MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde balıqshılıq leksikası

Bekire, shortan sıyaqlı balıqtıń bul túrleri Aral teńizindegi apatshılıq sebepli joq bolıp ketiw aldında tur. Házirde tek ǵana suw qorlarında ǵana ushırasadı.

Shoqır- tenızde júzetuǵın, uzın tumsıqlı úlken balıq. ShoqırKaspiy teńizinen Aralǵa sońǵı jıllar ishinde ákelip jiberilgen. Sonlıqtan Kaspiy teńizindegi balıqshı qazaqlar tilinde qalay atalatuǵın bolsa solay bizge de kelip kirgen bolıwı kerek. Jergilikli xalıq usılay ataydı. Bul balıqta balıqtıń osetr túrine jatadı. Bunıń tumsıǵı uzın, etinde tikeni bolmay, tek shemirshekten turadı.Salmaǵı 10 kg

Azna-qayıqta eki azna boladı. Adamlar otırıw ushın qayıqtıń ústindegi kese tartılǵan aǵashı.

Aznaday aq marqań shekerden tatlı,

Bekire, súweniń zeynimdi tarttı. (K. Sultanov).

Torta-qara kóz balıqtı balıqshılar usılay ataydı.

Shıǵırshıq- ataması Moynaq govorında úlken jılımlardı dalaǵa tartıp shıǵarıw ushın qollanılatuǵın atama. Negizinde “shıǵırshıq” sózi gónergen sóz bolıp, burınları paxtanıń shigitin ayırıp alıw ushın islengen ápiwayı qural. Házirde balıqshılar leksikasında bul sóz dáslepki mánisi tarayıp, jańa mánide jumsalmaqta.

Qaraqalpaqlar ázelden balıqshılıq kásibi menen shuǵıllanǵan. Anıǵıraq aytsaq, bir neshe jıllar dawamında xalqımızdıń Moynaq rayonı territoriyasında jasawshı adamlar mine usı kásip penen kún kórgen. Olardıń kúndelikli turmısında awızeki sóylew tilinde atalǵan kásipke baylanıslı bir qansha sózlerdiń qollanǵanın bayqadıq. Ádebiy tilimizde, sonday-aq jergilikli jazıwshılarımızdıń shıǵarmalarında ushırasatuǵın bekire, sazan, shabaq, súwen, aq marqa, taban,

ılaqa, alabuǵa, shortan t. b. atamalar hár rayon sóyleminde semantikalıq jaqtan

ózgeshe mánide qollanılǵanın ushırattıq.

61

b) Sóz dizbegi túrindegi balıq atamaları

Tilimizdegi sózler bárhulla ózgeriste, rawajlanıwda, hám de bayıp

barıwda. Sol sebepli sózler ózgergende, rawajlanǵanda hám de bayıǵanda sózler dáslepki mánisinen uzaqlasıp jańa mánide de jumsalıwı múmkin. Máselen: Qaraw degen sózdi alıp qarayıq. Bul sóz belgili bir zatqa qaraw yamasa kútiw mánilerinde qollanılatuǵın sóz. ”Qaraw” sózi balıqshılar tilinde basqa, jańa mánide qollanıladı. Jer sózi menen birigip kelip bir mánis atqaradı. Balıqshılar qıs aylarında jer qaraydı. Olar úki oyıp onıń awzına dóńgelek shóp buwıp, piskek penen balıqtıń barlıǵın, joqlıǵın, azlıǵın , kópligin barlaydı. Balıqshılar tilinde bunı ”jer qaraw” dep ataydı.

Kapron qalqı-kapronnan aw- bular jaqın jıllardıń jemisi. Kapronnan paydalanıw menen baylanıslı. Burın bul atama ”ókpe qalqı” dep te júritilgen.

Bekire qarmaq-bul qarmaq úlken boladı. Moynaqshılar tilinde úlken buyımlardı «bekire qarmaqtay» degen sóz dizbegi arqalı teńew qollanıladı.

Qara jılım- balıqshılar bul jılım tuwralı mınaday deydi:

Bul jılım 8 m bolıp, on e ki adam saladı, al jazda on adam da

jetedi.

Shawıt jılım- balıqshılıq quralı, uzınlıǵı 8 m ge shamalas,

ılaqa balıq tutıw ushın paydalanadı.

Shámáshnıy jılım- bunıń menen mayda balıqlar awlanadı.

Shómekey jılım- bul jılımnıń kózleri tar, mayda boladı.

Targóz jılım- kózleri dım tar, mayda boladı. Kilka, may shabaq t.b. balıqlar tutadı.

Matay aw- awdın túri.

62

Ushan keme- kemeniń eń úlken túrine aytılǵan.

Sıpayı balıq- ulıwma qásiyetine qarap usılay atalǵan. Bul súwen balıqtıń balıqshılar tilindegi ataması.Panaxanı súwen-balıqtıń erkegin usılay ataǵan. Balıqshılıq kásibine baylanıslı leksika ádebiy tilimizde qollanǵanda tilimizdiń sózlik quramınıń tolıq bayıwında, jetilisiwine járdem beretuǵın til materiallarınan esaplanadı.

Tilimizdegi balıqshılıq leksikasın izertley otırıp, joqarıdaǵı mısallardan basqa eki sózdiń birigiwinen jańa mánidegi atamalardıńjasalǵanın ushırattıq.

Máselen:

Alabuǵa-bul balıqt’ń barlıq jeri ala boladı. Xalıq arasında “Alabuǵaday tırrıya berme” degen sózler de jumsaladı.

Qarakóz-bul óndirislik áhmiyeti bar balıqlar qatarına kiredi. Bul semiz, maylı balıq. Bul termin ruslarda “beloglazka” dep júritiledi. Aldınları “aq kóz shabaq” dep nadurıs awdarma jasalǵan.

Ayǵulaq-balıqtıń basında boladı. Ayqulaq bas súyekleriniń ishindegi eń

úlkenleri.

v) Qospa sóz túrindegi balıq atamaları

Balıqshılıq kásibine baylanıslı kásiplik sózler jalpı xalıqlıq sózlikti bayıtıwdaǵı dereklerdiń biri xızmetin atqaradı. Olar sheklengen qollanıw órisine iye bolıwına qaramastan kórkem shıǵarmalarda da ushırasadı.

Mısalı:

1.Qızıl qanat torta-uzınlıǵı 20-25 sm hám 30-35 sm salmaǵı 100-300 gr tiykarınan suw ósimlikleri, siyrek nasekomalardıń lichinkaları menen awqatlanadı.

2.Kók moyın torta-dushshı suw balıǵı, uzınlıǵı 30 sm, salmaǵı 850 gr

ǵa teń. Mayda balıq, shabaqlar menen awqatlanadı.

64

3. Amur buzawbas balıǵı- uzınlıǵı 4-5 sm, salmaǵı 8 gr. shamasındaǵı kishi balıq. Ózbekistanǵa Qıtaydan tosattan kelip qalǵan. Respublikanıń tegis bólimlerindegi suw qorlarında keń tarqalǵan.

4.Aral aq shabaǵı- uzınlıǵı 10 sm, salmaǵı 200 gr. ǵa jetedi.

5.Aral aq marqası-iri balıq, uzınlıǵı 85 sm, salmaǵı 6 kg.

6.Jılan bas balıq- iri, uzınlıǵı 1m, salmaǵı 10 kg. Suwsız 5 kúnge shekem jasawı múmkin.

7.Aral torta balıǵı- uzınlıǵı 40 sm, salmaǵı 1200 gr.

8.Aral qara kóz balıǵı- uzınlıǵı 31-39 sm, salmaǵı 0,6-1 kg.ǵa jetedi. Ol tiykarınan lichinkalar, baqanshaqlı shayanlar menen awqatlanadı.

9.Aq dúnki mańlay- iri balıq, toparlasıp júredi. Uzınlıǵı1m,

salmaǵı 40 kg.ǵa jetedi.

10.Shubar dúńki mańlay – bul balıq qádimgi dúnki mańlayǵauqsas, biraq bası úlken hám uzınıraq kókirek qalashlarına iye.

11.Jolaqlı tez júzer-dene uzınlıǵı 11sm, denesi qaptaldan qısıńqı, saǵaq qaqpaǵınıń joqarı ushınan baslap qaptal sızıqtıń ústi menen quyrıq qalashına shekem qara jolaq sızılǵan.

Ulıwmalastırıp aytqanda, balıqshılıq leksikasın tereń izertley otırıp, kásiplik leksikanıń basqa túrlerine salıstırıp qaraǵanda bunday atamalardıń bir qansha ózgesheliklerge iye ekenligin bayqadıq. Balıqshılıq kásibine baylanıslı sózler hám onıń leksikalıq qatlamında ádebiy tilden parqı bar sózler, onıń menen mánilik jaǵınan hár qıylı hám eń sońında ádebiy tilge salıstırǵanda forması boyınshaazı-kem bolsa da ózgeshelikke iye sózler ushırasadı.

Qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikasınıń dúzilisine qaray túrlerin izertlegende tómendegidey juwmaqqa keldik:

1. Izertlengen balıqshılıq leksikası qaraqalpaq ádebiy tili menen hám túrk tilles toparına kiretuǵın bir qansha tiller menen salıstırılıp

65

izertlengende bunday atamalar túriniń anıqlanıwı leksikologiya ushın kerekli

derek bolıwı múmkin.

2.Dúzilisi boyınsha balıqshılıq leksikası bir-biri menen salıstırılǵanda e ń kóp jeke sóz túrindegi atamalar e kenligi anıqlandı.

3.Moynaq sóyleminiń semantikalıq toparına kiretuǵın neologizm qusaǵan atamalardıń tek ǵana sol sóylemge tán xarakterli degen mánileri paydalanıldı.

4.Terminologiyalıq xarakterdegi atamalar ilimniń basqa da tarawları

ushın eń kerekli materiallardan esaplanadı.

5.Bunday kásiplik leksikanı izertlew qaraqalpaq tiliniń

leksikologiyası, kásiplik sózler degen tematikasın úyreniw ushın eń kerekli material boladı.

Qaraqalpaq tiliniń balıqshılıq leksikasında ele ádebiy tilde qollanılmaǵan, qollanılǵan jaǵdayda ádebiy tilimizdiń bayıwına, tolıǵıwına keń múmkinshilikler beretuǵın sózler, sóz dizbekleri kóplep ushırasadı. Bul sózlerdi jıynap, hár biriniń ózine tán belgilerine qaray toparlarǵa ajıratıw, ol atamalardı analizlew, eń sońında belgili bir ilimiy juwmaqqa keliw tilimizdiń ele de tolıǵıwına kóp ǵana tásirin tiygiziwi múmkin.

Usınday kópshilik sózlerdi keń túrde óz ornında ádebiy tilmizde paydalanǵanımızda ádebiy shıǵarmalardıń tilin izertlew, balıqshılıq leksikasınıń qanshelli bay ekenligin biliw ushın, tereń uǵınıwımız ushın bul jumıs keń múmkinshilik jaratıp beredi.

Qaraqalpaq tili balıqshılıq leksikası, ulıwma qaraqalpaq tiliniń bay sózlik quramǵa iye ekenliginiń gúwası bolıp tabıladı. Balıqshılardıń jergilikli awızeki sóylew tili oǵada bay hám ondaǵı sózler ádebiy tildiń eń jaqın járdemshileri bolıwı itimal. Sonlıqtan qaraqalpaq ádebiy tilinde bunday balıqshılıqqa baylanıslı atamalardı retine qaray paydalanǵanda júdá orınlı bolar edi.

66

Basqa tillerdegi sıyaqlı balıqshılıq atamalarınıń ózgesheliklerin úyreniw isiqaraqalpaq milliy tiliniń qáliplesiw, tildiń tariyxın izertlew, bul tarawda sózlikler dúziw ushın da paydalı. Sonday-aq, qaraqalpaq xalqınıń balıqshılarınıń házirgi jaǵdayı hám atamalardıń kelip shıǵiw etimologiyasın anıqlaw máselesin kórsetiwge de óz kómegin tiygizedi. Balıqshılıq leksikasın anıqlaw, úyreniw jergilikli xalıqtıń sóz baylıǵin izertlew, onıń ádebiy tilge qatnasın belgilew ushın da paydalı.

67

JUWMAQ

Qaraqalpaq ádebiy tili xalıqtıń janlı sóylew tiliniń esabınan bayıp otırıwı nızamlı qubılıs. Biraq ádebiy tilge sóylew tilindegi qálegen sóz kirmeydi, al

sınalǵan, tájiriybede ózin aqlaǵan birlikler orın alıwı múmkin. Qaraqalpaq

ádebiy tiliniń qáliplesiwinde belgili orın dialektlik sózlerge tiyisli bolsa da, tildiń ulıwma bayıwına kásiplik sózlerdiń de ornı ayrıqsha.

Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikası turmıstıń barlıq táreplerin óz ishine alatuǵın bay sózlik ǵáziyneden turadı. Ol tildiń ishki rawajlanıw nızamlarına sáykes sózdiń payda bolıw, jasalıw usılları, sonday-aq basqa xalıqlar menen qatnas nátiyjesinde sóz awısıwı arqalı keńeyip, jetilisip kiyatır. Usınnan kelip

shıǵıp balıqshılıq leksikasın tereńirek úyreniw áhmiyetli máselelerdiń biri sıpatında qaralmaqta.

Balıqshılıq leksikasın izertlew birinshi gezekte balıq atamaların tolıq

biliwdi, balıq awlawda qollanılatuǵın qurallardıń atamalarınıń kelip shıǵıwına

itibar qaratıw maqsetke muwapıq bolatuǵınlıǵın belgilep berdi. Balıqshilıq

kásibine baylanıslı sózlerdi izertlewde tildegi bar normalarǵa ámel qılıwdıń ózi jetkilikli emes.

Demek, leksikalıq birliklerdiń leksik, frazeologik, grammatik hám

fonetik múmkinshiliklerin qollanıwda biri-birinen málim dárejede parıq qıladı.

Qullası, túrkiy tiller ushın ortaq sózler qaraqalpaq tiliniń sózlik qorınan

orın alıp, sózlik quramdı rawajlandırıwda óziniń tiykarǵı xızmetin atqarıp kiyatır. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıwına hám bayıp barıwına qatnaslı

bolǵan qaraqalpaq tilindegi sózlik quramdaǵı kásiplik leksikanı sonıń ishinde balıqshılıq leksikasın úyreniw úlken áhmiyetke iye. Sebebi, hár qanday kásiplik

sózler kúndelikli qollanılıwına hám jańadan kirip keliwine qaray tilimizde óz ornına iyeboladı.

68

”Qaraqalpaq tilinde balıqshılıq leksikası” degen atamadaǵı magistrlik jumısımızda balıqshılıq kásibine baylanislı atamalardı ilimiy talqıǵa salıw ushın biz tárepinen tómendegi jumıslar islendi:

Birinshiden, túrkiy hám qaraqalpaq til bilimindegi balıqshılıq leksikasınıń izertleniw jaǵdayların úyrendik hám sol tiykarda balıqshılıq leksikasın toparlarǵa ajıratıp izertlewge umtıldıq.

Ekinshiden, til biliminiń leksikologiya tarawı boyınsha izertlengen miynetlerge sholıw jasap, kásiplik sózlerdi salıstırmalı baǵdarda analizlewge, izertlewge háreket qıldıq.

Úshinshiden, balıqshılıq leksikasın tematikalıq toparlarǵa ajıratıp ilimiy juwmaq jasawga umtıldıq.

Tórtinshiden, qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikası menen tuwısqan xalıqlar tilindegi balıqshılıq atamalarınıń ózgeshelikleri hám uqsaslıqları analiz etildi.

Besinshiden, qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikası dúzilisine qaray toparlarǵa ajıratılıp, til ilimi ushın áhmiyeti anıqlandı.

Bul baǵdarda izertlew jumısı júrgizbey turıp balıqshılıq leksikasınıń mánilik toparlarınıń ózine tán ózgesheliklerin, tilimizde qollanılıw jaǵdayların anıqlaw múmkinshiliklerine iye bolmas edik.

Balıqshılıq kásibine baylanıslı leksika ilimniń hám texnikanıń tez pát penen rawajlanıwı nátiyjesinde bayıp barmaqta. Mısalı: basqa tillerden kirgen balıq atamaları tiykarında óz sózlik qatlamǵa kiretuǵın balıq túrlerinen basqa, awlaw quralları, balıqtı óndiriste islep shıǵarıwǵa

h.t.b. baylanıslı tolıp atırǵan atamalar payda bolmaqta. Biz ózimizdiń magistrlik jumısımızda mine usı bar bolǵan maǵluwmatlarǵa súyenip, olardı terminologiyalıq jaqtan toparlarǵa ajıratıp, pikirlerimizdi bar bolǵan mısallar tiykarında dáliyllewge, analizlewge umtıldıq.

Biz balıqshılıq leksikasın izertlew barısında mine usınday ózesheliklerdi bayqadıq. Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq tiliniń balıqshılıq kásibine baylanıslı sózlerin izertley otırıp tómendegidey

69

juwmaqqa keldik. Birinshiden, izertlegen balıqshılıq leksikası qaraqalpaq ádebiy tili menen túrkiy tilles toparına kiretuǵın bir qansha tiller menen salıstırıp izertlew eń áhmiyetli derek ekenligi belgili boldı. Ekinshiden, balıqshılıq leksikası kásiplik sózler ishinde basqa kásiplik sózlerge salıstırǵanda kóp ǵana ayırmashılıqlarǵa iye, yaǵnıy balıqshılar leksikasında ele de bolsa paydalanıp atırǵan baylıqlar bar. Bul baylıqlardı ádebiy tilimizdiń paydalanıwına bergenimizde ádebiy tilimiz tolıǵadı, bayıydı, rawajlanadı.

Bul atamalar jergilikli xalıqtıń tilinde bir-biri menen kúndelikli qatnasınıń nátiyjesinde ónimli jumsalıp, leksikamızdıń bayıwına óz úlesin qosıp kelmekte. Kásiplik sózler jazba túrde de usı balıq xojalıǵına tiyisli

ádebiyatlardan da kelip kirgen.

Qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikasınıń dúzilisine qaray túrlerin izertlegende tómendegidey juwmaqqa keldik:

1. Izertlengen balıqshılıq leksikası qaraqalpaq ádebiy tili menen hám túrk tilles toparına kiretuǵın bir qansha tiller menen salıstırılıp izertlengende bunday atamalar túriniń anıqlanıwı leksikologiya ushın kerekli derek bolıwı múmkin.

2.Dúzilisi boyınsha balıqshılıq leksikası bir-biri menen salıstırılǵanda e ń kóp jeke sóz túrindegi atamalar e kenligi anıqlandı.

3.Moynaq sóyleminiń semantikalıq toparına kiretuǵın balıqshilıq

kásibine baylanisli neologizm qusaǵan atamalardıń tek ǵana sol sóylemge tán xarakterli degen mánileri paydalanıldı.

4. Terminologiyalıq xarakterdegi atamalar ilimniń basqa da tarawları ushın eń kerekli materiallardan esaplanadı.

5.Bunday kásiplik leksikanı izertlew qaraqalpaq tiliniń

leksikologiyası, kásiplik sózler degen tematikasın úyreniw ushın eń kerekli

material boladı.

Qaraqalpaq tiliniń balıqshılıq leksikasında ele ádebiy tilde qollanılmaǵan, qollanılǵan jaǵdayda ádebiy tilimizdiń bayıwına,

70