MD hám PQJ / Saǵınbay Ibragimov lirikasında troplar hám figuralar

Juwmaq

Lirikalıq insannıń sezim-tuwǵıların, ruwxıy keshirmelerin sáwlelendiredi, hár qanday jaqsı qosıqtıń mazmunında óziniń quwanısh hám táshwishleri, qayǵı-dárt hám shadlıqları menen insan turadı. Shayırlarımızdıń insan ruwxıy álemi qubılısların kórkem emocional sáwlelendiriwge bolǵan umtılıwlarınıń nátiyjesinde qaraqalpaq lirikası formalıq hám mazmunlıq jaqtan ádewir jetiskenliklerge iye boldı. Poeziyada bunday qubılıslar, ásirese, XX ásirdiń sońǵı sheregine tuwrı keledi. Hesh kimge sır emes, totalitar dúzim jámiyettiń de uzaq jıllar dawamında ádebiyattıń ústinen partiyalıq qadaǵalaw húkim súrip keldi. Jazıwshı hám shayırdıń dóretiwshilik erkinligine jol qoyılmadı. Degen menen usınday shárayatta da haqıyqıy sóz sheberi xalıqtıń estetikalıq tolǵamına say shıǵarmalar dóretip keledi. Usınday talant iyeleriniń xızmeti nátiyjesinde XX-ásirdiń 80-jıllarında qaraqalpaq poeziyası ayrıqsha rawajlanıw basqıshına qádem qoydı. Poeziyanıń bundats dárejege erisiwi shayırlar I.Yusupov, T.Mátmuratov, Sh.Seyitov, K.Raxmanov, J.Izbasqanov, S.Ibragimov, B.Genjemuratov, T.Sársenbaev hám basqalardıń kórkemlik izlenisleriniń nátiyjesi edi. Olar hár qıylı formalar, oy-pikiridi beriwdiń túrli usılların paydalana otırıp, kórkemligi joqarı, insan xarakterin ashıp beretuǵın,

ádep ikramlıq normaların sóz etetuǵın, jámiyetlik problemalardı batıl sáwlelendiretuǵın qosıqlar dóretti.

Biz bul pitkeriw-qánigelik jumısımızda S.Ibragimovtıń ózine tán stilin, sóz tańlaw sheberligin analizledik. S.Ibragimovtıń dóretiwshiligi óz qálesleslerinen ózinesheligi, tákirarlanbas qol tanbas menen

62

ayırılıp turadı. Shayır kópshilik shıǵarmaların aq qosıq, verlibr formasında jazadı. Onıń bunday jańa formadaǵı qosıqlarında zaman shınlıǵın, dáwir kórinisin sáwlelendiriwi, ideyalıq naqma-naqlıgı menen birge qaraqalpaq tiliniń tereń baylıǵına ásirese kórkem sózdiń túrli qubılıwlarına iye bolıp esaplanadı. Qosıqlarda kórkemliliktiń shártleri bolǵan súwretlew quralları hám usılları pikirdiń obrazlıǵın, mazmunınıń emocional tásirsheńligin táminlewde ayrıqsha xızmet atqaradı.

Biz pitkeriw qánigelik jumısımızda shayır usınday kórkemlew quralları hám usıllarınıń xızmetin analizlewge háreket ettik. Kórkem swúretlew qurallarınıń ulıwma teoriyalıq máseleleri, olardıń qollanıw ózgeshelikleri tuwralı ádebiyattanıw iliminde tereń hám keń ilimiy túsinikler islep shıǵılǵan. Kórkemlew quralları hám usıllarınıń teoriyalıq tiykarların basshılıqqa alǵan halda onıń kórkem shıǵarmadan áhmiyetin shayır shıǵarmaları tiykarında

úyrene otırıp. Óz pikir hám kóz-qaraslarımızdı bildirdik. S.Ibragimov lirikasında kórkemlew quralları mazmundı emocional jetkeriw, pikir obrazlıǵın táminlew ushın qollanıladı. Shayır qosıqlarında qosıqtıń kórkemligine ayrıqsha itibar berip, hár bir sózge óz aldına poetikalıq máni júkleydi. Shayır lirikasında kórkemlew qurıllarınıń teńew, metafora, metanimiya, sinikdoxa, giperbola, litota, janlandırıw, ironiya hám basqa da túrleri isletilgen.

Shayır pikirdiń kórkemligin, emocional tásir shekligin táminlew maksetinde súwretlew usıllarınan da utımlı paydalanadı. Parallelizm, antiteza, inversiya, gradaciya, redif, alliteraciya, assanans, anafora h.t.b stilistikalıq figuralardı qollanıw arqalı kórkemlik nátiyjege erisedi. Biz

63

jumısımızdıń ekinshi babında usı máselelerdi qarastırdıq. Bul bap tiykarınan 3 bólimnen ibarat bolıp.

Birinshi bólimde kórkem súwretlew usıllarınıń teoriyalıq tiykarlarına qısqasha toqtap óttik.

Ekinshi bólimde kórkem súwretlew usıllarınıń mazmunǵa qatnası máselesin shayır S.Ibragimov mısalında kórip óttik.

Úshinshi bólimde kórkem figuralardıń formaǵa qatnasın analizlewge háreket ettik.

Ulıwmalastırıp aytqanda S.Ibragimov lirikasında oy-pikirdi beriwdiń poetikalıq obrazdı sáwlelendiriwdiń hár túrli usılları qollanıladı. Bulardıń bárin de shayır bir poetikalıq maqsetke-pikirdiń obrazlıǵın táminlewge qaratadı. Kórkem súwretlew quralları hám usılları shayır dóretpelerine ayrıqsha kórkemlik baǵıshlaydı.

64

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Абрамович Г.Л. Введение в литературоведение. Москва. Учпидгиз. 1961.

2.Ахметов З. Ӛлең сӛздиң теориясы. Алма-Ата. Мектеп. 1973.

3.Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирмели сӛзлиги. Нӛкис. Билим. 1994.

4.Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Тошкент. Ўзбекистон,

2002.

5.Генжемуратов Б. Әжинияз лирикасының поэтикасы. Нӛкис. Билим. 1997.

6.Генжемуратов Б. Поэзия бул-иләҳий дүнья. Әмиўдәрья. 1991.

№11.

7.Ғаррыев Б. Магтумгулы. Ашгабат. «Ылым» 1975. 189 б.

8.Гайлиев О. Ҳозирги қорақалпоқ шериятида оралиқ шаклларнинг жанр ва шаклий хусусиятлари. (1970-2000 йиллардаги эркин шер ва насрий шерлар мисолида) Фил.фан.ном.дис.автореф.Нукус-2006.

9.Гайлиева О. С.Ибрагимов ҳ Г.Азизов поэзиясында типологиялық уқсаслықлар-Ҳәзирги филология илимлериниң әҳмийетли мәселелери. Нӛкис, 2011. 157-161-бетлер.

10.Ибрагимов С. Далалар. Нӛкис «Қарақалпақстан». 1982.

11.Ибрагимов С. Бесинши мәўсим. Нӛкис. Қарақалпақстан. 1986.

12.Ибрагимов С. Жер менен аспанның аралығында. Нӛкис. «Қарақалпақстан». 1990.

13.Иззат Султан. Адабиѐт назарияси. Тошкент. Ўқитувчи. 1980.

14.Мәмбетов К. Әдебият теориясы. Нӛкис. Билим. 1995.

65

15.Карибаева Б. Казирги қазақ лирикасының поэтикасы. Алма-Ата. Жазыўшы. 1988.

16.Квятковский А. Поэтический словарь. Москва. Советская энциклопедия. 1966.

17.Мәмбетниязов Т. Поэзия ҳаққында ойлар. Нӛкис. Қарақалпақстан. 1995.

18.Мәмбетниязов Т. Қосық жазыў аңсат емес. Әмиўдәрья. 1991.

№11.

19. Медетов Н. Бешинчи мавсум. «Туркмен Гундагари» газетаси.

1997. 15-февраль

20.Нуржанов П. Верливр ҳаққында ойлар. Әмиўдәрья. 1990. №4.

21.Мақсетов Қ. Қарақалпақ қаҳарманлық дәстанлары поэтикасы. Тошкент. 1965.

66