MD hám PQJ / Saǵınbay Ibragimov lirikasında troplar hám figuralar

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASI FAKULTETI

5220100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń 4-kurs studenti Akimniyazov A.

«Saǵınbay Ibragimov lirikasında troplar hám figuralar» degen atamadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK

JUMÍSÍ

Qaraqalpaq ádebiyatı teoriyasi hám oqıtiw metodikası kafedrası baslıǵı f.i.k.,doc. Q.Yusupov

Nókis – 2012 j.

Mámleketlik Attestaciya Komissiyasınıń

QARARÍ:

5220100Qaraqalpaq filologiyası Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligi bakalavr baǵdarınıń pitkeriwshisi Akimniyazov Azamattiń«Saǵınbay Ibragimov lirikasında troplar hám figuralar» atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısına

MAK baslıǵı: _

_

MAK orınbasarı _

_

MAK aǵzaları:

3

4

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı: hár qanday miynet sanamızdı oyatadı, sanamız jumıs tájiriybesin sózge aylandıradı, onnan ideyalar, gipotezalar teoriyasın payda etedi… jazıwshınıń isinde tiykarǵı material sóz bolıp, ol bárshe faktlerdiń, bárshe pikirlerdiń «kiyimi» bolıp esaplanadı. Biraq hár bir fakt tiykarında sotsiallıq máni bar, hár bir máni tiykarında bolsa bir yaki ekinshi pikir nege bunday, nege onday emes, degen sorawlar bar… klassikler júz jıl dawamında áste-aqırın islengen áne sonday tilde jazǵan haqıyqıy ádebiy til usı bolıp esaplanadı jazǵan degen edi rus ádebiyatınıń ullı wákili M. Gorkiy. Demek tiykarınan ádebiyat dúnyanı sóz arqalı kórkem súwretlew óneri, kórkem til janlı (ulıwma xalıq) tildiń perzenti bolıp, onıń baslı wazıypası kórkemlik (obrazlıq)tı jaratıw usı wazıypadan kelip shıǵıp, janlı hám ádebiy sóylewdiń barlıq hádiyselerin estetikalıq tárizde ulıwmalastıradı. Kórkemliktiń shárti bolǵan kórkem súwretlew quralları hám usılları (troplar hám figuralar) bolsa usı hádayselerdi kórkem bayanlap beriwde tiykarǵı wazıypanı atqaradı. Sonlıqtan hár qanday dóretpeniń kórkemlilik qunın bahalawda, ondaǵı troplar hám figuralardıń kórkemlik ózgesheliklerin analizlew, ondaǵı troplar hám figuralardıń kórkemlik xızmetin úyreniw, sol shayır yaki jazıwshınıń dóretiwshilik dúnyasın ashıwǵa múmkinshilik jaratadı. Solay eken, biz pitkeriw-qániygelik jumısımızda talantlı shayır S. Ibragimovtıń lirikasında kórkemlew quralları hám usıllarınıń paydalanıw

ózgesheligin izertlewdi maqul kórdik. Saǵınbay Ibragimov 1956-jılı 1- sentyabrde Qońırat rayonında

5

tuwılǵan. 1982-jılı Moskvadaǵı M. Gorkiy atındaǵı ádebiyat institutın pitkergennen soń, Qaraqalpaqstan televideniesinde «Bilim» jámiyetinde, Qaraqalpaqstan baspasında jumıs isledi. Ol Qaraqalpaqstan jazıwshılar awqamınıń másláhátshisi, juwaplı xatkeri, baslıq orınbasarı, «Ámiwdárya jurnalınıń bas redaktorı lawazımların atqaradı. Házirgi waqıtta «Vesti Karakalpakstana» gazetasınıń xabarshısı. Ol 1988-jıldan jazıwshılar awqamınıń aǵzası boldı.

Onıń «Dalalar» (1982),«Besinshi máwsim» (1986), «Jer menen aspannıń aralıǵında»(1990) degen toplamları jarıq kórdi. S. Ibragimovtıń qosıqları

«Intellektuallıq poeziya» dep atalatuǵın ádebiy qubılısqa jatadı. Bul baǵdardaǵı poeziyada adamnıń ishki dúnyasın ashıp beriwge háreket etiledi, bul baǵdardaǵı qosıqlar arqalı jaslardı zamanagóy pikir júritip jasawǵa tárbiyalaydı

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları: biz bul pitkeriw-qániygelik jumısımızda S. Ibragimov lirikasında kórkem súwretlew quralları hám usılları máselelerin izertlewde óz aldımızǵa maqset etip qoydıq hám tómendegi wazıypalardı belgiledik:

Shayır lirikasında troplardıń kórkemlilik xızmetin analizlew;

Shayırdıń ózine tán usılın hám sóz saplaw sheberligin ashıp kórsetiw;

Kórkem figuralardıń mazmunǵa qatnası máselesin anıqlaw;

Kórkem súwretlew usıllarınıń qosıq qurılısın shólkemlestiriwdegi xızmetlerin analizlew;

Shayırdıń sóz tańlaw hám onı awıspalı mánige qurıwda ózine tán

ózgesheligin ashıp kórsetiw jumıstıń izertlew obyekti hámpredmeti;

6

Pitkeriw qániygelik jumısımız ushın tańlanǵan temamızdıń predmeti S. Ibragimov poeziyasınıń ideya-tematikası, shayır lirikasında qollanǵan kórkem súwretlew quralları hám usıllarınıń ózgesheligi, izertlew obyekti hám predmeti:

Pitkeriw-qániygelik jumısımız ushın tańlanǵan temamızdıń predmeti S. Ibragimov poeziyasınıń ideya-tematikası, shayır lirikasında qollanǵan kórkem súwretlew quralları hám usıllarınıń ózgesheligi, izertlew obyekti sıpatında S. Ibragimovtıń «Dollar» (1982), «Besinshi máwsim» (1986), «Jer menen aspannıń aralıǵında» (1990) poeziyalıq toplamları aldıq. Problemanıń izertleniw dáredjesi sońǵı waqıtları poeziyamızda oy sezimlerdiń kúshli berilgen, emocionallıqqa bay bolǵan qosıq dóretiwshileri de kóplep tabılmaqta bunday qosıq dóretiwshileri qatarına B. Genjemuratov, S. Ibragimov, Sh. Ceytov, K. Reymov hám taǵı basqalardıń lirikalarında usınday oy sezimlerdi erkin ólshemde sáwlelendiriw kóplep ushırasadı. Bul shayırlardıńdóretiwshiliginde pikirlerdi bunday erkin formaǵa qurıp poeziyalıq ylardı jetkerip beriwde de bir-birine uqsamaytuǵın ózgeshelikti sezemiz. Tiykarınan alǵanda, pikirdi erkin qosıq formasında beriw

ádebiyattanıw iliminde erkin qosıq yaki verlibr dep júritiledi. Usı formada qálem terbetken S. Ibragimov qosıqlarında ózine tánlik, ózgeshe stil, jónelistiń izleri seziledi. Shayır shıǵarmalarında bunday ózgeshelikler arnawlı túrde izertlendi. J. Sagidullaeva «Qaraqalpaq ádebiyatında modernizm S. Ibragimov dóretiwshiligi mısalında magistrlik dissertaciyası, U. Gaylieva tárepinen

«Qaraqalpaq ádebiyatına aralıq formalar kandidatlıq dissertaciyalarında

7

aytıp ótiledi. 1Biraq S. Ibragimov lirikasındaǵı kórkemlew quralları hám usılları ele arnawlı túrde izertlengen joq kórkemlew quralları hám usılları boyınsha bir qansha ilimpazlar miynetlerinde sóz etiledi. Olardan G. Abramovich, V. Tomashevskiy, V. Polyakov, F. Lesov, T. Babaev, E. Xudaybergenov, H. Umarov, S. Axmetov, J. Esenov, Q. Járimbetov, Q. Orazımbetov, B. Genjemuratov miynetlerinde sóz etilgen. Biz olardıń teoriyalıq pikirlerin basshılıqqa alǵan halda S. Ibragimov lirikasındaǵı kórkemlew quralları hám usılların analizlewge hareket ettik.

Jumıstıń qurılısı: Biz bul jumısımızda kirisiw hám juwmaqtan basqa tiykarǵı eki bapqa ajıratıp úyrendik.

1-bap. «S. Ibragimov lirikasında kórkem súwretlew qurallarınıń qollanılıwı» dep atalıp, ol óz gezeginde 2-bólim: «Troplar hám onıń teoriyalıq tiykarları dep atalıp, biz bul bólimde troplardıń teoriyalıq anıqlamalarına ulıwma sholıw jasadıq.

2-bólim: «S. Ibragimov lirikasında kórkem súwretlew qurallarınıń kórkem obraz jasawdaǵı xızmeti» dep ataladı. Onda shayırdıń sóz tańlaw sheberligi hám ózine tán usılın ashıp beriwge háreket ettik.

2-bap. «S. Ibragimov lirikasında kórkem súwretlew usılları ham onıń kórkem teksttegi áhmiyeti dep atalıp, ol óz gezeginde 3 bólimge ajıratıp

úyrenildi.

1-bólim: «Kórkem súwretlew usılları hám onıń qosıqtaǵı kórkemlilik xızmeti» dep atalıp, onda biz kórkemlew usıllarınıń teoriyalıq tiykarları menen tanıstıq.

1 Умуров Қ. Адабиѐтшунослик назарияси. Тошкент. А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти. 2004.

133-б

8

2-bólim: «S. Ibragimov lirikasında kórkem figuralardıń mazmunǵa qatnası» dep atalıp, onda biz tikkeley mazmunǵa qatnası bolǵanfiguralardı shayır qosıqları mısalında analizledik.

3-bólim: «Shayır lirikasında figuralardıń qosıq qurılısın shólkemlestiriwdegi áhmiyeti dep atalıp, bul bólimde tikkeley qosıqtıń formasına tásir etiwdegi figuralardıń shayır lirikasında kórinisi menen tanıstıq.

Jumısımızdıń sońında paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi beriledi.

9

I -bap. «S. Ibragimov lirikasında kórkem súwretlew qurallarınıń qollanılıwı»

I-1. Troplar hám onıń teoriyalıq tiykarları.

Poeziya baqshada qulpırıp ósip turǵan roza gúlin ǵana sıpatlamaydı. Onıń kereksiz táreplerin ılaqtırıp taslap, xosh iyisin, gózzal hám júz mıń qubılıp turǵan ápiwayı boyawın aladı da tap sol gúlden sulıwraq bolǵan óz rozasın jasaydı dep aytadı ullı kritik V.G. Belinskiy.1 Bul wazıypanı kóbinese kórkem shıǵarmada kórkem súwretlew quralları atqarıp otıradı. Olardıń járdeminde sózdińkórkem qubılıwların, pikir obrazlılıǵı ashıladı.

Kórkem shıǵarmada hár bir sóz súwretlew usılı xızmetin atqarıwı múmkin, sebebi, ol álbette usı shıǵarma mazmunın ashıp beriwge xızmet etedi. Sebebi, jazıwshı kórkem til arqalı obrazlar jaratar eken, olardıń mánisin ashıp kórsetiwshi sóz hám ibaralar tańlaydı. Bul xızmet ádebiyattanıw iliminde kórkemlew quralları hám usıllarına júklenedi. Jazıwshı olardı qollanıw arqalı kórkem tildiń álwan sırların ashadı, olarǵa jan endiredi.

Ádebiyattaǵı kórkemlew qurallarınıń teoriyalıq tiykarları kóplegen ilimpazlar tárepinen úyrenilgen G. Abramovich, B. Tomashevskiy, V. Polyakov, I. Sultan, T. Babaev, H. Umarov, qaraqalpaq ádebiyatında S. Axmetov, J. Esenov, Q. Járimbetov, Q. Orazımbetov,

B. Genjemuratov hám taǵı basqalardıń adebiyat teoriyasına baylanıslı miynetlerinde troplardıń teoriyalıq anıqlamaları berilgen.

1 Белинский В.Г. I-том Москва. 1948. 643-б.

10

Kórkemlew quralları ádebiyattanıw iliminde «súwretlew quralları», «troplar» dep te ataladı.

Kórkem shıǵarmada sóz tuwrı hám awıspalı mánide qollanılıwı múmkin. Sózdiń awıspalı mánige ótiwi torplar arqalı ámelge asırıladı. Trop-(grek tilinen alınıpbasqa bir nársege aylanıw, almasıw) degen mánini ańlatadı. Jazıwshı yaki shayır óziniń aytajaq mánisin tuwrı mániste emes, al bir nársege uqsatıp yaki awıspalı mánide berse troplar júzege keledi. Kórkem

ádebiyatta troptıń teńew, epitet, metafora, metonimiya, sinekdoxa. Giperbola, litota, janlandırıw, ironiya, sarkazm hám taǵı basqa da túrleri bar. Bul kórkemlew quralları sózdiń emocional-estetikalıq tásirsheńligin arttırıw ushın qollanıladı.

Kórkem ádebiyat kórkem ónerdiń basqa túrlerinen óziniń sóz arqalı júzege keletuǵınlıgı menen ajıralıp turadı. Sonlıqtan bunday sózge ayrıqsha poetikalıq wazıypakórkemlilikti támiynlew funkciyası júklenedi. Bul funkciya ásirese kórkem shıǵarmadaǵı kórkemlew quralları hám usılları arqalı júzege asırıladı. Bul haqqında ullı rus ilimpazı Polyakov «Poeziyada figuralar hám troplardıń járdeminde sózdin ishki forması ashıladı deydi.

Shayır S. Ibragimovtıń individual stilin belgilewshi baslı ózgeshelik-bul onıń erkinlikke umtılıyaı boldı. Tereń oy hám pikirlew procesin payda etiwshi shıǵarmaları arqalı shayır dástúriy formalıq dúzilisten shıǵıp, keńlikkeumtıladı mazmun salasında tereńlikke formasında keńislikke umtılıwshı shayırdıń sheberliginiń ózgesheligin kórsetedi. Shayırdıń ózine tán bolǵan erkin pikirlew hám pikirlerdi keskin beriw, oy-sezimlerdi tábiyiy halında beriwge umtılıwshılıq dástúriy qosık qálbine sıymaydı, estetikalıq keńlikti talap etti:

11