MD hám PQJ / Inglis hám qaraqalpaq tillerindegi atlıq sózler

- maq /- mek, - paq /- pek, - baq /- bek qosımtası feyil tiykarlarına jalǵanıw arqalı tómendegi mánilerdegi atlıqlardı jasaydı:

1) qural, ásbap atları; oymaq, órmek (toqıw quralı), qaqpaq, qıspaq t.b.

2)awqat atları; qaymaq, quymaq t.b.

3)oyınnıń atı; kóshpek, jumbaq t.b.

4)awırlıq ólshemine baylanıslı atama; salmaq. Sonday - aq, tábiyat qubılıslarına baylanıslı hám basqa da hár qıylı zatlardıń, qubılıstıń atın bildiredi; ilmek, shaqmaq, dizbek, awdarıspaq t.b.

- ıu /- iu, -u qosımtası. Ol atlıqtıń jasalıwında biraz ónimli ushırasadı hám hár qıylı zat atların, sonday - aq, abstrakt mánidegi atlıqlardı bildirip keledi:

1)orın atların bildiredi; jazlaw, qıslaw t.b.

2)belgili bir qural atların bildiredi; buraw, sabaw, boyaw, jamaw, tirew

jaratılǵan orın atın bildiretuǵın atlıqlar jasaladı; tósek, bulaq t.b.

2)hár qıylı buyım hám miynet qurallarınıń atları; qayraq, oraq, gurek, elek

t.b.

3)adamnıń dene qurılısına baylanıslı atlıqlar; júrek, tırnaq t.b.

4)adamnıń hal - awhalına, sezimlik qatnasına baylanıslı atlıqlar; tolǵaq,

tilek, ermek t.b.

- ıq /- ik turmısta qollanılatuǵın qural, buyımlardı hám háreketke baylanıslı nárselerdi bildiretuǵın atlıqlar jasaydı; emizik, qılıq, isik, shaqırıq, tesik, jıyrıq

t.b.

61

-ıs /- is, s - qosımtası arqalı feyillerden tómendegi mánilerdegi atlıqlar jasaladı:

1)belgili bir is-háreket nátiyjesinen payda bolgan atlar; jeńis, jarıs, urıs, júris t.b.

2)orın – mákan atları; Zaya bolǵan joq, qonıstı ózgerteyin desem, sol balıqqa aynalshıqlap, kózim qıymadı (K. Sultanov).

3)adamnıń sezimine, keypine baylanıslı jaman yamasa jaqsı tilek mánisin ańlatatuǵın atlıqlar; keyis, ǵarǵıs t.b.

-shı /- shi qosımtası arqalı háreket atı feyilinen belgili bir kásip menen shugıllanıwshı adam mánisindegi atlıqlar jasaladı; oqıtıwshı, tergewshi, jazıwshı

t.b.(28,32)

-qısh /- kish, - ǵısh /- gish qosımtalarınıń jalǵanıwınan jasalgan atlıqlar kerek - jaraq, buyım atların ańlatadı; qırgısh, qısqısh, sızǵısh t.b.

-qın /- ǵın kosımtası adam mánisin yamasa belgili bir nárselerdiń atların bildiretuǵın atlıqlardı jasaydı; qashqın, jıqqın, azǵın t.b.

-anaq /- naq ónimsiz qosımtalardın biri. Bul qosımta arqalı feyilden adam dánesine baylanıslı hám basqa da atlıqlar jasaladı; shıǵanaq, shuqanaq, toǵanaq

t.b.

-daq /- mash qosımtaları da feyilden belgili bir awqattıń túrin ańlatatuǵın hám adamnıń turqına, kórkine baylanıslı atlıqlardı jasaydı; quwırdaq, quwırmash, taldırmash t.b.

-qı /- ki, - ǵı /- gi qosımtası. Onıń járdemi menen hár túrli mánilerdi ańlatatuǵın atlıqlar jasaladı:

a) turmısta qollanılatuǵın hár qıylı ásbap, qural sıyaqlı buyım atları; súrgi, shapqı, shalǵı, t.b.

b) kóliktiń (attıń) er - turmanına baylanıslı zatlardıń atları; taralǵı, úzengi

t.b.

v)azıq - awqatqa tiyisli zat atları; ashıtqı, uytqı t.b. g)úy -

úskenege tán zat atları; kergi;

62

d)awırıwdıń túrlerine baylanıslı atlar; jegi;

e) adamnıń sezimine, keypine hám dem alıwına baylanıslı atlar; kúlki, uyqı

t.b.

- let. Bul qosımta da háreketke baylanıslı abstrakt atlıq jasaydı; qıslet, illet

t.b.

Eliklewish sózlerden de arnawlı atlıq jasawshı qosımtalardıń jalǵanıwı arqalı atlıqlar jasaladı. Bunday dórendi atlıqlar ulıwma tábiyatta, sonday - aq, adamzattıń kúndelikli ómirinde bolıp turatuǵın hár qıylı sózlerdiń, kórinislerdiń atamaları bolıp tabıladı. Eliklewishten atlıqlar -ıldı /- ildi, - ır /- ir, -ıq /- iq, - ın /- in, - an

/- en qosımtalarınıń jalǵanıwı arqalı jasaladı:

1) - ıldı /- ildi qosımtası kóriniske eliklewish hám seske eliklewish sózlerge jalǵanıp, atlıqtıń jasalıwında ónimli qollanıladı; jaltıldı, jıltıldı, gúrildi t.b.

2)keyin únsiz seske pitken eliklewishten -ır /- ir qosımtası arqalı atlıq jasalǵanda, kóbinese sóz túbirinin aqırǵı sesi únlige ózgeredi; gúmbir (gúmp), dúbir (dúp), sıńǵır (sınq) t.b.

3)- an /- en, - ın qosımtalarınıń eliklewishlerge jalǵanıwınan da bir qansha atlıqlar jasaladı; bultan, selten, jımın, jırban t.b.

- shıq /- shik, - shaq /- shek, - sha /- she, - alaq /- laq sıyaqlı qosımtalar kishireytiw hám erkeletiw mánisin ańlatıp keledi. Bular basqa sóz jasawshı

qosımtalarday ózleri jalǵanǵan sózlerden jańa sóz payda etpeydi, al tek salıstırmalı xarakterde kishireytiwshilik yamasa erkeletiwshilik máni eńgizedi.

- sha /- she qosımtası jalǵanıw arqalı predmettiń kishireytiw mánisi anlatıladı. Ol tomendegidey kishireytiu menilerin bildiredi:

1)zatlıq máni; sandıqsha, kórpeshe, tabaqsha, gilemshe, kıtapsha t.b.

2)qural mánisin; belshe, ketpenshe, kepshe t.b.

3)belgili bir orın mánisi; shelshe, soqpaqsha, maydansha t.b.

4)adam mánisinde; qudasha, jigitshe;

63

5)haywanat atamaları; ógizshe, baytalsha t.b.

6)awırıw atı; qızılsha.

- shaq/ - shek qosımtası, tiykarınan, kishireytiw mánisindegi

atlıqlardı payda etedi; kelinshek, inishek, qulınshaq, tayınshaq t.b.

-alaq qosımtasınıń járdemi menen jasalatuǵın atlıqlar júdá az; qızalaq, shoqalaq, qoshalaq, qumalaq t.b.

-laq qosımtası da atlıqlarǵa jalǵanıw menen kishireytiw mánisin beredi; botalaq, taylaq t.b.(28,25)

3.2. Atlıqtıń sóz qosılıw hám abbreviaсiya usılı menen jasalıwı hám onıń

sóz jasalıw sistemasındaǵı tutatuǵın ornı

Qaraqalpaq tilinde atlıq sózler sóǵz qosılıw hám abbrevaсiya usılı menen jasaladı. Sózlerdiń qosılıwı arqalı sostavlı atlıqlar, jup atlıqlar, tákirar atlıqlar,

qısqarǵan qospa atlıqlar jasaladı.

Sostavlı atlıqlar eki hám onnan da kóp sózlerdiń dizbeginen jasalıp, ulıwma bir túsinikti ańlatadı hám bir sózge barabar bolıp, gápte bir aǵzanıń xızmetin

64

1) Adamlardıń atı, familiyası, laqabı, kásibi; Ayapbergen Musaev, Berdaq

Ǵargabay ulı, Jiyen jıraw, Ernazar alakóz, Shamurat shabandoz hám t.b. Bunday sostavlı sózler bir adamdı ańlatadı.

2)Hár qıylı geografiyalıq atamalar; Oraylıq Aziya, Uzaq Shıǵıs, Qoy qırılǵan qala, Qaraqalpaqstan Respublikası hám t.b.

3)Tariyxıy waqıyalardıń, xalıq aralıq shólkemlerdiń atları; Brest kelisimi, Varfolomey túni, Birlesken Milletler Shólkemi, Ullı Watandarlıq urıs hám t.b.

4)Ilim, texnika hám t.b. tarawǵa ten sostavlı terminler; Pifagor teoreması, sózlik sostav, kelbetli feyil, paydalı tásir koeffiсenti, Temir qazıq, Jeti qaraqshı

hám t.b.

5) Hár qıylı mákeme, ataq, dáreje, gazeta, jurnal, kitaplardıń atamaları; atqarıw komiteti, Ilimler akademiyası, «Erkin Qaraqalpaqstan», «Balıqshınıń qızı» hám t.b. Bunday sostavlı atlıqlar jay atlıqlar sıyaqlı ózgere beredi; «Polat qalay shınıqtı?»nı oqıp shıqtım.

Dúzilisi boyınsha sostavlı atlıqlardıń tómendegi tipleri ushırasadı:

1)Atlıq + atlıq; miynet haqı, ayaq kiyim, Temir qazıq.

2)Atlıq + kelbetlik; Erejep tentek, Begjan Sarı.

3)Atlıq + feyil; kún kóris, bet ashar.

4)Kelbetlik + atlıq; qara may, Qızıl kıtap.

5)Sanlık + atlıq; Jeti qaraqshı, bes juldız.

6)Feyil + feyil; islep shıǵarıw, kesip alıp islew. .

7)Ráwish + feyil; qayta qurıw.

Sostavlı sózler hár qıylı tiptegi sóz dizbeklerinen qáliplesip, olardıń komponentleri de hár qıylı baylanısta boladı:

1) Komponentleri jupkerlesip baylanısqan sostavlı sózler; Oraylıq Aziya, hal feyil, kuyew bala.

65

2)Komponentler izafetlik baylanıstaǵı sostavlı sózler; sóz bası, Ilimler Akademiyası, Qus jolı.

3)Tolıqlawısh - bayanlawısh tipindegi sostavlı sózler; jol ashar, at shabar, is taslaw.

4)Baslawısh - bayanlawısh tipindegi sostavlı sózler; túye bastı. Jup

atlıqlardıń komponentleri óz - ara teń baylanısta bolıp, olar ulıwmalastırıw, jıynaqlaw mánilerine iye boladı.

Jup atlıqlardıń komponentleri bir sóz shakabınan boladı; kórpe – tósek, azıq - awqat (atlıqtan), jazıw - sızıw, tuwǵan - tuwısqan (feyilden), erli-zayıplı (kelbetlik).

Jup atlıqlardıń komponentleri mánisi boyınsha hár qıylı bolıp keledi.(27,13)

1.Bir - birine mánisi boyınsha jaqın sózlerden boladı; sháynek - kese, saqal - murt, qazan - tabaq.

2.Bir - birine sinonim sózlerden boladı; hal - jaǵday, tamır - tanıs, el -

xalıq.

3.Antonim sózlerden boladı; qız - jigit, aldı - artı, ul - qız, dos - dushpan.

4.Bir komponenti real leksikalıq mánige iye bolmaydı; qońsı - qoba, xabar - atar, bala - shaǵa.

5.Eki komponenti de leksikalıq menige iye bolmaǵan sozler; pat

-sat, unqıl - shunqıl.

Tákirar atlıqlar tiykarınan jıynawlaw, geyde ayırıw mánislerin bildirip, kóbinese numerativlik (ólshemlik) mánidegi atlıqlardıń tákirarlanıwınan jasaladı. Mısalı;

Tandır basındaǵı úymelesken hayallar sebet - sebet zaǵaranı qoltıqlap úyge kirip atır.

Qısqarǵan qospa atlıqlar qaraqalpaq tilinde tek sovet dáwirinde payda boldı, olardıń tiykarǵı kópshilik orıs tilinen ózlestirildi. Máselen, dáslepki jılları revkom, kolxoz, komsomol usaǵan sózler hesh

66

ózgerissiz qabıl etildi. Sońınan olardıń ayırımları kalkalanıp qaraqalpaq tilinde de qısqartılıp aytıla basladı; awılsovet - awılkeńes, rayispolkom - rayatkom hám t.b.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi qısqarǵan qospa atlıqlar jasalıwı hám sostavı jaǵınan úshke bólinedi:

a) Orıs tilindegi qısqarǵan formasında ózgerissiz qabıl etilgen qısqarǵan atlıqlar; RayONO, ZAGS. Sonday - aq, YuNESKO, FIFA, FIDE, NATO usaǵan internaсionallıq qısqarǵan atlıqlar da usı toparǵa kiredi;

b) Orıs tilindegi úlgini kalkalap qısqartıw arqalı jasalǵan atlıqlar; BMSh, AQSh, rayatkom;

v) qaraqalpaq tiliniń óz sózlerinen jasalǵan qospa atlıqlar. Bunday atlıqlar tilimizde onsha kóp emes; QR, NMPI.

Qarakalpaq tilindegi qısqarǵan qospa atlıqlar jasalıwı boyınsha orıs tilindegi sıyaqlı, tiykarǵı úsh tipke bólinedi; iniсiallıq, buwınlıq, aralas.

Iniсiallıq qısqarǵan qospa atlıqlar túrinde jasaladı

a)sózlerdiń tek bas háriplerinen; ATS, BMSh;

b)sózlerdiń tek dáslepki sózlerinen; ChON, GAI. Bunday sózler sóylewde háripler boyınsha emes, al sesler boyınsha bir sózdey bolıp aytıladı;

v)hárip hám seslerden jasalǵan aralas qısqarǵan qospa atlıqlar; ZAGS, CSKA hám t.b.

tolıǵı menen alınadı; pedinstitut, meduchilishe.

67

Karakalpakirsovxozstroy.(29,24)

Abbreviaсiya yamasa kontraktura arqalı belgili bir jay sózdiń morfemaları yamasa qospa sóz hám sóz dizbeginiń komponentleri qısqarıp atlıqlar jasaladı.

Sonın ushın da bul usıl morfemalıq usıldıń bir túri bolıp esaplanadı.

Házirgi qaraqalpaq tilinde orıs tilinen kirgen ayırım sózler qısqarıp qollanıladı.

(kóbinese sóylew tilinde) abbreviaсiya qubılısı dep qarawǵa boladı; Bayeke, Sáke, Máke hám t.b.

Leksika-semantikalıq usıl (substantivaсiya). Yaǵnıy basqa sóz shaqablarınıń atlıqqa ótiwi. Qaraqalpaq tilinde atlıqqa birotala ótken sózler turaqlı substantivaсiya dep ataladı: bay, jas. Birde, basqa sóz shaqabı birde, atlıq bolatuǵın sóz turaqsız substantivaсiya dep ataladı. Mısalı: jaqsı, jaman,

jazıwshı, tigiwshi.

Leksika-sintaksislik usıl (leksikalizaсiya). Geyde ayrım sóz dizbekleri, hátteki gápler de óz mánilerin ózgertip leksikalasadı, bir sózge bara-bar bolıp predmetlik uǵımdı bildiredi. Mısalı: oramasam ólgeymen (oramaldıń atı),

Qızketken, Ulbosın.

68

JUWMAQ

Hár qanday tildiń sózlik sostavınıń ósiwi, jańalanıwı bir neshe jol menen

ámelge asadı. Sózlik sostav ózgermeytuǵın, rawajlanbaytuǵın, bárhama bir qálipte turatuǵın nárse emes, ol úzliksiz ósedi, ózgeredi hám jańalanadı. Sózlik sostavtaǵı bunday ózgerislerdi bayqaw, onı esapqa alıw hám perspektivasın anıqlaw-til biliminiń iri baslı problemalarınan sanaladı. Tildiń bayıwına alıp keliwshi usıllardıń biri tilde burınnan ómir súrip kiyatırǵan leksikalıq materiallardan jańa sózler hám jańa formaların jasaw bolıp tabıladı. Jańa sózler hár bir tildiń óziniń ishki rawajlanıw nızamına sáykes arnawlı qaǵıydalar tiykarında jasaladı. Jańa sóz jasawdıń tiykarǵı qaǵıydaları sóz jasaw usılları bazıbir tilshiler leksikada, bazı-birewleri morfologiyada, taǵı birewleri (onı-sóz jasawdı) til biliminiń arnawlı bir tarawı dep, óz aldına bólip shıǵarıwdı talap etedi.

Sóz jasalıwınıń lingvistikalıq qaysı tarawına tiyisli problema ekenligi házirge shekem dáliyllenbegenligine guwa boldıq. Bul tarawda tómendegishe tórt pikir ushırasadı:

1)Sóz jasalıwı grammatikalıq problema;

2)Sóz jasalıwı leksikologiyalıq problema;

3)Sóz jasalıwı hám grammatikalıq hám leksikologiyalıq problema;

4)Sóz jasalıwı til biliminiń óz aldına bólimi.

Joqarıda aytılǵan pikirlerdiń bir-birine tuwrı kelmeytuǵınlıǵı sonı bildiredi, sóz jasalıwı hám grammatika hám leksikologiya menen tereń baylanısta boladı.

Sonday-aq, sóz jasalıwı til biliminiń derlik barlıq yaruslarına qatnası bar ekenligin aytıw kerek. Mısalı, sózlerdiń mánilerin keńeytiw, konversiya, abbreviatura qusaǵan máseleler kóbirek leksikologiyada izertlense, kompoziсiya, reduplikaсiya, forma jasawshı

69

morfemalardıń sóz jasawshı morfemalarǵa ótiwi, sóz jasalıwınıń sóz shaqapları menen qatnası máselelen kóbirek grammatikada úyreniledi. Affiksaсiya hám grammatika hám leksikologiyaǵa teńdey qatnası bar. Sózdiń páti ózgertiw jolı menen taza sóz jasaw, ayırım seslerde ózgertip sóz jasaw bolsa kóbirek fonetika tarawı menen baylanıslı esaplatuǵınlıǵına guwa boldıq.

Inglis hám qaraqalpaq tiliniń sózlik sostavı, jańa sózlerdiń jasalıwı menen bayıp, rawajlanıp baratuǵınlıǵı sózsiz, bizler bunı atlıq sózlerdiń jasalıw usılların

úyreniw arqalı bilip aldıq.

Inglis hám qaraqalpaq tillerinde bir neshe sóz jasalıw usılları bar. Mısalı, inglis tilinde atlıq sózler tradiсiyalıq grammatikada sózdiń jasalıw usılları tómendegishe belgilengen:

Leksikalıq - morfologiyalıq usıl; Leksikalıq - sintaksislik usıl; Leksikalıq usıl;

Leksikalıq - fonetikalıq usıl.

Leksikalıq - morfologiyalıq usıl - affiksaсiya hám konversiya usılı menen jasaladı.

Leksikalıq - sintaksislik usıl - kompoziсiya hám reduplikaсiya arqalı sóz jasaydı.

Leksikalıq usıl - abbreviatura, sózdiń mánisin keńeytiw, ústeme máni beriw arqalı jańa sóz jasaydı.

Leksikalıq - fonetikalıq usıl – sózdegi páttiń ózgeriwi hám ayırım seslerdiń

ózgeriwi arqalı jańa sózlerdi jasaydı.

Leksikalıq - morfologiyalıq, leksikalıq — sintaksislik, leksikalıq — grammatikalıq usıllar arqalı payda bolǵan bolsa, qaraqalpaq tilindegi atlıqlardıń jasalıwında leksika-semantikalıq usıl (substantivaсiya). Yaǵnıy basqa sóz shaqablarınıń atlıqqa ótiwi. Qaraqalpaq tilinde atlıqqa birotala ótken sózler turaqlı substantivaсiya dep ataladı: bay, jas. Birde, basqa sóz shaqabı birde,

70