MD hám PQJ / Saǵınbay Ibragimov lirikasında troplar hám figuralar

Qam ármannan salǵan saray buzılar,

Aqırı jıllardıń júgi shıdatpas1

«Birge jasırınbaq oynaǵan qızlardı eslep» qosıgınan alınǵan bul úzindide

«qam ármannan salǵan saray» «jıllardıń júgi» metaforası qollanılǵan. «Qam ármannan salǵan saray» arqalı jaslıqtaǵı ármandı qamlay salınǵan sarayǵa megzetedi, «jıllardıń júgi» lirikalıq qaharmannıń ómiriniń ótip baratırǵanın obrazlı bayanlaydı. Avtor

«júk» ke islew beriw arqalı onı jıllarǵa awıstıradı. Sonday-aq shayır lirikasında shayırdıń ózine tán stilinen, soz tańlaw sheberliginen payda bolǵan jańa metaforalardı da ushıratamız.

Sezimlerim shala suwınǵan,

Bunsha maǵan bolarma qayǵı,2

Nurı menen kozdiń juwılǵan,

Juldızgenem kem-kem qaraydı.3

Intim sezimlerge qurılǵan bul qosıǵında lirikalıq qaharmannıń qálbindegi dárt-keshirmelerishala suwınǵan sezimler metaforası arqalı bayanlanadı. Lirikalıq qaharman bir halatta: ele onıń sezimleri suwıp úlgergen joq, sol sebepli lirikalıq qaharman usınshama qayǵı ǵam shekpekte. Orınlı tabılǵan metafora súyiklisinen ayırılıp, sezimleriniń tar kóshelerinde adasqan lirikalıq qaharmannıń obrazın koz aldımızǵa elesletedi.

Qáyteyin ózimde joqqa ıntıǵıp, Qáyteyin

ıntıǵıp ótken báhárge Meyli gúz. Asılǵan shaqmaq qırqılıpMen jerge túsermen salǵan máhálde.

1Ибрагимов С. Далалар. Нӛкис. Қарақалпақстан. 1982 ж. 4-бет.

2Сонда 7-б.

3Сонда 12-б.

22

«Báhár», «gúz» metaforaları arqalı bolsa shayır lirikalıq qaharmannıń ómir jollarındaǵı arpalısqan máwritlerin obrazlı súwretleydi.

Ulıwma S. Ibragimov lirikasında biz metaforalardıń oǵada kóp jumsalǵanınıń gúwası boldıq. Ol metaforalar geyde lirikalıq qaharmannıń ómir jolın bayanlasa geyde muxabbattan azap shekken sezimlerin beredi, al bazıda bolsa shayır óz filosofiyalıq oyların metafora arqalı bayanlaydı. Demek metaforalar S. Ibragimov lirikasında qosıqtıń tiykarı, «janı», «kiyimi» sıpatında qosıq mazmunın jasandırıp, oqıwshılar qálewiniń estetikalıq talǵamına say ráwishte jetkerip beriw ushın qollanılǵan.

Sonday-aq S. Ibragimov lirikasında sinekdoxalardıń da jiyi-jiyi qollanılǵanın kóriwge boladı.

Shayır lirikasında sinekdoxalar súwretlenip atırǵan predmetti soltuwrısında atamay, onıń bir bólegi arqalı pikir obrazlıǵın jánede asırıw maqsetinde qollanǵan. Mısalı:

Bazıda túsinikler qayshılasadı,

Bir dastıqqa qoyǵan baslar jumbaqlı. Ruwxım,sheshilip túsken saatıń, Seniń yuramaladan qaytqan joldaǵı.1

Qosıqta lirikalıq qaharmannıń ishki sezimleri berilgen. «Bir dastıqqa Koyǵan baslar» arqalı lirikalıq qaharmannıń óz súyiklisi, bir dastıqqa bas qoyǵan zayıbı menen óz-ara kelispewshilikler, túsinbewshilikler sebepli payda bolǵan sezimler bayanlanadı. Shayır sonday gezler boladı, hátte eń jaqın insanıń bolǵan zayıbıńada túsinispey geyde

1 Ибрагимов С. Далалар. Нӛкис. Қарақалпақстан. 1982 ж. 4-бет.

23

«ashshılasıp» qalasań degen pikirdi obrazlı bayanlawda sinekdoxadansheber paydalanadı. Jáne bir qosıǵında shayır:

Erkekler bar názeri ońlawlı mıltıq.Telpek kiygenler bar moynı qatpaǵan, Óz biyligi

ózinde emesler Ayıplı bolǵan.1

Bunda súwretlewdiń parallelizm usılın qollanıw arqalı jámiyetimizdegi e ki túrli taypa e rkekleriniń obrazın súwretleydi.

«Telpek kiygenler» sinekdoxası arqalı óziniń «er» sanap júrgen, lekin bul atqa ılayıq emeslerdiń obrazın ashıp beredi, olardı parallel súwretlep shıǵarmanıń tásirsheńligin arttıradı.

Taǵı bir qosıǵında da usınday insanlardıń obrazın jaratıw, ushın sinekdoxadan paydalanadı.

Ishleri órt bolǵan ǵapıl erkekler

Basların tiklewge batınbas…

Bári

Móminsigin

Ún joq

Áy, ózmámbetler,

Tabalap kúliń bir! Keń etip… Qáne?!

Lirikalıq qaharman qálbindegi eń sulıw. Eń iybeli, eń aqıllı dep bilgen qız obrazın ashıp beriwde onıń sırtınan ashıq bolıp júrgen jigitlerdi

«ózmámbetler» sinekdoxası arqalı beredi, shayır olardıń hesh birisin de oǵan

ılayıq kormeydi. «Ózmámbetler» sinekdoxası unamsız obraz jasawda qollanılǵan jáne de qosıqtıń sońında bılayınsha juwmaq jasaydı

1 Сонда 12-бет.

24

Qozǵamań!

Búginde mútáj emes ol,

Arzan onshıqa

Arzan baxıtqa

Onıń juldızı sol qáddine,Pás qol

Kirleter…

Sol baha, baha yaqutqa1

Qanday da sebep penen lirikalıq qaharman ardaqlaǵan qızdıń átirapın aylanshıqlaǵan sol ózmámbetler búgin óz aldına ketken. Sonda da lirikalıq qaharman qálbin lárzege salǵan sol qızdı ele pák halında súyedi, oǵan girt juqtırǵısı kúsheydi, «pás» qollar dı oǵan jolatpaydı «pák» qol sinekdoxası arqalı shayır sol qızdıń ele názikligin, pákligin hám hámmeden joqarılıǵın obrazlı bayanlaǵan. Usı sebepli shayır onı eń qımbatlı tas yaqutqa megzetedi.

Shayırdıń da sinekdoxlardıń ájayıp úlgisin kóremiz.

Janılıs qádemler, hám túsinikler.

Awızda baqpaqlar -sózler aldaydı,

Sheshiler siresi qısqan etikler,

Qıslıqtan kewildi sheship bolmaydı.2

Pútinlik ornına onıń bir bólekshesi yaǵnıy insanıń awzın súwretlew arqalı shayır pikirdi obrazlı sáwlelendiredi. Insanlarǵa isenbeń degen pikirdi beriw ushın «insanlar» ápiwayı sózin obrazlı

«Awızlar» sinikdoxasına awıstıradı.

1Сонда 10-бет.

2Сонда 13-бет

25

Shayırdıń intim lirikalarında da sinikdoxalardıń qollanǵanınıńgúwası

bolamız.

Kúygelek kózler bizler tárepten,

Jılwalı názerin tamdırdı qashshan

Biymaza aqshamlar úrlep áketken,

Ushqınǵa

Talpınbay tura almassań.1

«Kúygelek kózler» arqalı lirikalıq qaharmanǵa bir waqıtları ashıq

bolǵan insanlardıń obrazın súwretleydi. Lirikalıq qaharman jaslıq dáwiriniń kózdi ashıp-jumǵansha ótip ketkenin ókinedi. Endi oǵan «kúygelek kózler»

kúsheytiw hám pikirdi kórkemlep beriw maqsetinde qollanǵan.

S.Ibragimov lirikasında pikir obrazlılıǵın sáwlelendiriwde metanimiyalardan da sheber paydalanǵanın kóriwimiz múmkin. Metanimiya kórkem kórkem sóz sheberine pikirin ıqsham obrazlı hám tásirli sáwlelendiriw imkaniyatın beredi:

Oyları jańǵırıp órlep kiyatır, On altı báhárdiń dúrsildisi ol, Zeyni bir nárseni serlep kiyatır,

1Сонда 7-б

2Сонда 4-б

26

Biraq juwǵarada túwsilmes jol.1

Shayır «on altı» metanimiyasın qollanıw arqalı on altı jaslı qızdıń obrazın bermekshi. Shayır bul ideyasın beriwde «on altı» sońınan biykarǵa paydalanıp otırǵan joq. Insannıń on altı jasında júregi tolqıp, sezimlerge bay kewli shadlıqlarǵa tolıp turǵan jigerli waqtı baslanadı. Shayır lirikalıq qaharmannıń usı halatın beriw ushın

«onı altı» metanimiyasınan utımlı paydalanadı. Kún shıjǵırıp turar edi tóbemde, Ayshtırmaydı qara shańǵıt kózimdi, Jazdıń kúni dep atalar edi,

Men bunday jazlardı kórmegen edim.2

«Bir burılıs bolsın Qaraqalpaqstanda» dep atalatuǵın bul qosıǵı tutası menen awıspalı mánige qurılǵan. Tábiyat qubılısları arqalı Qaraqalpaqstannıń keshegi hám búgingi kúnnin sáwlelendiredi, «jazlar» metanimiyası arqalı bolsa, bunday ullı ózgerislerdi kórmegen edim – degen pikirin beredi.

Metanimiyanıń basqa bir túrlerinde belgili insanlar yaki olardıń isháreketleri de pikirdi bayanlawda qatnastırıladı:

Átteń, iyn boslıq qılsań,

Átteń….

Ábden Asan qayǵıń shıǵıp qaladı.

Asan XV -ásirdiń kórnekli sóz sheberi ol sonshelli miyriman bolǵan, hátte jánliklerdiń de ólimin qayǵırıp, wayımlap júrgen. Sol sebepli xalıq onı

«Asan qayǵı» degen at penen atap ketken. Shayır

1Ибрагимов С. Далалар. Нӛкис. Қарақалпақстан. 1982 ж. 3-бет.

2Ибрагимов С. Жер менен аспан аралығы. Нӛкис. Қарақалпақстан. 1990 ж. 5-бет.

27

joqarıdaǵı qosıǵında bul laqapqa poetikalıq islew berip, lirikalıqqaharmannıń obrazın ashıwda paydalanadı.

Bazıda belgili bir sánelerde pikirdi tuwra mánisinde e mes, olawıspalı mánige qurıwda metanimiya xızmetin atqaradı.

Meniń búgingi kúnim ushın,

Bir mıń toǵız júz on jetinshi jıl kerek boldı, Bir mıń toǵız júz otız jetinshi jıl tariyqa kirdi, Bir mıń toǵız júz qırıq besinshi jıl júzege keldi,

Bir mıń toǵız júz eliw altınshı jıl kerek boldı…1

Tariyxtan bilemiz, 1917-jıl Orta Aziyada xalıq azatlıq háreketleri bolıp

ótti, 1937-jılı bolsa Orta Aziyada kórnekli jazıwshı ilimpazlar represiyaǵa ushıradı, 1945-jılı 2-dúnya júzilik urıs tamamlandı, al 1956-jıl shayır S.Ibragimovtıń tuwılǵan jılı. Demek, shayırdıń búgingi kúnge jetisiwinde usı jıllardıń áhmiyeti úlken. Ol bul pikirdi metanimiyalıq usıl menen original tákirarlanbas túrde bayanlaydı. Mısallardan kórinip turǵanınday, metanimiyanıń sanap ótilgen túrleri hár túrli jol menen bir maqsetke, yaǵnıy súwretlenip atırǵan nársehádiyselerdiń áhmiyeti tárepin ayrıqsha ajıratıp kórsetiw ushın xızmet qıladı.

S.Ibragimov lirikasında janlandırıw onsha kóp ushraspaydı. Sebebi onıń qosıqlarınıń tiykarǵı qaratılǵan obyektijámiyetimizdegi insanlar hám olardıń is-háreketleri. Shayır janlandırıwdan insan múshelerine baylanıslı da qollanadı. Mıs:

Nerv tamırlarım jalbarınadı,

Saǵan,

1 Сонда 17-бет.

28

Samal…

Gúz ótip baratır.Gúz

Bul jerde shayır lirikalıq qaharmannıń atınan ápiwayı bayanlap qoymastan, onıń bir múshesi «nerv tamırlarınnıń» jolbarınıwın aytpaqta. Bul arqalı «insan shıdamı» názerde tutılıp tur. Sonday-aq ol samalǵa nala etip, múraját etpekte. Demek qosıqtaǵı «Samal» obyekti de janlandırıw xızmetin atqarıp kelgen.

Shayır shıǵarmalarında kórkemlew qurallarınıń taǵı bir túri giperbolalar da qollanılǵan. Shayır artırıw sıyaqlı ayrıqsha wazıypalardı júkleydi:

Qıp-qızıl tasqında qalar tábiyat-Aq kiyimli babay aldıma keler

«ne ishkárań edi júzeki uyat?

«sen ózińdi jónlep oynada bir kór…1

Tábiyattıń qıp-qızıl tasqında qalıwı arqalı jámiyetlik

atmosferanıń buzılǵanlıǵın aytadı. Kalendar jırtıldı. Toqtar saatım.

Men úmitwar edim ayǵa shapshımaǵa (Shımshıqqa tileyik jaslıq halatın qonar jan basına bayǵus qarshıǵa… )2

«Ayǵa shapshıw» giperbolasın qollanıw arqalı shayır lirikalıq qaharmannıń sol gezdegi halatın, sezimlerin bermekshi bolǵan.

1Сонда 32-бет.

2Сонда 53-бет.

29

Tulımshaqlı bir qız say jaǵasında, Suwdı qosıwıslap kókke shashadı, Bir uyańlı tınǵan kóz qarasında Aspan menen báhár teń jayǵasadı.1

Bunda shayır lirikalıq subekt qálbiniń sulıwlıǵın ashıp beriw ushın giperbolalardan utımlı paydalanǵan. Sonday-aq S.Ibragimov lirikasında litotalarda ushırasadı. Kórkem shıǵarmada giperbola hám mitotalardıń atqaratuǵın xızmeti birdey-obrazlılıqtı kúsheytiw. Giperbola háden zıyat asırıp súwretlese, mitota hádden zıyat kishireytip súwretleydi mısalı:

Ushıp-qonar edi (meniń yadımda)

Shaqadan-shaqaǵa kip-kirttay bir qus

Óziniń sháwketli ómir haqqında,Aytar edi quyash kóp keshshikkenin2

Metaforalıq súwretlew arqalı shayır qus obrazınan insan obrazın ashıwda paydalanadı. Al onıń kelbeitin jasawda mitotadan paydalanadı kipkirttay «shunatayday» qus arqalı biz súwretlenip atırǵan subekttiń ómirdegi ornı onsha áhmiyetli bolmasada, quyash (jaqtı kúnler) tıń keliwin intizarlıq penen kútip atırǵan insan obrazı menen tanısamız.

Kewlin -qáweterim

Oyma duwtardıń

Lapızı debdiwdi qaytarsa keyin,

Shıbıqtay salqıldap turǵan nigarım!

Nigahıń aytılar qıylı qal deyin…

1Сонда 56-бет.

2Сонда 49-бет.

30

Bundaǵı «shıbıqtay salqıldaw» arqalı lirikalıq obyekttiń bir pútin kórinisi ashıladı. Ulıwmalastırıp aytqanda, kórkemlew quralları S.Ibragimov lirikasında pikir obrazlıǵın támiyinlew de qaharman xarakterin jasawda, sózge ayrıqsha máni júklewde ónimli qollanǵan.

Biz bul bólimde shayır lirikasında qollaǵan teńew, metafora, metanimiya, sinikdoxa, giperbola, litota, janlandırıw sıyaqlı kórkem súwretlew quralları menen tanıstıq, olardı analizlewge háreket ettik.

31