MD hám PQJ / Sh.Seytovtıń Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba romanında qaharman psixologizmi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARI HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

5220100-filologiya hám tillerdi oqıtıw (Qaraqalpaq filologiyası) baǵdarınıń 4- kurs studenti Joldasova G. «Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında qaharman psixologizmi» temasındaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMISI

Nókis–2014 jıl

0

Mazmunı

I.2. Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında tariyxıy sharayat . hám

II.1. Milliy romanshılıǵımızdaǵı kórkem psixologizmniń ayırım . ilimiyteoriyalıq

1

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı: Sh.Seyitov–XX ásirdiń alpısınshı hám toqsanınshı jıllar aralıǵında qaraqalpaq poeziyasın hám prozasın rawajlandırıwǵa úlken úles qosqan kórkem sóz sheberi.

Jazıwshı óz miynet jolında dáslep zań orınlarında xatker, sońınan bir neshe jıllar dawamında qaraqalpaq mámleketlik baspasında, «Ámiwdárya» jurnalında, házirgi teleradiokompaniyasında, sońınan Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamında

ádebiy keńesshi hám «Qaraqalpaqstan» baspasında aǵa ádebiy xızmetker, bólim baslıǵı bolıp islegen.

Sh.Seyitov shayır sıpatında dáslep balalarǵa arnalǵan «Úshpelek», sońınan

«Soqpaǵım meniń qaydasań», «Tawlardan saza», «Jollar» degen toplamların óz aldına kitap etip shıǵardı. Demek, ol óz dóretiwshilik jolın negizinen poeziyadan, qosıqtan baslaǵanı kórinip tur. Degen menen onıń tutas dóretiwshiliginde kórkem realistlik proza basım orındı iyeleydi. Ol bul tarawda «Kóp edi ketken tırnalar», «Qashqın» «Jınayatlı isine qosa tigilsin» atlı povestlerin, «Íǵbal soqpaqları», tórt kitaptan ibarat

«Xalqabad» epopeyasın, «Shırashılar», «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanların kópshilik kitap oqıwshılarına sawǵa etti.

Bul prozalıq shıǵarmalar ideyalıq-tematikalıq, janrlıq-stillik izlenisleri, qaharmanlar obrazın ashıp beriw usılları jaǵınan hár qıylı, túrlishe ózgesheliklerge iye, ráń-báreńliklerge bay hám olar oǵada sheberlik penen jazılǵan qaytalanbas kórkem dúnyalar bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da, bul shıǵarmalar basqa da tillerge: orıs, ózbek tillerine bir neshe mártebe awdarılıp basılıp shıqtı. Máselen, orıs tilinde

«Много было улетевших журавлей» degen at penen jazıwshınıń povestleri,

«Полдень» ataması menen poeziyalıq shıǵarmalar jıynaǵı jarıqqa shıqtı. Sh.Seyitov óziniń tınımsız miynetleri hám qaytalanbas talantı ushın

«Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı» (1992), «Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri» degen húrmetli ataqlarǵa miyasar boldı hám

3

«Qashqın», «Kóp edi ketken tırnalar» povestleri ushın Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik sıylıǵının laureatı bolıwǵa eristi. Ǵárezsizlik dáwirine kelip XX

ásirdiń ekinshi yarımındaǵı qiyan-kesti tariyxımızdı súwretlewde Sh.Seyitovrıń biz jumısımızda izertlenip otırǵan «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanı óz aldına bir tóbe bolıp tabıladı. Sonlıqtan biz onıń kórkem obrazlar dúnyasın, qaharman psixologizmin ashıp beriwdi óz aldımızǵa maqset etip qoydıq. Mine, bul nárse biziń jumısımızdıń aktuallıǵın belgilep beredi.

Jumıstıń maqset hám wazıypaları: Biziń pitkeriw-qániygelik jumısımızda tiykarǵı maqset jazıwshı Sh.Seyitovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanındaǵı obrazlar dúnyasın, olardıń psixologizmin ashıp beriw bolıp tabıladı. Usı maqsetten kelip shıǵıp jumısımızda tómendegi wazıypalardı orınlaw zárúrligi tuwıldı.

–qaharman obrazın izertlewdiń ilimiy-teoriyalıq máselelerine toqtaw;

–Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında tariyxıy sharayat hám qaharman obrazıniń jasalıw ózgesheligin anıqlaw;

–milliy romanshılıǵımızdaǵı kórkem psixologizmniń ayırım ilimiyteoriyalıq máselelerine toqtaw;

–qaharman psixologiyasın ashıwda dialog, monolog, kórkem detal hám galyutinaciyalıq qubılıslardıń tutqan ornı ashıw;

–romanda minezleme, portret hám peyzajdıń qaharman psixologiyasın ashıwdaǵı xızmetin anıqlaw

Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq negizi: Biz izertlew barısında Prezident I.A.Karimovtıń ádebiyat hám kórkem ónerdi rawajlandırıw haqqındaǵı kórsetpelerin basshılıqqa aldıq. Soǵan qosımsha biziń jumısımızdıń teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarı retinde T.Bоbоеvtıń «Adabiyotshunоslikka kirish» (Tоshkеnt, 2009), A.Rahimоvtıń

«Rоman janrining rivоjlanishiga dоir» (Tоshkеnt, 1986), Z.Pardaеvaniń «Hоzirgi ózbеk rоmani» (Tоshkеnt, 2003), E.Qudaybеrdiеvtıń «Adabiyotshunоslikka

4

kirish» (Tоshkеnt, 2003), N.Hоtamоv hám B.Sarimsоqоvtıń «Adabiyotshunоslik tеrminlarining ruscha-ózbеkcha izоhli luǵоti» (Tоshkеnt, 1979), S.Aхmеtоv, Q.Sultanоvtıń «Ádеbiyattanıw» (Нӛкис, 1987), S.Aхmеtоv, J.Esеnоv, Q.Járimbеtоvtıń «Ádеbiyattanıw atamalarınıń wоrıssha-qaraqalpaqsha túsindirmе sózligi» (Нӛкис, 1994), P.Nurjanоvtıń «Házirgi qaraqalpaq rоmanı» (syujеt hám kоnflikt pоetikası) (Нӛкис, 2009) hám «Házirgi qaraqalpaq rоmanı pоetikası» (kоmpоziciyasılıq hám janrlıq stillik ózgеshеlikleri) (Нӛкис, 2008) h.t.b miynetlerdegi ilimiy-teoriyalıq pikirlerden paydalanıldı. Bir qansha tеоriyalıq miynеtlеrdеn mеtоdоlоgiyalıq tiykar sıpatında paydalanıldı. Sonday-aq jumısımızdı jazıw barısında qaraqalpaq ádebiyatshı alımları M.Nurmuxammedov, J.Narımbetov, Á.Qojıqbaev, Q.Sultanov, S.Bahadirova, K.Mambetov, Q.Járimbetov, Q.Orazımbetov N.Orımbetova, H.Ótemuratova, hám taǵı basqa

ádebiyatshı alımlardıń miynetindegi ilimiy-teoriyalıq juwmaqlardı basshılıqqa aldıq.

Jumıstıń izertleniw dárejesi: Sh.Seyitovtıń dóretiwshilik iskerligi, onıń belgili shıǵarmaları ádebiyatshı sınshılarımız, ilimpazlarımız tárepinen de joqarı bahalandı. Atap aytqanda, ádebiyatshı alımlarımız hám sınshılarımız akademik M.K.Nurmuxammedov, professor S.Axmetov, professor Q.Maqsetov, S.Bahadırova, J.Narımbetov, Q.Járimbetov, K.Allambergenov, P.Nurjanov, H,Ótemuratova h.t. basqalardıń jazıwshınıń povestleri menen romanları haqqında bahalı pikirleri bar. Sh.Seyitovtıń bir pútin dóretiwshiligi qaraqalpaq prozasın psixologiyalıq súwretlewler, lirizm menen túrlendiredi. Realistlik prozamızdı poetikalıq jaqtan jańa basqıshlarǵa qaray kóteriwge sebepshi boldı. Sonlıqtan da, kórkem psixologizm máselelerin sóz ete otırıp, basqa da shıǵarmalar menen birge Sh.Seyitovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanına ayrıqsha áhmiyet berdik. Sh.Seyitovtıń prozadaǵı turmıs shınlıǵın súwretlewdegi sheberligi jazıwshı talantınıń

5

kóplegen qırları professor Q.Maqsetov1, Z.Nasrullaeva2, K.Mambetov3, K.Qurambaev hám J.Esenovtıń4 bir qatar miynetleri menen maqalalarında ılayıqlı túrde bahalandı.

1960-jıllardan baslap tap házirgi kúnge shekem Sh.Seytovtıń shıǵarmaları

ádebiy sınnan shette qalmadı. K.Allambergenov óziniń

«Íǵbal soqpaqları» maqalasında jazıwshınıń ápiwayı detallarǵa da úlken poetikalıq máni júkleytuǵınlıǵına hayran qalasań deydi. Ulıwma bul maqalada jazıwshınıń ózgelerge uqsamaǵan sheberligi unamlı kóz-qarasta bahalanadı. Tap usıǵan uqsas pikirlerdi S.Bahadırovanıń5, Q.Maqsetovtıń6, H.Hamidovtıń7 maqalalarında da kóremiz. Sońǵı dáwirde Sh.Seytov dóretiwshiligi J.Esenov tárepinen keń túrde sóz etilip atır. Alım J.Esenovtıń «Ǵázep penen jazılǵan roman» maqalası biz sóz etpekshi bolǵan «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanınıń ózinsheligin belgilewde, sonday-aq, shıǵarmanı pútkilley biykarlawshılarǵa juwap retinde aytılǵan birdenbir izertlew boldı. Ayırım zamanlaslarımız bul romanda kóz kórip, qulaq esitip júrgen haqıyqatlıqtı jasırmastan ashıqtan-ashıq aytqanına qayıl qalǵanlıǵın bildirip atırsa, geyparalar shıǵarmanı oqıp bolıp eki betiniń almasın sızıp jazıwshını túrli nasaq sózlerge ildirip júr. Shıǵarmada negizgi másele tariyxtıń jamanshıǵanaǵında tubalaw waqtında qıyan-keski unamsız hádiyseler, olardıń adamlardıń minezqulqına tiygizgen zıyanlı kesapatları tuwralı sóz etedi dep bul roman tuwralı orınlı pikir bildiredi. Al hayal-qızlar obrazınıń jasalıwı, ayırım qızlarımızdıń buzıq háreketlerin sáwlelendiriwde jazıwshıǵa tikkeley ayıp taǵıp shıǵarmanı pútkilley biykarlap taslawshılarda boldı. Bul

1Мақсетов Қ. Реализм менен толы кӛркем дӛретпе. «Әмиўдәрья» 1984, №6.

2Насруллаева З. Проблема типа и характера современной каракалпакской прозы. Нукус. 1984, стр. 65-68, 40-

3Мамбетов К. Прозадан изленген соқпақ. «Әмиўдәрья» 1970, №3.

4Қурамбаев К, Есенов Ж. Жазыўшы шеберлигиниң айнасы// «Жас Ленинши», 1988 15-май.

5Баҳадырова С. Проза тилиндеги поэзия//«Совет Қарақалпақстан», 198716-май.

6Мақсетов Қ. Жоқары баҳаға ылайық//«Советская Каракалпакия», 198714-август.

7Ҳамидов Ҳ. Ылайықлы даўам еттириў//«Советская Каракалпакия», 1987 23-июнь.

6

baǵdarda Q.Sultanov «Prozama yaki basqa ma?», A.Pazılovtıń «Kempiri tiri bolǵanda ma... Jazıwshı bir mush jer edi» maqalaları jazıldı.

Jumıstıń qurılısı Biziń jumısımız «Kirisiw», eki bap, «Juwmaq» hám

paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen ibarat. I bap «Sh.Seytovtıń «Jaman

shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında qaharman obrazınıń jasalıw ózgesheligi»dep atalıp, ol óz náwbetinde eki bólimnen: «Qaharman obrazın izertlewdiń ilimiyteoriyalıq máseleleri» hám «Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında tariyxıy sharayat hám qaharman obrazı» bólimlerinen turadı. II bap «Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında qaharman psixologiyasınıń evolyuciyası»

«Qaharman psixologiyasın ashıwda dialog, monolog hám kórkem detallardıń tutqan ornı» hám 3-bólim «Romanda minezleme, portret hám peyzajdıń qaharman psixologiyasın ashıwdaǵı xızmeti» dep ataladı. «Juwmaq»ta biz ilimiy jumıs barısında kelgen ilimiy teoriyalıq pikirlerimiz ıqshamlastırılıp berildi. Paydalanılǵan ádebiyatlar jumıstıń aqırında házirgi bibliografiya iliminiń qádelerine muwapıq jaylastırıldı.

7

I-Bap. Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında qaharman obrazınıń jasalıwı ósgesheligi.

I.1. Qaharman obrazın izertlewdiń ilimiy-teoriyalıq máseleleri

«Obraz-kórkem ádebiyat penen kórkem óner shıǵarmalarında turmıs haqıyqatlıǵın belgili bir usıllarda sáwlelendirgen jámiyetlik qubılıslar, tábiyiy kórinisler hám adamlardıń minez qulqı, ádep-ikramlılıǵı (xarakteri). Ádebiy dóretpelerde kóbirek obraz atamasında jazıwshı tárepinen súwretlengen insan minez-qulqı, onıń dúnyaǵa kózqarası, oy-pikiri hám sezimler álemi túsiniledi»1. Jazıwshı kórkem obraz arqalı dúnyanı ańlaydı, ózi ańlaǵan túsinikti hám óziniń ańlap atırǵan nársege emocionallıq múnásibetin sáwlelendiredi. Usı kózqarastan obraz ádebiyat hám iskusstvonıń pikirlew forması, usılı esaplanadı. Ádebiyatta jazıwshılar obraz arqalı tek ǵana jámiyetlik rawajlanıwdıń ulıwmalıq, ortaq bolǵan basil’ belgilerin sáwlelendirip qoymastan, al shıǵarmaǵa qatnasıwshı qaharmanlardıń jeke minez-qulıq belgilerin de ashıp beredi hám sol sebepli ol

ádebiyattaǵı «qaharman» túsinigi menen tıǵız baylanıslı. Al, bul nárse bolsa óz gezeginde jazıwshınıń qaharmanlardıń ishki ruwhıy álemin ashıp beriwdegi sheberligin keltirip shıǵaradı. Óytkeni, M.Gorkiy ayıtqanınday «birew-saqıy, birew-sıqmar, birew-mıljıń, birew az sóyleydi, birew-mehriban, birew-tas bawır».

Mine, bulardı óz ornında dóretpeniń negizgi baǵdarına baylanıslı ashıp kórsete biliw jazıwshı ushın ańsat emes. Demek, obraz terminin konkret insanǵa qollanıliwına qarap, obraz túsinigin tómendegishe táriyiplew múmkin: jazıwshınıń baqlawları tiykarında payda bolǵan, onıń fantaziyası nátiyjesinde dóregen, belgili bir ideyanı tasıwshı insan ómiriniń konkret hám ulıwmalasqan kórinisi obraz dep ataladı.

1 Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис: «Билим», 1994, 148-б

8

Eger de burın kópshilik ádebiyatshı-ilimpazlar tárepinen obrazlar jazıwshınıń estetik idealına sáykes keliwi yaki sáykes kelmewine baylanıslı shártli túrde ekige: unamlı hám unamsız obrazlar dep bólinip júrgen bolsa, házir bul atamalardıń ilimde hám kórkem ádebiyatta mánisiniń tarayıp baratırǵanlıǵın kóremiz. Sebebi turmıstıń ózinde de tap erteklerdegidey sútten aq, suwdan taza adamlardı tabıw qıyın. Sonlıqtan da biz obrazlardı shıǵarmada tutqan ornı hám wazıypasına qarap

ádebiyattanıwda túrlishe: personaj, bas qaharman, ekinshi dárejeli qaharman, xarakter, tip sıyaqlı terminler menen ataladı.

Kórkem shıǵarmadaǵı obrazlar óziniń shıǵarmadaǵı ornı hám atqaratuǵın wazıypasına qarap, eki túrli boladı. Eger personaj shıǵarma waqıyalarınıń orayında turıp, syujet waqıyaların háreketke keltirse, shıǵarma konfliktiniń sheshiliwinde jetekshi ról oynasa, jaziwshınıń alǵa qoyǵan ideyasın ashıp bere alsa, bunday personaj shıgarmanıń bas qaharmanı bolıp esaplanadı. Kóp jaǵdaylarda kórkem shıǵarma orayında bir emes, bir-biri menen teń wazıypanı atqaratuǵın bir neshshe obrazlar turadı. Bunday obrazlardın hár qaysısı bas qaharman bolıp esaplana beredi. Eger personaj kórkem shıǵarmanıń orayında turmasa da, qálegen bir tárepi menen jaziwshınıń alǵa qoyǵan ideyasın júzege shıǵarıwǵa, onı toltırıwǵa xızmet qılsa, bunday obrazlar ekinshi dárejeli obrazlar bolıp sanaladı.

Kórkem obrazdıń belgileri haqqında sóz ketkende, birinshi gezekte, onıń indviduallastırılǵan ulıwmalıq sıpatında kórinetuǵınlıǵına toqtalıw kerek. Barlıqtaǵı hár bir nárse-hádiysede túrge tán ulıwmalıq belgiler hám sonıń menen birge onıń ósine ǵana tán belgileri bar. Roman ushın obraz jaratıwda kórkem obraz tómendegi belgige iye bolıwi kerek: ulıwmalılıq, konkretlilik, indviduallıq, kórkem toqımadan paydalanıw, súwretlewde tásirsheńlikke erisiw. Bular kórkem obrazdıń belgileri bolıp, olardı shártli túrde, hár bir jazıwshınıń obraz jasawdaǵı tiykarǵı quralları dep atasaq qátelespeymiz.

9

Jazıwshı dúnyanı obrazlar arqalı kóredi. Onıń ushın janlı-jansız zat hám qubılıslardıń hámmesi de obrazlar dúnyası. «Obrazlı pikirlew barlıqta janlı baqlawdan, seziwden baslanadı hám Salıstırıw nátiyjesinde tuwılatuǵın jańdanjańa sezimler hám qáliplesip, rawajlanıp baratuǵın ideyalar, pikirlerdiń sheksiz aǵımınan ibarat boladı»1

Tubalawshılıq jıllardaǵı qaraqalpaq xalqınıń basınan ótken mashaqatlı turmısı haqqında jazılǵan shıǵarmalar az emes. Biraq, ǵárezsizlik dáwirine deyin ótmish waqıyaları siyasıy ideologiyanıń oń’ qolı bolǵan socialistlik realizm metodı talaplarına say súwretlengenlikten, jazıwshılarımız ótmish waqıyaların qalıs hám haqıyqat túrde súwretledi dep aytıw qıyın. Álbette, bul dáwir waqıyaların súwretlewde ótkinshi ideologiya talaplarınan bas tartıp, ǵárezsizlik zaman kózqarasınan qálem terbetip atırǵan jazıwshılarımız da joq emes. Solardıń biri, belgili jazıwshı Sh.Seyitov bolıp tabıladı. Ol óziniń 1992-jılı jarıq kórgen

«Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında usı dáwir haqıyqatlıǵın qalıs túrde súwretlewge umtılǵanlıǵın kóremiz.

I.2. Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında

tariyxıy sharayat hám qaharman obrazı

Jazıwshı «Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba» romanında tubalawshılıq dáwiriniń ashshı haqıyqatlıǵın tereń hám keńirek sáwlelendiredi. Romanda 50-jıllardan baslap, 90-jıllarǵa shekemgi aralıqtaǵı tariyxıy sharayattı, tariyxıy qubılıslardı súwretleydi. «Shıǵarmada negizgi másele tariyxtıń jaman shıǵanaǵında tubalaw waqtında qıyan-keski unamsız hádiyseler, olardıń adamlardıń minez-qulqına tiygizgen kesapatları, ayırım waqıtları aqıldan ayırılıp jilli bolıp ketiwge de alıp kelip atırǵan is-háreketler barınsha ótkir til, qáhárli-ǵázep penen áshkara etiledi»2.

1Худойбердиев Э. Адабиѐтшуносликка кириш. Тошкент: «Ўқитувчи» 2003, 47-б

2Есенов Ж. Ғәзеп пенен жазылған роман//«Еркин Қарақалпақстан», 1993, 20-февраль, 2-б.

10