MD hám PQJ / Inglis hám qaraqalpaq tillerindegi atlıq sózler

MAGISTRLIK DISSERTACIYASÍ ANNOTACIYASÍ

Magistrlik dissertaсiyası teması: Inglis hám qaraqalpaq tillerinde atlıqlardıń jasalıw usılları

Izertlewdiń aktuallıǵı. Hámmemizge belgili, inglis hám qaraqalpaq tilleri grammatikalıq strukturası tárepinen tillerdiń eki tipologiyalıq toparına tiyisli esaplanadı. Inglis tili – Hind-Evropa tilleri semyasına kirip, ol flektiv til esaplanadı. Sózdiń morfologiyalıq formalarının fleksiya járdeminde jasalıwı bul tiller toparınıń tiykarǵı xarakterli belgisi esaplanadı. Al, qaraqalpaq tili bolsa, túrkiy tiller semyasına tiyisli hám ol agglyutinativ til bolıp esaplanadı. Sóz túbirine anıq, grammatikalıq mánige iye bolǵan jalǵawlar qosıw arqalı jasalıwı qaraqalpaq tiliniń ózine tán belgilerinen biri esaplanadı.

Inglis hám qaraqalpaq tilleriniń hár túrli tiller semyasına tiyisli bolıwı strukturalıq tárepten parıq etiwshi tárepleri bar ekenligin kórsetiwi sózsiz. Sonı aytıw kerek, salıstırıw nátiyjesinde bul tillerdiń uqsas tárepleriniń da bar ekenligine guwa boldıq.

Izertlewdiń obekti. Inglis hám qaraqalpaq tillerinde atlıq sózler esaplanadı.

Izertlewdiń predmeti. Hár qıylı tiller toparına kiriwshi Inglis hám qaraqalpaq tillerindegi atlıq sózler jasalıwında leksikamorfologiyalıq, abbreviaсiya usılları.

Izertlewdiń maqset hám wazıypaları. Jumıstıń tiykarǵı maqseti – inglis hám qaraqalpaq tillerin salqstırmalı planda, atap aytqanda atlıq sózlerdiń jasalıw jolların tereńnen izertlew. Bul maqsetti ámelge asırıw ushın tómendegi wazıypalardı sheshiw kózde tutıladı:

-lingvistikada atlıq sóz shaqabı sıpatında úyreniliwi,

-inglis tilinde atlıq sózlerdiń jasalıwı izertleniwina

2

tariyxıy sıpatlama beriw,

-atlıqlardıń jasalıw strukturasın ashıp beriw,

-inglis tilinde atlıq sózlerdiń leksikalıq-morfologiyalıq usıllar arqalı jasalıwın izertlew,

-qaraqalpaq tilindegi atlıq sózlerdiń morfologiyalıq usıl menen jasalıwın kórsetip beriw,

-atlıqtıń sóz qosılıw usılı menen jasalıwın úyreniw,

soсialingvistikalıq hám soсiologiyalıq izertlew metodlarınan paydalanıldı. Izertlewdiń ilimiy jańalıǵı. Bul jumıs inglis hám qaraqalpaq tillerinde

atlıq sózlerdiń jasalıwı máselelerin úyreniwge arnalǵan dissertaсiyalıq izertlew bolıp tabıladı. Bunda usı tillerdegi atlıqtıń sóz shaqabı ekenligi, atlıq sózlerdiń jasalıwı arqalı tillerdiń sózlik quramınıń bayıwı, sóz jasalıwı arqalı tillerdiń óz ara tásir etiw sebepleri birinshi ret hár tárepleme izertlenip otır.

Izertlewdiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Dissertaсiyalıq izertlewdiń barısında alınǵan teoriyalıq juwmaqlardan tillerdi salıstırıp izertlewde paydalanıwǵa boladı. Jumıs ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye. Onnan joqarı oqıw orınlarınıń inglis tili hám ádebiyatı, inglis filologiyası baǵdarları, lingvistika – rus tili qanigeligi ushın arnawlı kurslar oqıtıwǵa boladı. Dissertaсiya materiallarınan qollanbalar, tillerdiń salıstırmalı grammatikasın, sonday-aq hár qıylı oqıw-metodikalıq materiallar dúziwde paydalansa boladı.

Dissertaсiyanıń dúzilisi hám kólemi. Dissertaсiya kirisiw, 3 bap, juwmaqlaw, paydalanılǵan ádebiyatlar bólimlerinen ibarat.

3

2. 2. Inglis tilindegi atlıq sózlerdiń leksikalıq-morfologiyalıq hám sintaksislik

4

KIRISIW

Magistrlik dissertaсiya jumısınıń tiykarlıǵı hám onıń aktuallıǵı.

Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I.Karimovtıń 2012-jıl 10dekabrdegi «Shet tillerin úyreniw sistemasın bunnan bılay da jetilistiriw ilajları haqqında»ǵı qararında bilimlendiriw sistemasınıń barlıq basqıshlarında shet tillerdi úzliksiz úyreniwdi shólkemlestiriw, sonday-aq oqıwshılardıń mamanlıǵın arttırıw jáne zamanagóy oqıw metodikalıq materiallar – sabaqlıqlar hám oqıwmetodikalıq kompleksler menen támiyinlewdi bunnan bılay da jetilistiriwdi talap etetuǵını atap ótilgen1.

Haqıyqatında da, tilsiz, ásirese shet tillerisiz, jámiyetlik turmıs tarawlarınıń rawajlanıwın, ondaǵı jetiskenliklerdi, toplanǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı kóz aldımızǵa keltiriw qıyın. Sonlıqtan hár bir xalıq, millet óz ana tilinen basqa shet tillerin tereń úyreniwge, izertlewge, tillerdi salıstırıwǵa úles qosıwı minnetli wazıypalardıń biri.

Salıstırmalı til bilimi hám onıń ilimiy-teoriyalıq rawajlanıwına I.S. Trubeсkoy, A.I.Smirniсkiy, O.S.Axmanova, V.G. Gak, N.A.Baskakov, E.V. Polivanov, N.K. Dmitriev, V.D.Arakin, P.N.Denisov, Dj.B.Buranov, A.A.Abduazizov, A.A.Abdurazzakov, M.E.Umarxodjaev, Ya.R.Benyaminov, U.K.Yusupov, M.I.Rasulova, A.E.Mamatov, J.Yokubov, X.Paluanova, D.Teshabaeva qusaǵan ilimpazlar ózleriniń fundamental ilimiy miynetleri menen úlken úlesin qostı. Biziń respublikamızda qaraqalpaq tilin rus hám shet tilleri menen salıstırıp izertlewge arnalǵan miynetler D.S.Nasirov, A. Jaqsıbaev, A.Umarov, Q.Qoshanov, J.Allamuratov, S.Jakipov, N.Yuldashev,

1 Wzbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 10 dekabrdagi Qarori: ―Chet tillarini wrganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari twǵrisida‖.

5

P.Kurbanazarov, A.Qurbanbaev, M.Avezov, O.Ibragimov, G.Tleumuratov, G.Nurumbetova, M.Jollıbekova, M.Abdullaev, J.Seytjanov qusaǵan ilimpazlar tárepinen baspadan shıǵarılǵan.

Tillerdi salıstırıp úyreniwdiń áhmiyeti tuwralı B.A.Serebrennikov bılay jazadı: «Tillerdiń óz ara qatnasın úyreniw lingvistikada tiykarǵı wazıypalardıń biri bolıp esaplanadı. Tillerdiń óz ara tásir etiwi nátiyjesinde birin biri bayıtıwı real hám obektiv fakt bolıp, lingvistikalıq ilim oǵan itibar bermey óte almaydı»2.

Bul jumıs hár túrli sistemadaǵı tillerde, atap aytqanda inglis hám qaraqalpaq tillerde atlıq sózler hám olardıń jasalıw usıllarınıń tipologiyalıq

úyreniliwine arnalǵan.

Lingvistikanıń bir tarawı bolǵan salıstırmalı tipologiya máselelerin izertlew mashqalalarına keyingi jıllarda kópshilik lingvistler tárepinen ayrıqsha itibar berilip atır. Tipologiya ilimi ótken XX ásir baslarınan baslap arnawlı túrde

úyrenilgeni menen onıń tariyxı uzaqqa barıp taqaladı. Til haqqındaǵı qaǵıydalardı ulıwmalastırıw máselesi orta ásirlerde bir qansha rawajlanǵanlıǵı haqqında maǵlıwmatlar ushırasadı.

Salıstırmalı tipologiyalıq grammatikanıń rawajlanıw tariyxı tillerdiń grammatikalıq dúzilisi haqqındaǵı táliymattıń qáliplesiwi hám grammatikalıq kategoriyalardıń úyreniliw tariyxı menen tereń baylanıslı.

Lingvistikada salıstırıw metodınıń bir tildiń ishki hám tiller aralıq salıstırıw túrleri bar. Tildiń ishki nızamların salıstırıp úyreniwde tildegi eń kishi birlik – fonemadan baslap sintaksislik birlikke shekem máseleler teoriyalıq jaqtan izertlenedi. Tiller aralıq salıstırıwda bolsa e ki yamasa onnan artıq tiller salıstırılıp

6

izertlenedi.

Tiller aralıq salıstırıw sistemalı hám sistemalı emes dep ekige bólinedi3. Sistemalı túrde úyreniwde tiller yamasa til yaruslarına sistema sıpatında qarap salıstırıp izertlewdi bildiredi. Sistemalı emes salıstırıwda bolsa, tillerdi epizodlıq xarakterde izertlewdi bildiredi. Ol kóbinese bir tilde grammatikalıq, fonetikalıq

qubılıslardıń bar yamasa joq ekenligin anıqlawǵa qaratıladı.

Hár túrli sistemadaǵı tillerdi salıstırıp úyreniw, izertlew teoriyalıq hám

ámeliy áhmiyetke iye. Tillerdi salıstırıp úyreniw nátiyjesinde shet tili menen ana tili boyınsha bilimler rawajlanadı, bunda bir til qubılısı eki tilde de úyreniledi,

olardıń uqsas yamasa parıq etiwshi tárepleri anıqlanadı.

Inglis hám qaraqalpaq tillerin salıstırıp izertlew tillerdiń sistemasın tereń túsinip jetiw, salıstırılıp atırǵan tillerge tiyisli bilimlerdiń ósiwi esaplanıp,

universaliyalardıń durıs yamasa durıs emesligin dáliyllep beredi.

Hámmemizge belgili, inglis hám qaraqalpaq tilleri grammatikalıq strukturası tárepinen tillerdiń eki tipologiyalıq toparına tiyisli esaplanadı. Inglis tili – Hind-Evropa tilleri semyasına kirip, ol flektiv til esaplanadı. Sózdiń

morfologiyalıq formalarının fleksiya járdeminde jasalıwı bul tiller toparınıń

tiykarǵı xarakterli belgisi esaplanadı. Al, qaraqalpaq tili bolsa, túrkiy tiller semyasına tiyisli hám ol agglyutinativ til bolıp esaplanadı. Sóz túbirine anıq, grammatikalıq mánige iye bolǵan jalǵawlar qosıw arqalı jasalıwı qaraqalpaq tiliniń ózine tán belgilerinen biri esaplanadı.

Inglis hám qaraqalpaq tilleriniń hár túrli tiller semyasına tiyisli bolıwı strukturalıq tárepten parıq etiwshi tárepleri bar ekenligin kórsetiwi sózsiz. Sonı aytıw kerek, salıstırıw

3 Yusupov U.K. Teoreticheskie osnovı sopostavitelnoy lingvistiki. T.: Fan, 2007. - B. 5.

7

nátiyjesinde bul tillerdiń uqsas tárepleriniń da bar ekenligine guwa boldıq.

Izertlewdiń obekti – inglis hám qaraqalpaq tillerinde atlıq sózler

esaplanadı.

Izertlewdiń predmeti – hár qıylı tiller toparına kiriwshi Inglis hám qaraqalpaq tillerindegi atlıq sózler jasalıwında leksikamorfologiyalıq.

abbreviaсiya usılları.

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları. Jumıstıń tiykarǵı maqseti – inglis hám qaraqalpaq tillerin salqstırmalı planda, atap aytqanda atlıq sózlerdiń jasalıw jolların tereńnen izertlew. Bul maqsetti ámelge asırıw ushın tómendegi wazıypalardı sheshiw kózde tutıladı:

-lingvistikada atlıq sóz shaqabı sıpatında úyreniliwi,

-inglis tilinde atlıq sózlerdiń jasalıwı izertleniwina tariyxıy sıpatlama

beriw,

-atlıqlardıń jasalıw strukturasın ashıp beriw,

-inglis tilinde atlıq sózlerdiń leksikalıq-morfologiyalıq usıllar arqalı

jasalıwın izertlew,

- qaraqalpaq tilindegi atlıq sózlerdiń morfologiyalıq usıl menen jasalıwın kórsetip beriw,

- atlıqtıń sóz qosılıw usılı menen jasalıwın úyreniw,

- atlıqtıń abbreviaсiya usılı menen jasalıwı hám onıń sóz jasalıw sistemasındaǵı tutatuǵın ornın anıqlaw.

Jumıstıń ilimiy jańalıǵı. Bul jumıs inglis hám qaraqalpaq tillerinde atlıq sózlerdiń jasalıwı máselelerin úyreniwge arnalǵan dissertaсiyalıq izertlew bolıp tabıladı. Bunda usı tillerdegi atlıqtıń sóz shaqabı ekenligi, atlıq sózlerdiń jasalıwı arqalı tillerdiń sózlik quramınıń bayıwı, sóz jasalıwı arqalı tillerdiń óz ara tásir etiw sebepleri birinshi ret hár tárepleme izertlenip otır.

8

Bul jumısta inglis tilinde atlıq sózlerdiń jasalıw usılları, túrleri hám strukturası anıqlandı. Inglis tilinde atlıq sózlerdiń jasalıw jaǵdayı grammatikalıq, leksikalıq hám stilistikalıq qubılıslar ekenligi toplanǵan kóp sanlı mısallar menen dáliyllendi. Hár qanday tildiń sózlik quramınıń ósiwi hám rawajlanıwında sóz jasalıwı tiykarǵı rol oynaytuǵınlıǵı ilimiy jaqtan ashıp berildi. Inglis tilinde atlıq sózlerdiń jasalıw jolları qarakalpaq tili menen salıstırmalı planda izertlendi. nátiyjede usı eki tilde atlıq sózlerdiń jasalıwındaǵı uqsas hám parıq etiwshi faktorlar avtor tárepinen jıynalǵan kóp sanlı materiallar járdeminde kórsetildi.

Izertlew teması boyınsha ádebiyatlar túsindirmesi(analizi).

Inglis hám qáraqalpaq tillerindegi sóz jasaw usılların anıqlawda elege deyin belgili bir sheshimge kelingen pikir joq. Inglis tilindegi atlıqlardıń jasalıw usılları tiykarınan úsh usıldı kórsetedi: leksikalıq, morfologiyalıq hám sintaksislıq. Bul lingvistikalıq problema kópshilik ilimiy jumıslardıń izertlew obekti bolǵan. Kópshilik grammatist ilimpazlar bul máselede monografiya, ilimiy maqalalar jazǵan. Belgili ilimpazlardan Axmanova O.S., Arakin V.D., Vinogradov V.V., Kubryakova E.S., Ivanova I.L., Karashuk P.M., Stepanova M.D, Buranov Dj.B., Qurbanazarov P.K. ózleriniń ilimiy izertlew jumıslarında bul máselege keń toqtap ótkenler. Sonday-aq, qaraqalpaq tili boyınsha bolsa, Baskakov N.A., Suxotin A., Qıdırbaev A., Bekbergenov A.B., Dawletov M., Eshbaev J. (M.Dawletov juwaplı redaktor bolǵan akademiyalıq grammatika basılımında) qaraqalpaq tilinde atlıq jasalıwın tereń izertlegen. Nátiyjede qaraqalpaq tilinde atlıqlar eki usılda jasalıwın kórsetken: morfologiyalıq hám sintaksislik. 70-jıllardan baslap qaraqalpaq tilindegi sóz jasaw usıllarına kóbirek dıqqat awdarılıp, bul máselege arnalǵan ayırım miynetler basılıp shıqqan.

Izertlewdiń metodologiyası, metodları hám derekleri. Izertlew

9

jumısında Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I.A.Karimovtıń shet tillerin úyreniw sistemasın bunnan bılayda rawajlandırıw haqqında bildirgen pikirleri, filosofiyalıq dialektika haqqındaǵı teoriyaları metodologiyalıq tiykar wazıypasın atqardı.

Jumısta U.Vaynrayx, V.M.Jirmunskiy, B.A.Serebrennikov, V.N.Yarсeva, J.Buranov, U.Yusupov hám basqa da birqatar ilimpazlardıń miynetleri tiykarǵı derekler sıpatında paydalanıldı. Dissertaсiyalıq jumıstıń teoriyalıq tiyqarları sıpatında ulıwma til bilimi, germanistika hám tyurkologiyadaǵı sońǵı jańalıqlar menen birge belgili ilimpazlar V. V. Radlov, L. V. Sherba, Yu. D. Desheriev, A. N. Baskakov, U.Vaynrayx, A.Martine, V.A.Bogorodiсkiy, V.V.Reshetov, sonday-aq jergilikli ilimpazlardan A.Abduazizov, M.Jusupov, D.S.Nasirov, A. Jaqsıbaev, A.Umarov, Q.Qoshanov, hám t.b. ilimiy miynetleri xızmet etti.

Jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Dissertaсiyalıq izertlewdiń barısında alınǵan teoriyalıq juwmaqlardan tillerdi salıstırıp izertlewde paydalanıwǵa boladı. Jumıs ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye. Onnan joqarı oqıw orınlarınıń inglis tili hám ádebiyatı, inglis filologiyası baǵdarları, lingvistika – rus tili qanigeligi ushın arnawlı kurslar oqıtıwǵa boladı. Dissertaсiya materiallarınan qollanbalar, tillerdiń salıstırmalı grammatikasın, sonday-aq hár qıylı oqıw-metodikalıq materiallar dúziwde paydalansa boladı.

Jumısta salıstırma, tariyxıy-salıstırma, soсialingvistikalıq hám soсiologiyalıq izertlew metodlarınan paydalanıldı.

Jumıstıń qurılısı. Dissertaсiya kirisiw, úsh bap hám juwmaqtan ibarat. Jumıstıń sońında paydalanılǵan ádebiyatlardıń dizimi berildi.

10