesh qashan ayaqtıń astına basılmaǵan onıń qádirin biletuǵın adamlar kóp. Joqarıda atı atalǵan shıǵarmada qaraqalpaq hayal-qızlarınıń sewgi muhabbatın qorlawǵa qaratılǵan.

«Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» kitabında bunnan basqa da adamdı renjitetuǵın paytlar kóp»-dep romanda basqa tilden kirgen sózlerdi kórsetedi de shıǵarmanı pútkilley biykarlap taslaydı. Tap usıǵan uqsas pikirdi A.Pazılovtıń «Kempir tiri bolǵanda ma... Jazıwshı bir mush jer edi» maqalasında da kóremiz.

Negizinde, biz bul pikirler menen keliskimiz kelmeydi. «Awırdıń ústi, jeńildiń astı» menen júrgen qızlarımız házirgi dáwirde de ushıraydı. Ádebiyat xalıqtıń aynası eken turmıstaǵı jetiskenlikler menen birge kemshiliklerdi de sáwlelendirip barıwı tiyis. Sonıń ushın da biz qaraqalpaq xalqınıń qádirin bilmeytuǵın adamlar usılay isleydi dep shıǵarmanı putkilley biykarlawımızdıń hasla keregi joq. Shıǵarmadaǵı bunday orınlardı f.i.k. P.Nurjanov jazıwshınıń batıs

ádebiyatınan alǵan tásirleri sıpatında bahalaydı da bul romandı absurdlıq sharayattı ashıq-aydın súwretlegen birden-bir shıǵarma sıpatında tán aladı. Al, J.Esenov:

«Romanda qaraqalpaq hayal-qızlarınıń qorlanıwına, namısınıń ayaq-astı etiliwine sebepshi bolıp atırǵan Ámirxan, Jetkergen usaǵan aqshanıń puwına semirgen namıssız, qatınpurısh erkeklerdiń is-háreketleri olarǵa jol ashıp berip qoyǵan jámiyetshiliktiń geypara toparları ayawsız áshkaralanadı. Shıǵarmada orazgúldi de,

Áshirepini de, Tursındı da,

25

hátteki, óziniń nekeli hayalı Ubaydanı da jalataylıq, zorlıq puldıń kúshi menen duwalap qoyǵan Ámirxan emes pe? Astı-ústine túsip jolında májbúriy payandoz bolǵan orazgúldi de Ámirxan satqınlıq etip qamatıp jibergen joq pa?

Conda hayal-qızlardı qorlawshı jazıwshı ma, yamasa Ámirxanǵa uqsas turmıstaǵı ózlerimiz kórip ushıratıp júrgen insapsızlar ma?» dep orınlı soraw taslaydı. Maqalanıń aqırına taman romanda tósek qatnasın súwretlewde tildiń shubarlıǵınan renjitetuǵın nárseler de joq emes degen pikirlerdi aytadı. J.Esenovtıń bul pikirlerin tolıǵı menen maqullawǵa boladı. Haqıyqatında da, romanda dúkanshı qızlardıń barlıǵı Ámirxannıń «qanatınıń astınan» shıqqan. Bul orınlardı oqıp otırıp hújdanlı, diyanatlı ayırımları arasınan tabılıp qalıwı múmkin emes pe?- edi degen sorawlar tuwılıwı tábiyiy.

Nókerbay, Siysen, Turdıbaylar bolsa, dáwir dóretken adamlar. Romanda dáwirdiń tariyxıy sharayatı, xalıqtıń turmısı, elde júrgizilip atırǵan ideologiyalıq siyasat, áhmiyetli mashqalalar, Aral apatshılıǵı hám taǵı basqa da sıpatlı waqıyalar usı qaharmanlar obrazları arqalı beriledi. Olar ishiwshilikke berilip ketkeni menen, dáwirdiń tragediyasın jırlaytuǵın adamlar. Mısalı, Turdıbay shayırdıń «Qaraqalpaǵım» qosıǵın alayıq:

Patsha awılın beton menen qorshaǵan, Jayın salar gerbish ákep Shorshadan, Ayırması bolmay qaldı Polshadan, Áwliyeńe bek bol qaraqalpaǵım.

Avtor dáwir haqıyqatlıǵın súwretlewde realistlik principke tiykarlanıp mámleketlik siyasattaǵı kúnniń áhmiyetli máselelerin qıpsalamastan qaharmanlardıń tilinen anıq beredi. Ásirese, jazıwshı dialogtan qaharman xarakterin milliy ózinshelikti ashıwda tiykarǵı qural retinde paydalandı. Óziniń psixologiyasında dúnyaǵa oy juwırtadı.

-Ne de bolsa Hámiwdiń ayaǵın Sezdtiń qararına kirgizdi! ...

26

-Ne dep!

-Úlken salıgershilik bazası bolsın dep-dá!

Ne degen toǵay bar edi, mınaw turǵan Samanbay bir jılda zım-zıya boldı ma,

boldı...

-Gazetti kúnde oqıy berseń, kúnde maqtala berseń óziń de abaylaysań!

-Ne dep maqtaptı sonda! ...Olar tábiyat penen qaharmanlarsha ayqasıp, bul ayqasta aqırı jeńimpaz shıqtı da qaysar tábiyat insan qúdiretine bas iyip ǵana qoyǵan joq depti gazette (156-bet).

Dialogta sol dáwirdegi jámiyetlik turmısta belgili orın iyelegen tábiyattı adamǵa boysındırıw siyasatınıń awır aqıbetin bergen.

Qızketkenniń bir tarmaǵı bolǵan Aqtubanıń kómiliwi menen bul buzǵınshılıqlar, zorlıq-zombılıqlarǵa da, shek qoyılıp, elde qayta qurıw samalları ese baslaydı. Jaman shıǵanaqtaǵı aqpay qalǵan porsıǵan óliklerge tolı Aqtubanı súwretlew arqalı, jazıwshı pútkil mámlekettiń tariyxtıń bir dáwirinde tubalap, «bir orında tepsinip turıp qalǵan» jınayatshılıq kúsheygen mámlekettiń kelbetin kóz aldımızǵa elestedi Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba jámiyettiń ruwxıy azǵınlıǵınıń tımsalı.

Sh.Seytov «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında 50-90-jıllar aralıǵındaǵı dáwirdiń jámiyetlik, sociallıq, ekonomikalıq turmısın, sol dáwirdiń mashqalaların

ózine sińirgen obrazlardı sáwlelendiredi. Insan hám jámiyet arasındaǵı qaramaqarsılıqtıń kórkem sheshimin beriwge háreket etedi. Romanda ómirdegi jawızlıqqa, zorlıqqa qarsı miyrimlilik, ádeplilik, muhabbat, adamgershilik qásiyetlerdi ulıǵlap, ulıwma adamzatlıq ideyalardı sáwlelendiredi.

27

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde kórkem psixologizm máselesi f.i.k J.Esenov tárepinen arnawlı úyrenildi. Sonday-aq, bul baǵdar dúnya júzilik

ádebiyattanıw iliminde M.B.Xrapchenko, Bezrukova, M.Baxtin, S.Bogarov, A.Iezduitov, V.Voronova, A.Esin, tájik ádebiyatında Nabiev, ózbek ádebiyatında X.Umurov, Ch.Niyatov hám basqa da ilimpazlardıń miynetlerinde sóz etildi.

Biz bul bapta Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında qaharman psixologiyasın evolyuciyası tuwralı sóz etemiz. Sh.Seytov prozada bayanlaw texnikasın meńgergen sheber jazıwshı. Jazıwshınıń hár bir qaharmannıń háreketin, qıymıl-qozǵalısın sheber bayanlawı sonday, olar tap kino lentasındaǵıday kóz aldımızǵa eleslep ketedi. Sonlıqtan da rus kinoscenaristi

D.Xolendro: «Sh.Seytovtıń shıǵarmaların oqıp otırıp obektivti nege qaratıw kerekligin bárhama kórip otırasań1»-degen pikirdi aytadı. Al ádebiyatshı alım J.Esenov «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında qaharmanlardıń minez-qulqın oqıwshılarǵa tásirli etip jetkeriwdegi jazıwshınıń sheberligin ayta ketip, bul romanda kinoscenariyge, videofilmge qolaylı kartinalıq kórinisler basım degen edi.

Haqıyqatında da, Sh.Seytovtıń tutas bir pútin dóretiwshiligi qaraqalpaq prozasın psixologiyalıq súwretlewler, lirizm menen túrlendirdi. Sonlıqtanda, jazıwshınıń dóretiwshiligi kóplegen alımlarımızdıń dıqqatın ózine qarattı.

Sh.Seytovtıń prozasın turmıs shınlıǵın súwretlewdegi, kózge túsken sheberligi onıń sırları professor Q.Maqsetov2, Z.Nasrullaeva3, K.Mámbetov4 hám taǵı basqa alımlardıń miynetlerinde sóz etildi.

«Tariyxtıń jamanshıǵanaǵında aqtubamız, tubalaǵanımızdı da, aqlaymız».

Mine, Sh.Seytovtıń biz sóz etip atırǵan «Jaman shıǵanaqtaǵı

1

2Мақсетов Қ. Реализм менен толы дӛретпе//«Әмиўдәрья»,1984, №6

3Насруллаева З. Проблема типа и характера советской каракалпакской прозе. Нукус: «Каракалпакстан»

1984, 40-б.

4Мәмбетов К. Прозадан изленген соқпақ//«Әмиўдәрья», 1970, №3.

29

Aqtuba» romanındaǵı qaharman tilinen aytılǵan bul gáplerde tereń turmıslıq shınlıq jatır hám bul tariyxıy shınlıq romandaǵı qaharmanlar psixologiyasında

«óshpes iz»in qaldıradı. Sonıń menen birge, bul qatarlar usı dóretpeniń negizgi ideyalıq, tematikalıq baǵdarın anıqlap alıwǵa da ayırıqsha járdem beredi.

II.2. Qaharman psixologiyasın ashıwda dialog, monolog hám kórkem

detallardıń tutqan ornı.

Tariyxtıń bir jamanshıǵanaǵındaǵı xalıqtıń turmısı da, psixologiyası da dáwirine say boladı. Romandaǵı hár bir qaharmannıń xarakteri, psixologiyası bizge usı pikirdi uqtıradı. Jazıwshı romanda tragediyaǵa ushlasqan adamlar ómiriniń dialektikalıq qubılısın aynıtpay, tábiyǵıy súwretlewde psixologiyalıq súwretlew usıllarınan utımlı qollanǵan. Ámirxan xarakterine tán qásiyetlerdiń qáliplesiwi de tipik sharayat penen tıǵız baylanısta alıp súwretlendi. Onıń monologına dıqqat awdarsaq:-Meniń sistemam!-dep maqtanadı ishinen ózine-ózi Ámirxan. -Bul xanlardan qalǵan sistema! Qatınlardıń birine-birin qarawıl etip qoyıppan, bulardıń bári usı dúkannıń iytleri. Usı dúkannıń namısın qorǵaydı. Usılar saw tursa kóreyin qáne meniń dúkanımda zat bolmaǵanın! Meniń dúkanım ma kóz alartqanın kóreyin OBXS ıń ba, redakciyań ba, kele bersinÁ ...Bular meniń waqtı xoshlıǵım, jawjaraǵım, dáwletim, qullası barlıǵım! (7-bet). Degen menen, 50-jıllardaǵı bir-birinen qorqıp, jaltaqlap, jalbıraqlaw qásiyetlerden Ámirxan da awlaq emes edi. Berdámbet sárkardaǵa jalbıraqlawı «ózin ólerdey jaman kóretuǵın, náhánlerge oǵada abıroylı bul adamnıń ózin sensiregenine» quwandı. Sebebi, Berdámbet jaqsı kóretuǵınlarına ǵana sensireytuǵın edi. Sonday-aq, Jerdashtı «oqıtıwda» da sawda xızmetkeri degen bul-urı dep Nóker, Siysen, Táńirbergen qusaǵanlardı úyine jıynay bermewdi, saq bolıw kerek ekenligin eskertedi.

30