MD hám PQJ / Inglis hám qaraqalpaq tillerindegi atlıq sózler

Tartım affiksleri ayrım atlıq sózlerge jalǵanǵanda fonetikalıq ózgerisler júz beredi. Mısalı: orın-ornıń, kitapkitabıń, sabaq-sabaǵıń, terek-teregiń, hám t.b.

kórsetiledi:

Tartımnıń bul forması predmettiń iyesin ayrıqsha atap kórsetiw ushın qollanıladı.

3. Sintaksislik usıl. Tartımlıq máni sintaksisilik usıl menen bildirilgende, predmettiń yiesi birinshi hám ekinshi bettegi kóplik san yielik sepligindegi betlew almasıqlarınan boladı da, tartımlanıwshı atlıq sol betlerge tiyisli affikslerdi qabıl etpeydi. Mısalı: Biziń kisi me? Ernazardıń aǵası. Biziń úyge topılıp kelgen solar eken.

Seplik kategoriyası. Sóz dizbegi yamasa gáp quramında atlıqtıń basqa sózler menen qarım qatnasın, olar menen baylanısın bildiretuǵın morfologiyalıq kategoriya seplik kategoriyası dep ataladı. (awıldan keldim, jıynalısqa qatnastım). Atlıqtıń usınday

21

qatnastı bildiretuǵın formaları seplik dep ataldı. Házirgi qaraqalpaq tilinde altı seplik bar: ataw, iyelik, barıs, tabıs, shıǵıs, orın.

Seplikler ózlerindegi semantikalıq hám grammatikalıq mánilerdiń hár qıylı dárejede bildiriliwine baylanıslı hám gáptegi xızmetine qaray 1) grammatikalıq seplikler. 2) keńislik seplikler bolıp ekige bólinedi.

Ataw sepligi. Ataw sepligindegi atlıqlar óziniń arnawlı seplik formasına yie bolmaydı, bunday atlıqlar túbir, tiykar, kóplik sandaǵı tartımlanǵan sózler bolıwı múkin. Mısalı: muǵallim, kitap, muǵallimler, kitaplar. Ataw sepligindegi sózler kim? ne? kimler? neler? kimi? nesi? kimleri? neleri? sorawlarına juwap beredi. Gápte tiykarınan baslawısh xızmetin atqaradı. Sen baǵ ediń, búlbil ushtı, daǵ qaldı. (Ájiniyaz).

Iyelik sepligi. Iyelik sepligindegi atlıq kimniń? neniń? kimlerdiń? nelerdiń? kiminiń? nesiniń? sorawlarına juwap berip tiyislilik belgisin, predmet iyesin bildirip keledi: adamnıń balası, oqıwshınıń kitabı. Tiykarınan - nıń//niń, dıń//diń, tıń//- tiń affikslerin qabıl etip keledi. Iyelik sepligindegi sózler geyde affiksli hám affikssiz qollanıladı. Bul eki forma arasında mánilik ayırmashılıqlar boladı. Ájiniyaz kóshesi-Ájiniyazdıń kóshesi.

Barıs sepligi. Barıs sepligindegi atlıqlar kimge? nege? qayda? qayaqqa? sorawlarına juwap berip, is-hárekettiń baǵdarlanǵan obekttiń ornın sońǵı punktin bildiredi: úyge, awılǵa, jumısqa. -ǵa//ge,-qa//ke barıs sepliginiń affiksleri esaplanadı. Barıs sepligindegi atlıqlar jaqın, qaray, deyin, sheyin, taman,

qarap h.t.b tirkewishler menen dizbeklesip kelip te qollanıladı. Mısalı: adamǵa

jaqın, atızǵa deyin hám t.b.

22

Tabıs sepligi. Tabıs sepligindegi atlıqlar hárekettiń tikkeley obektin kórsetip kimdi? neni? sorawlarına juwap beredi hám gápte tuwra tolıqlawısh xızmetin atqaradı. Mısalı: adamdı, kitaptı, qonaqtı. Tabıs sepliginiń affiksleri:

-dı//-di, -nı//-ni, -tı//-ti. Bular da iyelik sepligi sıyaqlı gápte affiskli hám affiksiz qollanıladı. Mısalı: Bizge kitaptı berip jibersin. Bizge kitap berip jibersin.

Shıǵıs sepligi. Shıǵıs sepligindegi atlıqlar is hárekettiń shıqqan ornın, punktin bildirip kimnen? neden? qaydan? qayaqtan? sorawlarına juwap beredi. Gápte pısıqlawısh, tolıqlawısh xızmetlerin atqarıp keledi. Jay gerbishten salınǵan. Oqıw azannan baslanadı. Shıǵıs sepliginiń affiksleri -dan//-den, - nan//-nen, -tan//-ten. Bul sepliktegi atlıqlar keyin, soń, aslam, beri, burın, góre, basqa, bóten, tirkewishleri menen dizbeklesip kelip qollanıladı. Apamnan basqa adam joq.

Orın sepligi. Orın sepligindegi atlıqlar predmettiń yamasa hárekettiń bolıp atırǵan ornın bildirip kimde? nede? qayda? qayaqta? qaerde? sorawlarına juwap beredi. Orın sepligindegi atlıq sózler - da//-de, -ta//-te affikslerin qabıl etip keledi. Gápte pısıqlawısh, tolıqlawısh xızmetlerin atqaradı. Mısalı: Sheshen dawda, batır jawda bilinedi.

23

IIBAP. INGLIS TILINDE SÓZ JASALÍW STRUKTURASÍ HÁM

USÍLLARÍ

2.1. Inglis tilinde sóz jasalıw túrleri hám olardıń jasalıw strukturası

Inglis tiliniń sózlik quramı birdey rawajlanıp, jańa sózler menen bayıp baradı hám qıyın ishki nızamlılıqlarǵa baǵınadı, usı nızamlılıqlardıń xarakterin hár bir tildiń lingvistikalıq tábiyatı, grammatik strukturası, tildiń rawajlanıwdaǵı tariyxiy waqıyalar, soсiallıq jaǵday, tildiń tarqalıw sheńberi dárejesi jáne de tildiń basqa tuwısqan bolmaǵan tiller menen óz-ara baylanısınan hám birge islesiwinen payda bolatuǵın ózine tán qásiyeti belgileydi.

Jańa sózlerdi jasawda eki belgili bir talapqa juwap beretuǵın jollar bar. Birinshiden, tildegi burınnan bar sózlerdiń tiykarında hár qıylı usıllar arqalı sózlerdi jasaw, ekinshiden ómirde belgili bir túsiniklerdi ańlatıw ushın basqa tildegi sózlerdi ózlestiriwden ibarat. (14,22)

Tildiń sózlik quramı mashaqatlı hám kóp tárepli hadiyse bolıp esaplanadı. Inglis tiliniń sózlik quramı basqa tillerge qaraǵanda, bir tárepten ózgermes, al ekinshi tárepten sırtqı tásiyrlerge, kúndelik jasaw faktorlarına qaraǵanda tez beriliwshi hádiyse. Jámiyettiń soсial-siyasiy, siyasiy-ruwxıy salasında júz berip atırǵan ózgerisler, eń aldı menen tildiń sózlik quramında óz kórinisin tabadı. Sol sebepli kúndelikli sóylew ámeliyatında, ondaǵı individual hám soсial jaǵdaylar, sóylewshini til birligi bolǵan sózlerdi túrli jaǵdaylarda, túrli semantikalıq mánilerde qollanıwǵa májbur etedi. Jańa pikir hám tásirlerdi aytıw ushın jańa sózlerdi payda qılıwdı talap etedi. Jańa zat hám hádiyselerdi payda qılıw, olardı at penen ataw kerek. Nátiyjede jańa sózler payda boladı, tildiń sózlik quramı bayıp baradı.

24

Jańa túsinik hám hádiyselerdi ataw ushın birdey jańa sóz jasaw múmkin emes, sebebi ol tildiń sózlik quramın qıyınlastırıp, awırmalastırıp jiberedi. Sonın ushın da tilde burınnan bolǵan sózlerge jańa máni beriw usılı keń tarqalǵan.

Sózlerdiń mánileri usı usılda keńeyedi, sózlerdiń nominaсion múmkinshilikleri usı usılda universallastırıladı. (14,22)

Inglis tilinde jańa sóz jasaw, sóz jasaw usılların, ulıwma sóz jasawǵa baylanıslı bolǵan hádiyselerdi úyretetuǵın taraw sóz jasaw tarawı – Wordformation bolıp tabıladı.

Sóz jasaw (Word-formation) óz aldına bólek taraw bolıwınan tısqarı, ol lingvistikanıń leksikologiya, morfologiya tarawları menen tıǵız baylanısta (V.V.Vinogradova).

Sóz jasaw tarawınıń eń baslı maqseti, tildiń rawajlanıw waqtında jańa sózdiń semantikalıq genetikalıq táreplerin úyrenip shıǵıwǵa baylanıslı (V.V.Vinogradova).

Inglis tilinde jańa leksik birliklerdi payda qılıw, sóz jasalıw tariyxınıń rauajlanıw modeli tárepinen anıqlanadı. Sóz payda etiwdiń eki májburiy belgisi bar, bul sóz payda etiwde sózdiń formasına, motivaсiyasına, mánisine itibar beriw. Sóz jasawda sózlerdiń bir-birine baylanıslıǵı, bul baylanıslardıń málim bir ishki nızamlarǵa tayanıwı, tildiń ishki rawajlanıw sistemalıǵına, tildiń leksikasına, sırttan tásir etetuǵın faktorlarǵa tayanadı. Sózler arasındaǵı sistemalı baylanıstı júzege keltiretuǵın kúshler tómendegishe:

1.Sózlerdiń mustaqıl leksik máni bere alıw kúshi.

2.Sózlerdiń jasalıw imkaniyatları, sozlerdiń óz-ara múnásibeti hám olardıń

belgili bir leksik-semantik gruppalarǵa bóliniwi, qanday da bir sóz

shaqaplarına jalǵanıw imkaniyatı.

25

3.Sózlerdiń semantik mánileriniń óz-ara jaqınlıǵı, mánilerdiń bir-birine mas keliwi, bir tematik qatarǵa tiyisliligi, formalarınıń uqsaslıǵı.

4.Sózlerdiń sóylewde óz-ara baylanısa alıw kúshi. (18,20)

Sózlerdiń forma hám mánisiniń bir dep qaraw pikiri hámme waqıtta

lingvistlerdi qızıqtırıp kelgen. Bir qansha lingvistler sóz jasalıwda sózdiń tek formasına itibar beriw kerek degen pikirdi alǵa súredi. L.V.Sherba bolsa, sózlerdi forma hám máni strukturası menen birge úyreniw kerek degen pikirdi alǵa súredi.

Solay etip, morfema – sózdiń qurılısında bunnan bılay bólinbeytuǵın eń kishkene mánilik birligi. Al sózdiń mánilik birliklerin (morfemalardı), olardıń qurılısın, mánilerin hám túrlerin izertleytuǵın til biliminiń tarawı morfemika dep ataladı.

Mánilik birlik bolǵanlıqtan morfema sózge jaqın bolıp keledi, biraq olar

ózlerine tán belgileri boyınsha biri-birine usamaydı; sóz óz aldına jeke qollanıla aladı, al morfema tek sózdiń quramında ǵana ushırasadı hám onıń ornı turaqlı boladı; sóz belgili bir shaqabına tiyisli boladı, al morfema onday ózgeshelikke iye emes.

Morfemalar mánisi hám atqaratuǵın xızmeti jaǵınan hár qıylı bolıp keledi. Olardıń birazı sózdiń tiykarǵı leksikalıq mánisin ańlatsa, basqaları tek grammatikalıq mánige iye boladı.

Inglis tilinde jańa leksik birliklerdi jasaw, sóz jasalıwın tariyxiy rawajlanıw modeli tárepinen anıqlanadı.

Inglis tilinde sóz jasawdıń eki májburiy belgisi bar, bular sóz jasawda sózdiń formasına, ekinshi sózdiń motivaсiyası hám mánisine itibar beriw bolıp esaplanadı.

Sóz jasawda sózler bir-biri menen baylanıslıǵı, biri-birine qaraslıǵı, belgili bir ishki nızamlılıqlarǵa tayanıwı, sırtqı faktorlarǵa tásiri arqalı júzege keledi.

26

Inglis tilinde de, sózler morfemalardıń birigiwinen payda boladı. Morfemalar sózlerdiń mánili bólegi bolıp tabıladı. Morfemalar mánisi hám atqaratuǵın xızmeti jaǵınan hár qıylı bolıp keledi. Olardıń birazı sózdiń tiykarǵı leksikalıq mánisin ańlatsa, basqaları tek grammatikalıq mánige iye boladı. Usıǵan baylanıslı sózdiń leksikalıq mánisin ańlatıwshı morfema túbir morfema yamasa túbir dep qosımsha grammatikalıq máni bildiriwshi morfema kómekshi yamasa affikslik morfema dep ataladı. Inglis tilinde túbir morfema (Free morpheme) affiksal morfema ( Bound morpheme ) dep júrgiziledi.

Sózdiń tiykarǵı túp leksikalıq mánisi túbir arqalı bildiriledi, sonlıqtan da ol sózdiń eń baslı bólegi esaplanadı. Túbirsiz sóz bolmaydı.(5,15)

Sózdegi basqa morfemalar usı túbirge jalǵanadı. Túbir morfema sóz jasaw ushın da forma jasaw ushın da tiykar boladı. Mısalı: Work, nathion, form, hám t.b.

Affiksal morfema bólek turıp qollanılmaydı hám leksikalıq máni

ańlatpaydı, olar tek túbir morfemalarǵa jalǵanıp qosımsha grammatikalıq máni ańlatıw ushın xizmet etedi. Mısalı: Worker, deform, nationalbul sózlerdegi de, er, nal óz aldına turıp jańa sóz jasay almaydı.

Sóz jasaw mánisi dórendi sózdiń dóretiwshi sózge semantikalıq qatnasın ańlatıp, dórendi sózde hár qıylı til quralları arqalı bildiriledi. Mısalı : teacher, painter, singer, speaker, sózlerindegi túbir morfemalar teach, paint, sing, speak konkret bir mánini bildiriwshi sózler bolıp tabıladı, al bul sózlerdegi eg affiksi

dóretiwshi tiykar tárepinen atalǵan predmet arqalı sol predmet penen

shuǵıllanıwshı adamdı yaǵnıy belgili bir kásip iyesin bildiredi. Sóz jasawshı morfemanıń usınday bir mánide birdey bir neshe sózlerde tákirarlanıp keliwi onın sóz jasaw mánisi dep ataladı. Solay etip biz sóz jasaw mánisi degende sózdiń leksikalıq hám grammatikalıq mánileri

27

arasındaǵı óz-ara baylanıslıqtı túsinemiz. Leksikalıq máni hár bir máni sózdiń belgili bir túsinikti ańlatatuǵın konkret mánisi. Grammatikalıq máni onıń formalıq mánisi yamasa basqa sózler menen qarım - qatnası. Sóz jasaw mánisi sóz jasaw morfemanıń túbir menen birge ańlatatuǵın ulıwma mánisi bolıp, ol birneshe sózler ushın ulıwma ortaq boladı, biraq ol bir sóz shaqabındaǵı sózlerdiń hámmesi ushın ortaq bola bermeydi, olar da belgili bir gruppadaǵı sózler menen sheklengen boladı.(16,18)

Inglis tilinde atlıq sózler dúzilisine qarap tómendegishe gruppalarǵa bólinedi:

1.Túbir atlıqlar.(Simple Nouns) - bir túbir sózlerden dúziledi. Mısalı: city, exam, car, frog, law, flat, cotton.

2. Dórendi atlıqlar.(Derivative-Nouns) - bir túbirli sózlerge sóz jasawshı affikslerdiń qosılıwı arqalı jasaladı. Mısalı: shooting, happiness, unhappiness.

3. Sostavlı atlıqlar (Compound-Nouns) eki hám onnan da kóp sózlerdiń dizbeginen jasalıp, ulıwma bir túsinikti ańlatadı hám bir sózge barabar bolıp gápte bir aǵzanıń xızmetin atqaradı. Mısalı: railway, post-office, dining-room, pencil-box, show-window .

4.Birikken atlıqlar (Compound-derived). Hár qıylı mánige iye bolǵan túbir yamasa tiykardıń tıǵız birigiwinen hám affikslerdiń qosılıuı járdeminde jasaladı. Mısalı: moviegoer, shoemaker, shoplifter, fortuneteller.

5.Kompozit atlıqlar (Composite nouns) ulıwma bir leksikalıq mánini bildiriwshi bir qansha leksikalıq - grammatikalıq morfemalardan jasalǵan

sózlerdi kompozit atlıqlar dep ataymız. Mısalı: Man - of war , brother - in law, merry - go - round, passage - way, passer by, passage boat.

28

2. 2. Inglis tilindegi atlıq sózlerdiń leksikalıq-morfologiyalıq hám

sintaksislik usıllar arqalı jasalıwı

Uzaq dáwirler dawamında jasalǵan tildiń eń bahalı ǵáziyneleriniń biri onıń sózlik sostavı. Sózlik sostav ózgermeytuǵın, rawajlanbaytuǵın, bárháma bir qálipte turatuǵın nárse emes, ol úzliksiz ósedi, ózgeredi hám jańalanadı.

Jańa sózler hár bir tildiń óziniń ishki rawajlanıw nızamına sáykes arnawlı qaǵıydalar tiykarında jasaladı. Sonday-aq, inglis tilinde de jańa leksikalıq birlikler, birikpeler, jańa sózler jasawdıń tiykarǵı qaǵıydaları sóz jasaw usılları tiykarında belgilenedi. Sózdiń jasalıwı grammatika, leksikologiya menen tikkeley baylanıslı, derlik tildiń barlıq tarawları menen qatnası bar. Máselen, sóz mánisiniń keńeyiwi, konversiya, abbreviatura tuwralı kóbinese leksikologiyada tereńirek úyreniletuǵın bolsa, kompoziсiya, reduplikaсiya hám forma jasawshı morfemalardıń sóz jasawshı morfemalarǵa aylanıwı, sózdiń jasalıwınıń sóz shaqapları menen baylanısı máseleleri kóbinese grammatikada úyreniledi, al affiksaсiyanıń hám grammatikaǵa, hám leksikologiyaǵa qatnasıǵı bar. Sózlerdegi páttiń ózgeriwi yamasa ayırım seslerdiń ózgeriwi arqalı, jańa sóz jasaw bolsa tek fonetikaǵa baylanıslı boladı.( 14,22)

Oqıwshılar atlıq sózlerdiń jasalıw usılların úyreniw arqalı birinshiden, sózlerdiń leksika - grammatikalıq mánilerin, onıń qanday qosımtalardıń yaki sóz dizbekleriniń járdeminde jasalǵanıń ayırıp alıwǵa múnkinshilik alsa, ekinshiden sózler haqqındaǵı burın alǵan biliminiń jánede bayıp rawajlanıwına, óz pikirlerin izbe-iz sistemalı awızsha hám jazba turde baylanıslı erkin bere biliwge erisedi.

Atlıq sózlerdiń jasalıwın oqıwshılarǵa úyretiwde tiykarınan tómendegidey maqset alǵa qoyıladı.

29

1. Atlıq sózlerdiń jasalıwı tiykarında sózlerdiń leksikagrammatikaıq mánileri menen ózgeshelikleri haqqında oqıwshılarǵa hár tárepleme bekkem hám sanalı

bilim beriw.

2.Oqıwshılardıń dórendi túbir hám qospa sózlerdi boyınsha alǵan teoriyalıq bilimlerin praktikada qollanıp biliwine erisiw.

3.Atlıq sózlerdiń jasalıwın úyreniw arqalı sózlerdi basqa sóz shaqaplarınanayıra biliw.

4.Oqıshılardıń dórendi túbir sózlerdi hám qospa sózlerdi gáp ishinde keltiriw, onıń túbir hám qosımtaǵa qıyınshılıqsız ayıra uqıplıǵın támiynleqwge erisiw.

5.Oqıwshılardıń logikalıq oylawınıń awızsha hám jazba til baylıǵınıń

bayıwına, orfagrafiyalıq sawatlılıǵınıń qáliplesiwine erisiw.

6. Atlıq sózlerdiń jasalıw usılların úyreniw arqalı oqıwshılardıń sóz jasaw, sóz dizbekleri menen gáp qwraw normaların tereń ózlestiriw hám olardıń arasındaǵı stilistikalıq ayırmashılıqlardı durıs uǵıp alıw qabiletin boldırıw.

Leksikalıq hám leksiko-morfologiyalıq sóz jasalıw usılları tuwralı teoriyalıq maǵlıwmattı oqıwshılardıń sanalı qabıl etiwine, onı turaqlı turde puxta iyelep alıwına erisiw ushın tómendegi wazıypalardı iske asırıwımız zárur.

1.Sóz jasalıw usıllarına baylanıslı programmalıq materiallardı aldın-ala planlastırıp, onı saatlarǵa durıs bólistiriw.

2.Oqıwshılardıń sabaqlıqtan paydalanıw kónlikpesin boldırıw.

3.Oqıwshılardıń sabaqqa qızıǵıwshılıǵın aktivligin payda etiw.

4.Sózlerdiń jaslıwın fonetika sóz sostavı hám sóz shaqapları menen baylanıslı

ótiwdi iske asırıw.

usılları tomendegishe belgilenedi:

1. Leksikalıq - morfologiyalıq usıl;

30