MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde balıqshılıq leksikası

sanaatlı Moynaq rayonında balıqshılıqqa baylanıslı kóp ǵana iri kólemli jumıslar alıp barılǵanlıǵında desek qátelespegen bolamız. Biraq bul jańa sózler jergilikli adamlardıń sóylewinde ádebiy tildegidey bolıp aytılmastan bir qansha fonetikalıq

ózgerislerge ushırap aytılǵanlıǵın kóremiz. Máselen:

1.Moyki-moyka. Balıqtı juwıwǵa arnalǵan qural. Ishki jaǵı úlken boladı. Moykide shańǵa salınatuǵın hám onnan sırtqa shıǵarıp alınǵan balıqlar juwıladı.

2.Shameyke-shemaya. Mayda balıqlarǵa kiredi. Tikenekli, júdá semiz boladı. Moynaqta ”may balıq” dep te ataydı.

3.Náshelki-nosilka-zámber. Qabıllaw ornına alıp kelingen balıqlardı

bir jerden ekinshi jerge tasıw ushın qollanılatuǵın qural.

4.Merki-merka. Ólshewish aǵash, bunıń menen balıqlardıń iri hám mayda sortların bólip shıǵarǵanda ólsheydi.

5.Bagon-vagon-sazan balıqtı awlaw ushın qollanılatuǵın awdıń túri, náreteniń awız jaǵı usılay ataladı.

6.Sener-seyner. Jılımnıń bir túri. Tereń jerdegi suwdıń balıǵına salınadı. Bunı jergilikli balıqshılar sener, seyner jılım dep te ataydı.

7.Írasporki-rasporka. Duzdan shıqqan balıqtı keptirer waqtında qarnın ashıp tirep qoyatuǵın aǵash.

8.Tachkatáshki. Qabıllaw orınlarına kelip túsken balıqlardı bir orınnan ekinshi orınǵa tasıwǵa arnalǵan qural.

9.Kámir-kamera. Balıqtı tútin menen uslaytuǵın orın.

10.Kápiranaw - kapron aw, kapron jibinen islenetuǵın aw.

11.Istawnek - stanok, balıq awlaytuǵın qazanıń bir túri.

12.Lasos-losos. Tek ǵana dushshı suwlarda kóbeyetuǵın uwıldırıǵı

qızıl, júdá bahalı iri balıq.

13. Shań-chan. Balıq duzlaytuǵın aǵashtan islengen úlken ıdıs. Tereńligi 3-4 metr boladı. Shańnıń úlkeni de, kishisi de bolıp, aǵashtan hám brezentten, cementten islenedi.

41

14.Baraban- balıqtı qırshıw ushın arnalǵan ásbap.

15.Balakushka-balagóshki aw.Balıqshılıq quralınıń bir túri.

16.Bágar-bagor. Kemeniń ishine awǵa túsken balıqtı salıw ushın qarmaq sıyaqlı uzın saplı qural. Mısalı: Kemege úlken ılaqanı bagor menen salatuǵını hámme balıqshıǵa da málim.

17.Severugá-severyuga. Bul túri qızǵıshtan kelgen, semiz, awzı

tumsıǵınıń astında boladı. Salmaǵı 10 kg ǵa jetedi.

18.Kirásnoporki-krasnoperka. Balıqtıń bir túri. Qızıl qanat torta degen awdarması da bar. Degen menen, balıqshılar krasnoperka degen atamanı jiyi qollanadı.

19.Beliygrazki-belograzka. Bul óndiriste áhmiyeti bar balıqlar qatarına kiredi. Bul semiz, maylı balıq. Kishi balıqlar qatarına jatadı. Ortasha uzınlıǵı 2530 sm boladı.

Bul balıqtı ”aq kóz shabaq” dep ayırım ilimpazlar nadurıs awdarma jasaǵan1. Bizińshe, qarakóz balıqqa tuwra keledi.

20.Boyaq-boek. Shiysheden islengen bolıp, awdıń ústine baylanadı, jip penen orap baylap kóńgey jipke bekitedi. Boyaq kórinse aw bar degen sóz.

21.Labaz-lobaz. Báhár, gúz aylarında balıq duzlaw ushın taqtaydan bochkaǵa uqsatıp soǵılǵan ıdıstı aytadı. Bunnan basqa govorda lobaz ”shalan”

degen mánide de qollanıladı.

Shınında da, jańa túsiniklerdiń payda bolıwı menen júzege keletuǵın neologizmler bul xalıqtıń turmısında da, mádeniyatında da, sonday-aq ilim menen texnikanıń ǵawlap rawajlanıwında kóplep júzege kelip, leksikamızdı bayıtıp otıradı.

Balıqtıń túrlerine baylanıslı severyuga, usach, vobla, beloglazka, chexon, karas, shemaya, sudak, okun, losos h.t.b. balıqtıń túrlerine baylanıslı atamalar tek balıqshılıq kásibi menen shuǵıllanıwshılarǵa ǵana túsinikli bolǵanı menen ulıwma xalqımızǵa ele túsiniksiz.

42

Biz birden ”usach” degende suwda júrgen yamasa uslanǵan súwen balıq túsinile qoymastan, óndiriste islengen, belgili dárejede duzda tayarlanılǵan súwen balıqtı túsinemiz. Bulardıń ishinde sudak, severyuga usaǵan túrleriniń Moynaq sóyleminde sudak-tisli, severyugoshoqır degen atamaları bolǵanı menen bulardıń eki túrdegi atamaları da qollanıla beredi. Degen menen, balıqshılıq leksikasında, balıqshılar arasında rus tilinen kirgen ataması kóbirek qollanılıwı bayqalǵan.

Taǵı da ayta ketetuǵın bir nárse, jergilikli xalıq balıqtı qabıl etiw punktine tapsırǵanda, balıqtı óndiriste islewde, tayın bolǵan produkciyalardı belgili orınlarǵa jibererde kóbirek rus tilindegi atamalarına paydalanatuǵınlıǵı bayqalǵan.

Balıq awlaw qurallarına baylanıslı seyner jılım, shámánishnıy jılım, gigant aw, dunay aw h.t.b. atamalar payda bolǵan. Bunday sózler rus tilindegi atamalarına qosılıp bir túsinikti ańlatadı.

Balıqtı óndiriste isletiwge baylanıslı moyka, shan,lobaz, rasporka, sekach h.t.b. sózler orıs tilinen kirip kelip, házirde jiyi qollanıladı.

Bul qurallardıń atqaratuǵın xızmetlerine joqarıdaǵı betlerde toqtap, túsinik berip óttik. Balıqshılıq kásibine baylanıslı sózler qaraqalpaq tilinde rus tilinen kirgen sózler basqa kásip penen shuǵıllanıwshılardıń leksikası menen salıstırǵanda kóp paydalanatuǵınlıǵı izertlew nátiyjesinde bayqaldı. Bul degeni rus tilinen kirgen sózlerdi tek intelligentler ǵana qollanıp qoymastan rus tilin shala, az biletuǵın balıqshılar da óz sóylewinde aktiv qollanadı.

2.3. Rus tili arqalı basqa tillerden kirgen balıq atamaları

Orıs tili arqalı qaraqalpaq tiline kelip kirgen sózler kóbinese Evropa

2. Medoka-kishi kólemdegi balıq, awlaw áhmiyetine iye emes.

43

3. Kasyushka-dene uzınlıǵı 5-6 sm, salmaǵı 2 kg shamasındaǵıkishi

balıq.

4.Ersh-dene uzınlıǵı 10 sm.

5.Kambala- uzınlıǵı 150-160 mm, kózi denesiniń oń qaptalında jaylasqan.

6.Salaka- uzınlıǵı 30 sm, salmaǵı 225 g shekem baradı.

7.Abottina-mayda balıq 10 sm, salmaǵı 15 g ǵa shekem baradı, awlaw áhmiyetine iye emes.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında orıs tilinde de, basqa xalıqlardıń

tillerinde de birdey qollanıla beretuǵın joqarıdaǵıday balıq atamaları hám olarǵa baylanıslı sózler payda boldı. Orıs tili arqalı qaraqalpaq tiline kelip kirgen sózlerdiń kópshiligi derlik Evropa xalıqları tillerinen ekenligi kózge túsedi. Bunıń sebebin, álbette, orıs xalqınıń óziniń tariyxıy rawajlanıwı dáwirlerinde sol xalıqlar menen bolǵan baylanısınan dep túsiniwimiz kerek.

Sóz shaqapları kóz qarasınan alıp qaraǵanda orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler tiykarınan atlıqlardan ibarat. Olardıń ishinde jeke siyrek kelbetlikler bolmasa basqa sóz shaqabına jatatuǵın sózler derlikushıraspaydı.

Juwmaqlap aytqanda, orıs tili hám orıs tili arqalı basqa tillerden awısqan sózler házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikasın, sonıń ishinde, balıqshılıq leksikasın bayıtıw menen birge kúndelikli turmısta balıqshılar leksikasında ǵana emes, barlıq balıqqa qızıǵatuǵın shaxslar sózlik quramında keń túrde qollanılıp bárshege teńdey túsinikli sózler (atamalar) qatarınan orın almaqta.

44

III BAP. BALÍQSHÍLIQ KÁSIBINE BAYLANÍSLÍ

QOLLANÍLATUǴÍN SÓZLER

Qaraqalpaq tiliniń leksikasında belgili bir kásipke baylanıslı, sol kásipte islewshi adamlardıń leksikasına tán , olardıń kúndelikli bir-biri menen sóylesiwinde zattıń yamasa hárekettiń atamaları sıpatında qollanılatuǵın sózler menen sóz dizbekleri, hár qıylı atamalar bar. Bulardıń biri biziń izertlew jumısımızdıń tiykarǵı obyekti bolıp otırǵan balıqshılıq leksikası bolıp tabıladı.Balıqshılıq kásibi menen shuǵıllanıp atırǵan balıqshılar arasında keń túrde qollanılatuǵın atamalar ádebiy tilimizdiń tolıgıwına, jetilisiwine, bayıwına járdem beretuǵın til materiallarınan esaplanadı. Balıqshılıq kásibine baylanıslı leksika da zamannıń, ilim hám texnikanıń tez pát penen ósiwi nátiyjesinde rawajlanbaqta. Máselen: balıq túrlerine, awlaw qurallarına, balıqtı óndiriste islep shıǵarıwǵa h.t.b. baylanıslı tolıp atırǵan atamalar payda boldı.

3.1. Balıqtı awlawda qollanılatuǵın qurallardıń atamaları

Balıq awlawda, tiykarınan, aw quradı, geyde shanıshqı menen uslaydı. Balıqshılar leksikasında awdıń hár qıylı atamaları keń qollanıladı. Aw-tor ózara sinonim sózler. Aw sóziniń ózinde, kerme aw, aqan aw, súwen aw, dunay aw, qabadan aw, qorǵasın aw, shabaǵaw, torta aw h.t.b. awdıń túrlerin keltiriwge boladı.

1. Aw- balıq tutatuǵın úlken tor.

Jamanlıq, duzaq, dushpanlıq hiyle kórmegen jerde ańlap bas, qurıp qoyǵan aw bolmasın. ( S. M.)

Ol kúnde Qálliózektiń jaǵasında aw salatuǵın edi.( Q.

Ayımbetov)

2. Tor- awlaw ushın toqılǵan zat.

45

3. Shanıshqı- balıqlardıń báhár máwsimindegi oyını waqtında onı suwdıń ishinde júrip shanshıp alıw ushın arnalǵan qural. Shanıshqıbalıq, qoyan, qırǵawıl awlaytuǵın úsh tisli hám sabı bar qural.

Mısalı: Túske shekem shanıshqı menen balıq awlaymız. (A.

Begimov).

4. Nárete- balıq awlaytuǵın quraldıń bir túri.

Balıqshılar bileklerin túriner,

Náretesi suwǵa narday shókkende. (Á Shamuratov).

Nárete-k’opshilik jaǵdaylarda sazan balıqlardı awlaw ushın qollanıladı,

balıqshılardıń quralı bolıp onı kóllerge saladı.

Mısali: … Dáwkempir boyınan jıńǵıl aldırıp nárete soqtırıp atırman. (K.

Sultanov).

Ol jılları aw, nárete toqıw ushın balıqshılar uzınlıǵı qarıstay juqa taxtadan

7. Qara jılım- balıqshılar bul jılım tuwralı mınaday deydi:

Bul jılım 8 m bolıp, on e ki adam saladı, al jazda on adam da

jetedi.

8. Shawıt jılım- balıqshılıq quralı, uzınlıǵı 8 m ge shamalas,

ılaqa balıq tutıw ushın paydalanadı.

9.Shámáshnıy jılım- bunıń menen mayday balıqlar awlanadı.

10.Shómekey jılım- bul jılımnıń kózleri tar, mayda boladı.

11.Targóz jılım- kózleri dım tar, mayda boladı. Kilka, may shabaq

t.b. balıqlar tutadı.

12 Matay aw- awdıń túri.

46

Ázelden balıq awlawda aw, tor, jılım sıyaqlı qurallar ónimli paydalanılıp, bulardıń bir neshe túrler hár túrli atamalar menen atalıp júr. Balıq awlawda

gónergen, ataması qollanıwdan shıǵıp qalǵan qurallardıńatamaları da bar.

Máselen:

1. Qaza-bul házir ónimsiz qurallar qatarına jatadı, kóllerde, sayız

suwlarda, tenızdiń jaǵalarında ǵana balıq uslanadı. Qazaǵa kirgen balıq qaytıp shıǵa almaydı. Sol sebepli bolsa kerek, xalıq arasında “ qazadaǵı balıq, qazandaǵı balıq” degen sóz keń taralǵan. Bul erteden kiyatırǵan balıq awlaw

2.Qaqpay-jaǵada otırıp, shetke shıqqan balıqlardı qaǵıp uslap alatuǵın qural. Bunı házirde derlik qollanbaydı.

3.Mardan-qamıstan, jekennen toqılǵan balıq salatuǵın ıdıs, biyikligi adamnıń belbuwarınan keletuǵın dóngelek ıdıs. Mısali: Elmurat awılǵa qaytarda bir mardan balıq jiberdi. (J. Aymurzaev)

4.Soqı- balıqshılıq quralı, aǵashtan, uzın saplı, úlken balǵa sıyaqlı etip islengen bolıp, úlken balıqlardı hálsiretiw ushın qollanıladı. Mısalı: …sóytip hálsiregen ılaqanı jáne soqı menen ursań, urǵanda basına urǵan menen hesh kúsh bermeydi, sonıń ushın da astıńǵı iyegine urıw kerek. (A. Bekmuratov)

5.Shontay-nárete, jılım hám awdıń ortalaw jerinde qalta sıyaqlı nárse boladı. Olarǵa túsken balıqlar shontayǵa toplanadı. Awlanǵan balıqtıń hámmesin shontayǵa jıynap, sırtta jazdırıp aladı. Mısalı:

Shontay nege tawlanıptı,

Bil, dúzet, dep tejep ketti... (Q. Ermanov)

6.Sholpı- awlanǵan balıqtı jılımnıń shontayınan sırtqa súzip shıǵarıw ushın qollanılatuǵın qural. Ol bekkem jipten tor sıyaqlı etip

47

toqılıp, uzınlıǵı hár qıylı formada boladı. Balıqshılar leksikasında ”súzek” dep te ataladı. Mısalı: Jigittiń jabaday iri, júnles qolları moynına túskende, Baǵdagúl sholpıdaǵı balıqtay shapshıdı. (T. Qayıpbergenov).

7.Pillá-pillágózaw. Balıq awlaytuǵın awdıń bir túri.

8.Maygúp- balıqshılıq quralınıń ataması. Onıń basında párrigi bolıp tartqanda awız tárepinen úki oyıp, balıqtı shontayǵa tıǵıw ushın qollanıladı.

9.Iynelik- aw toqıytúǵin qural.

Mısalı: Ol jılları aw, nárete toqıw ushın balıqshılar uzınlıǵı qarıstay juqa

gónerip baradı, yaǵnıy sol gónergen sózlerdiń kem-kem sózlik quramnan shıǵıp qalıwı zárúrli qubılıs bolǵanınday balıqshılıq leksikasında joqarıda keltirip

ótkenimizdey, bir qansha atamalar gónergen sózler qatarınan orın alıp, qollanıw

órisi tarayıp qalǵan. Jergilikli xalıq balıqtı aldınları qaza, baspay, sholpı, qarmaq, shanıshqı, pillá, maygúp h.t.b. sıyaqlı ápiwayı ónimsiz qurallar menen awlanǵan bolsa, házirde balıq awlawda qollanılatuǵın qurallardıń túrleri túptamırınan ózgerip házirde jańasha túrdegi bir neshshe awdıń túrleri payda boldı hám de balıqshılar usı qurallar menen balıq awlaydı.

Máselen, kapronaw, dunayaw, gigant sıyaqlı jańadan awlar, jańa atamalar payda boldı.

Dunay aw- Dunay dáryasıniń atamasına baylanıslı kelip shıqqan awdıń bir

túri.

Shana-balıq, qamıs, hár qıylı júklerdi muzda tasıw ushın qollanılatuǵın qural. Shananıń ultanı burın súyekten bolatuǵın bolsa, házir temirden islenedi.

48

Qorǵasın aw-aǵın suwǵa, yaǵnıy dáryaǵa salınadı. Bunı Zayırdaǵı, Porlı tawdaǵı balıqshılar kóbirek qollanadı.

Qabadan aw- bul jayılıp turıladı. Balıqshılar jipten náretedey etip toqıydı. Awzı úlken, túp jaǵı barǵan sayın kishireyip bara beredi.

Qaqpay- jaǵada otırıp, shetke shıqqan balıqlardı qaǵıp uslap alatuǵın qural.

Baspay- kóldegi, bólingen suwlardaǵı balıqlardı awlaw ushın qollanıladı. Bunıń eki jaǵı da ashıq boladı. Arqa dialektiniń Moynaq govorı territoriyasındaǵı kópshilik xalıq bir neshe waqıtlar dawamında balıqshılıq kásibi menen shuǵıllanatuǵını bárshemizge málim. Olardıń kúndelikli turmısında awızeki sóylew tilinde basqalarǵa túsiniksiz bir qansha kásiplik sózler qollanıladı.

Biz balıq awlawda qollanılatuǵın qurallardıń atamaların bir qatar analizlep shıqtıq.

Degen menen, bul qurallardı paydalanıwda adamlar bárhulla suw ortasında, suw jaǵalarında, qullası, suwdıń qasında, basında, ishinde boladı. Bul ushın balıqshılarǵa eń kerekli buyım-bul olardıń qayıǵı. Balıq awlawda qollanılatuǵın quraldıń biri-qayıq bolsa, usı bir ”qayıqqa” baylanıslı atamanı alıp qarasaq ta bir qansha jańa, góne atamalarǵa dus kelemiz.

Ádebiy tilimizde tek ”qayıq” degen bir ulıwmalastırıwshı atama, balıqshılar leksikasında túrli atamalarda jumsalatuǵınlıǵın bayqadıq.

Máselen: Aw qayıq, qus qayıq, nárete qayıq, kákól qayıq, qaraqus qayıq, guldógelek, qalqan súdegey, altaqta, ishkót, túren taqtay, mashaǵash, kergi, shuyǵulaq, bastaqtay, qarsılıq h.t.b.

Qayıq- suw ústinde eskek penen júretuǵın qatnas quralı, kemeniń kishkene túri.

Qayıqqa mingenniń janı bir.

Matorlı qayıq- mator menen júretuǵın eskeksiz qayıq h.t.b.

49

Keme-qayıq,suwda júzetuǵın, júk hám adam tasıytuǵin taqtaydan islengen suw transportı.

Misalı: Esitken bul sózden tappaydı qıyal, Kemeli júredi,júrmeydi jayaw (Berdaq).

Sal-qayıqtıń joq waqtında, bolsa da az, miynetkesh xalıqqa jetispeytuǵın waqıtlarında da balıqshılar jekennen ”sal” dúzetip teńizlerde júzip balıq awlaǵan. Saldı jekennen buwıp isleydi.

Suw ishinde uwayımsız gezbege,

Bir qayıq altı júz saldan jaqsıraq (Berdaq).

Qaraqus- qayıqtıń basın sóylemde usılay ataydı.

Usı joqarıda kórsetilgenlerden basqa kemege baylanıslı altaxta, túren taxtay, mashaǵash, kergi, ishkót, shúyǵulaq, bastaxtay, qarsılıq, ultan,tókkish, jelqom, eskek h.t.b atamalar bar.

Bulardan basqa balıqtı awlaw qurallarına baylanıslı tómendegidey atamalar balıqshılar leksikasında ónimli jumsaladi. Misali: qalqı, iynelik, kóńge, piskek, asay-masay, taban, arqalıq, iytergish, dúzbel, duzǵalaq h.t.b.

3.2. Balıq ólshewde qollanılatuǵin sózler.

Ulıwma tárezi ólshewlerine baylanıslı atamalardıń ishindegi eń kishi

ólshem birligi ”mısqal” dep atalsa, eń úlkeni batpan-batman degen atama menen júritilgen.

Al, basqa ólshem birlikleri usılardıń aralıǵında boladı.

1. Mısqal- salmaǵı 4,26 grammǵa teń bolǵan eski awırlıq ólsheminiń

birligi.

Buǵan salaka balıǵı, ( abottina balıǵı, ostrashchka balıǵı, taban balıǵı, jumır balıǵı, qızıl qanat torta balıǵı) alabuǵa balıǵı, sumıray kambala sıyaqlı balıqlardıń awırliǵın ólshewde mısqal atamasın qollanǵan.

2. Pud- awırlıq ólshemi, 1 pud16 kg balıqtıń awırlıǵına teń. Buǵan shortan, súwen, saza, sıla h.t.b balıqlardıń salmaǵı tuwra keledi.

50