MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde balıqshılıq leksikası

apatshılıqtıń rawajlanıw saldarınan Aral teńizinde bekireler joq bolıp ketken degen maǵluwmatlar ushırasadı.

”Súwen” sózin alıp qarasaq ta mánilik jaqtan bir qansha ózgeshelikke iye. Bul balıqtıń Moynaq sóyleminde, ”Sıpayı balıq, panaxanı súwen, qayaz, ”utku” atamaları bar. Balıqshılar ulıwma qásiyetine qarap ”sıpayı balıq”, jınısına qaray

”panaxanı súwen”, sırtqı formasına qarap ”qayaz”, sapasına qaray ”utkus” (bul súwenniń kishilew, semiz, mazalı túri) dep at berip, ol ádebiy tilimizde barlıǵın juwmaqlastırıwshı tek ”súwen” degen atama qollnıladı. Mısalı:

Gileń súwen balıq, kemeler tolı,

Kúndegiden bálent qızlardıń qolı (Á. Shamuratov )

Súwen- balıqtıń hasıl, semiz túri.

Súwen iri balıqlar qatarına kirip, jırtqısh emesler semyasına jatadı. Súwenniń e ti mazalı, semiz, eti tıǵız boladı.

Sıpayı balıq-súwen balıqtı balıqshilar usılay ataydı1. Onıń eti mazalı, semiz hám tıǵız bolıp keledi. Panaxanı súwen-súwen balıqtıń túri. Bası úlken, eti onsha mazalı bolmaǵan, uwıldırıq shashıp azıp ketken waqtına baylanıslı oǵan usılay dep at qoyılǵan2.

Joqarıdaǵı mısallardan kórinip turǵanınday, bir ǵana súwen balıǵınıń bes túri bar eken.

Shortan jırtqısh balıqlar qatarına jatadı. Ol eki túrli boladı. Birinshi, teńizdegileri “sarı shortan”, ekinshi, al kóldegi jasaytuǵınları “qara shortan atamalarına iye3”. Shortan balıqlardıń denesi uzınsha kelgen, bası súyir, ózinen kishi shabaqlardı jeytuǵın balıq bolıp, denesiniń uzınlıǵı 60-70 smge, salmaǵı 4- 5 kg ayırım túrleri 1,5 m hám 30 kg ǵa shekem ósedi. Shortanlar jemtigin

ósimlikler arasında ańlıp turıp topılıwshı jırtqısh, iri bolıp, olardıń awqatlıǵında tiykarǵı orındı balıqlar quraydı.

Mısalı: Bolıp qıs napaqa shortan shabaǵıń,

Biraz adam awqat etken Kóksheyil (S. Nurımbetov)

21

solay etip juwasıydı, jaqın kelgennen keyin shaqqan háreket etip ,onı alarda kemedegi arnawlı islengen qarmaqtı ılaqanıń awzına taǵi ótkerip alıw kerek. (A.Bekmuratov)

Tap usımanda aǵam náhán taynapır bir ılaqanı shanshıp alǵan edi,- dedi Ayqiz sózin dawam etip ,- ılaqada úlken bola berer eken , men soǵan ele tań qalaman. Tap usi jerde , eki ılaqa qatarlasıp , júrgeninde jatıp ayaq-qolım menen oynaǵan egiz jas bóbektey biri-birine qarap qalashları menen suw súzip, saǵaqları menen suwdı urtlap tógip oynap turǵan waqıtta , aǵam qasındaǵi eskekshi balaǵa , maǵan shanıshqını bershi!- dep shanıshqını qolına alıp ushına arqandı bayladı da, qaysısına shanıshayın dedi, eskekshi bala :_-“anaw turǵan qara jaldı”,- dedi. (A.Begimov. “Balıqshiniń qizi”)

Sol waqıtta úlken bir ılaqa tapsırıladı, eki adam kótere almay turǵanda

… (Á. Shamuratov.)

Ádebiy maǵluwmatlarǵa qaraǵanda, Ámiwdáryanıń tómengi aǵımınan uzınlıǵı 5m den, salmaǵı 300 kg nan artıq keletuǵın ılaqa uslanǵan: Ílaqa balıq

Ózbekistannıń barlıq tegis jerlerdegi suw qorlarında ushırasadı. Ílaqa jergilikli adamlardıń awızeki tilinde onıń jayın, qarajal, meshel, qara meshel,

ılapısh degen atamaları da aytıladı2.

3)Ílapısh- ılaqa balıǵınıń súyegi az túri. J ırtqısh balıq, túrli balıqlar, quslar, suwda jasaytuǵın sút e miziwshiler menen de awqatlanadı. Mis: Kemege úlken ılaqanı bagor menen salatuǵınliǵı hámme balıqshıǵa da málim. (A.Bekmuratov)

4)Qara jal-ılaqa balıǵınıń kishilew túri. Bul balıqtıń reńine qaray atalǵan bolsa kerek. Sebebi kóldegi ılay, qara suwda jasap solay atalǵan. Qara jal ádebiy tilde ılaqa sózine sinonim sıpatında da qollanıladı. Mısalı: Qarmaqtı ılaqanıń

awzınan ótkerip alǵannan keyin jáne soqı menen urasań, urǵanda da basına

urǵan menen hesh kúsh

23

bermeydi, sonıń ushın qarajaldıń astıńǵı iyegine urıw kerek. (A.Bekmuratov)

5) Meshel- ılaqa balıǵının ’ kishkene túri. Bul balıqtıń “meshel” ataması menen atalıwına qızıǵıp kórgenimizde, bizde meshel sózi júre almaytuǵın, qolınan hesh qanday is kelmeytuǵın, uqıpsız degen mánilerde qollanılip júripti. Bul balıqtıń da ayırım qásiyetlerine qarap usılay ataǵan bolsa kerek. Sebebi, bul atamaǵa baylanıslı qaraqalpaq tiliniń leksikasında anıǵiraq hesh qanday maǵluwmat ushıratpadıq. Sonday-aq, kólemi úlken, salmaqlı balıqlar qatarına bekire, shortan balıqların kirgizsek boladı.

6) Bekire-125-175 sm uzınlıqqa iye, 19-31 kg salmaqqa iye bolıp keledi.

Bekire, sazan ushın awları bardı

Qast etken kisige dawları bardı.

7)Shortan- 60-70 sm uzınlıqqa iye, 4-5 kg salmaqqa iye bolıp ayırımları 1,5 m bolıp 30 kg ǵa shekem ósedi.

Mısalı: Shabaq bolar ańlıǵanı shortannıń.

Bekire, shortan sıyaqlı balıqtıń bul túrleri Aral teńizindegi apatshılıq sebepli joq bolıp ketiw aldında tur. Házirde tek ǵana suw qorlarında ǵana ushırasadı.

8)Shoqır balıq- tenızde júzetuǵın, uzın tumsıqlı úlken balıq. ShoqırKaspiy teńizinen Aralǵa sońǵı jıllar ishinde ákelip jiberilgen. Sonlıqtan Kaspiy teńizindegi balıqshı qazaqlar tilinde qalay atalatuǵın bolsa solay bizge de kelip kirgen bolıwı kerek. Jergilikli xalıq usılay ataydı. Bul balıqta balıqtıń osetr túrine jatadı. Bunıń tumsıǵı uzın, etinde tikeni bolmay, tek shemirshekten turadı.Salmaǵı 10 kg bolıp jırtqısh balıqlar qatarına kiredi.Moynaq govorında

“shoqır” formasınan góri“severyuga” dep atalatuǵının bayqadıq.

24

9)Ańqıldaq shortan- shortan balıqtıń bir túri. Denesi uzınsha, denesi súyir, ózinen kishi shabaqlardı jeytuǵın balıq. Balıqshılar bul balıqtı uslaw ańsat bolǵanlıǵı ushın da usınday atama menen ataǵan.

10)Toqı balıq- balıqtıń bir túri. Ádebiy tilde “qızıl balıq” dep te

júritiledi. Jırtqısh emes, eti semiz, iri balıq salmaǵı 10 kg ǵa jetedi. Bul balıq Aral teńızine basqa jerlerden alıp kelinip jiberilgen.

11) Sıla- jırtqısh tisli balıq . Teńizde de, dáryada da kóplep ushırasadı. Onıń qabırshaqları iri, júdá tikenekli ayqasqan tisleri boladı. Bul sıpatına qarap balıqshılar atalǵan balıqtı ”tisli balıq” dep te ataydı. Iri, tez ósiwshi sıla balıǵı uzınlıǵı 1m, salmaǵı 15-20 kg ǵa jetedi.

Mısalı: -Aprel ayınıń baslarında, ásirese, sıla kóp boladı. Sılanı awdan kóplep uslaw ushın úlken tájiriybe kerek._ (A.Bekmuratov)

Sıla balıq otlaw ushın shalanda hám qamıslıqta kútá tómennen, hátte tósi jerge tiyińkirip júredi, astınan ótken sıla balıqlar biziń awǵa túsedi. (K.Sultanov.

“Aqdariya”)

12) Jılanbas balıq- balıqtıń iri túri. Uzınlıǵı 1metr, salmaǵı 10 kg hám onnan da artıq keletuǵın balıq. Suwsız bes kúnge shekem jasawı múmkin. 1961jılı Qıtaydan alıp kelingen. Házirgi waqıtta barlıq suw qorlarında ushırasadı.

”Jılan bas” ataması balıqtıń denesi iri, biraq bası kishi jáne jılan tárizli bolǵanlıǵı ushın usılay atalǵan.

13)Qazıq bas balıq- iri balıq uzınlıǵı 70-80 sm, salmaǵı 4 kg. Jırtqısh balıq bolıp, tiykarınan balıqlar menen awqatlanadı. Jeke halında tirishilik etedi. Házirgi waqıtta joq bolıp baratırǵan túr. Bul balıqtıń bası suyir bolıp , qazıqqa uqsap ketedi. Sol sebepli bul balıq usı atamamenen atalıp júr.

14)Tisli balıq- balıqtın iri túri esaplanadı. Geypara jaǵdaylarda bul sóz sıla hám shortanǵa da baylanıslı aytıladı.

15)Sumıray-sumıray bekire tuqımlas, jırtqısh balıqlar toparına kiredi, bası jalpaq. Forması kishkene qalashı boladı. Ol úlken sumıray

25

hám kishi sumıray bolıp ekige bólinedi. Uzınlıǵı yarım metrden zıyatıraq1.

Mısali: Sumıray kelse suw qurıydı.

”Sumıray” sóziniń leksikalıq mánisine itibar beretuǵın bolsaq, bizde

sumlıqlı, zalım, ótirikshi adamlarǵa qarata qollanılatuǵın sóz ekenligin anıqladıq. Degen menen, bul leksikalıq mániniń balıq atamasına qatnası

bolmasa kerek dep esaplaymız. Bul balıq lopatonos dep te atalıp, olar kishi sumıray , úlken sumıray bolıp bólinedi.

16) Sazankarp balıqları semyasına kiredi. Uzınlıǵı 1 metrden aslamıraq, salmaǵı 15-20 kg day boladı. Sazan dep Moynaq sóyleminde 4-5 kg nan

artıqların atasa, basqa rayonlarda bir asımlıqqa jarasa sazan atama beredi.

17) Súwen- iri balıqlar qatarına kirip, jırtqısh emesler semyasınajatadı. Súwenniń eti mazalı, semiz, eti tıǵız boladı.

Mısalı:

Gileń súwen balıq , kemeler tolı,

Kúndegiden bálent qızlardıń qolı. (Á. Shamuratov )

Bul balıqtıń Moynaq sóyleminde, ”Sıpayı balıq, panaxanı súwen, qayız,

”utku” atamaları bar. Balıqshılar ulıwma qásiyetke qarap ”sıpayı balıq”, jınısına qaray ”panaxanı súwen”, sırtqı formasına qarap ”qayaz”,sapasına qaray ”utkus”

(bul súwenniń kishilew, semiz, mazalı túri) dep at berip, ol ádebiy tilimizde barlıǵın juwmaqlastırıwshı tek ”súwen” degenatama qollanıladı.

26

1) Qurtqa balıq- balıqtıń mayda túri, shabaq sıyaqlı balıqlar toparına kiredi. Qaraqalpaq tiliniń Moynaq sóyleminde ”shabaq” atı menen belgili.

Mısalı: Balıqtıń bir ataması qurtqa balıq,

Belgili bolǵan eken jurtqa balıq.

Qurt shabaq- shabaqtıń mayda bir túri. Bul atamanıń etimologiyasına itibar beretuǵın bolsaq, ”qurt sıyaqlı, qurtqa usaǵan, kishkene” degen mánini ańlatadı.

2) Shabaq- balıqtıń mayda túri. Salıp jegeniń torta shabaq. (Ótesh) Qosıq aytar balıqshı qız qayıqta,

Jılımında gúmis shabaq oynatqan. (T. Seytjanov)

Ortasha salmaǵı 2-2,5 kg boladı. Balıqshılıq kásibindegi eń áhmiyetli balıqlardın ’ biri. Shabaqlar dáryada da teńizde de boladı. Shabaqtıń aq shabaq, tıran shabaq h. t. b. túrleri bar.

3) Móńke - balıqtıń kishkene bir túri. Balıqtıń mayda túrlerin móńke dep te ataydı.

Mısalı: Moynaq govorında balıqtıń bul túrin móńke , bórge, qara bórge dep atalıp jurgen túrleri bar. Bular kóbinese kóldegi suwlarda kóp boladı.

Ana bórgeni berman tasla!-dep qolın sozdı. (N. Dawqaraev) Kólge barip qaza saldim,

Anda-sanda bórge aldim. (Berdaq)

Kemege barıp eki móńke ákelip qırshıp kespeledi. (K. Sultanov).

4) Tıran balıq-bunı tıran shabaq dep te ataydı. Balıqtıń mayda túri, ol

óziniń forması boyınsha aq shabaqqa júdá uqsas. Ilimpazlardıń aytıwınsha, ol torta menen shabaqtıń qospasınan payda bolatuǵınlıǵın kórsetedi. Tek ǵana tájiriybeli balıqshılar ǵana bulardı bir-birinen ayıra aladı.

27

Tıran balıqbalıqtıń kishkene túri bolıp qalmay ol uzınına emes,

kesesine ósetuǵın jalpaq túri. Tıran Moynaq sóyleminde ”tıran” , tıran shabaq, aq kóz balıq, qaragóz dep aralasıp aytıla beredi.

bolıp, karp balıqlarınıń semyasına kiredi. Torta túrlerine qaray aq torta, qızıl qanat torta , kók moyın torta bolıp bólinedi. Bulardan basqa govorda ”qara torta” degen de túri bar. Ol kóldiń suwınıń qara bolıwına baylanıslı túri qara bolıp sonnan ”qara torta” dep atalǵan.

6)Qara góz-qara kóz, aq shabaqtıń túrine uqsas semiz, maydalawdan kelgen balıq.Onıń ortasha úzınlıǵı 25-30sm ge jetedi.Bul balıqtıń kóziniń reńine baylanıslı bul atama kelip shıqqan. Bul balıq ta kishibalıqlar qatarına kiredi.

7)Erni qızıl-aq marqa balıǵınıń jergilikli ataması.

8)Kók torta- aq marqa balıǵinıń jergilikli ataması.

9)Kók moyın- balıqtıń túri.

10)Aq shabaq- shabaqtıń bir túri.Uzınlıǵi 45 sm, salmaǵı 3kg ǵa jetiwi

múmkin.Kanallarda, kóllerde jasawshıları júdá mayda 10-15 sm bolıwı múmkin.

Aq shabaq taq júzbes móldir suwlarda,

Taq ushpaydı qus patshası quwlar da. (S.Ziyaov)

11) Aq marqa- marqa balıǵınıńbir túri.

28

Aq marqa, súwenniń hárqaysı qanday,

Teńizde ılaqa júzedi ayday. (A. Begimov)

12)Ala buǵa- balıqtıń bir túri. Onıń barlıq jeri ala bolǵanlıqtan usılay atalǵan. Etinde súyegi bar, tikeni joq. Túri jaǵınan sılaǵa usas bolıp keledi. Qalashları qızıl, qabırshaqları tikenek sıyaqlı.

13)Torsha- qarakóz balıqtı balıqshılar usılay ataydı.

Bul mısallardaǵı atamalardıń etimologiyasına itibar berip qarasaq, sol balıqlardıń reńınen kelip shıqqan halda balıqshılar tárepinen keń túrde qollanılıp júrgen atamalar e kenligin bayqadıq. Máselen, aq shabaq, qızıl erin, kók torta, qara kóz h.t.b. kóplegen atamalar sol balıqlarda bar bolǵan reńge, qásiyetke hám

ózine tán ózgesheliklerge baylanıslı payda bolǵan hám házirde qollanılıp júr.

14)Qara balıq- bul reńge baylanıslı emes, jámlestiriwshi mánide payda bolǵan atama. Sebebi, shabaq, sazan, torta, shortan, h.t.b. balıqlardıń toparın jergilikli balıqshılar sóylew tilinde ”qara balıq” termini menen ataydı.

15)Qumır- balıqqa baylanıslı atama, biraq balıqtıń túri emes. Aq shabaqtıń, sazannıń eń semiz, jaqsıların usılay ataydı1.

16)Taban balıq- taban balıq sırtqı forması boyınsha sazanǵa uqsas, biraq onnan tompaǵıraq balıqtıń túri.

Mısalı: Balıqtıń bir atası taban balıq, Júrmeydi qamshılasa shaban balıq.

17)Ayqulaqlı sazan- sazannıń úlken túri.

Mısalı: Ayqulaqlı sazan beyishten shıqqan deydi. (K. Sultanov).

18) Ayǵulaq- balıq aǵzalarınıń biri, bas súyekleriniń eń ishindegi eń

úlkeni. Bul eki atama da balıqqa baylanıslı qollanılıp, biri balıqtıń túrin bildirse, ekinshisi balıqtıń bir bólegin yaǵnıy, súyegin, ayǵa megzes, ayǵa uqsas bolǵan súyegin ańlatadı. Teńizde, uzaq atawlarda jatıp, balıq awlaǵan jaǵdaylarda ayǵulaqqa sorpa quyıp ta ishetuǵın bolǵan1.

29

19) Bórge- qara bórge sazannıń kishkene túri. Moynaqshılar bunı

”bórge”, ”qara bórge”, ”mónke” dep te ataydı. Bular kóbinese kóldegi suwlarda jasaydı. Moynaq govorında balıqtıń bul túrin móńke , bórge,qara bórge dep atalıp jurgen túrleri bar. Bular kóbinese kóldegi suwlarda kóp boladı.

Ana bórgeni berman tasla!-dep qolın sozdı. (N. Dawqaraev)

Kólge barip qaza saldim,

Anda-sanda bórge aldim. (Berdaq)

Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq tiliniń balıqshılıq kásibine baylanıslı sózlerin izertley otırıp, tómendegidey juwmaqqa keldik: Birinshiden, izertlegen balıqshılıq leksikası qaraqalpaq ádebiy tili menen túrkiy tilles toparına kiretuǵın bir qansha tiller menen salıstırıp izertlew eń áhmiyetli derek ekenligi belgili boldı. Ekinshiden, balıqshılıq leksikası kásiplik sózler ishinde basqa kásiplik sózlerge salıstırǵanda kóp ǵana ayırmashılıqlarǵa iye, yaǵnıy balıqshılar leksikasında ele de bolsa paydalanıp atırǵan baylıqlar bar. Bul baylıqlardı ádebiy tilimizdiń paydalanıwına bergenimizde ádebiy tilimiz tolıǵadı, bayıydı, rawajlanadı.

1.3. Qazaq tilinen kirgen balıq atamaları.

Qaraqalpaq xalqı ázelden qazaq xalıqları menen qońsılas jasap kelgen. Oqıwoqıtıw isleri de qaraqalpaq, qazaq, rus, ózbek tillerinde alıp barıladı. Máselen, bir ǵana Moynaq rayonınıń Úrge, Úshsay, Aqbetkey, Qarabaylı territoriyalarında kóplegen qazaq milletine tiyisli adamlar ómir súredi. Moynaq rayonı tariyxıy jaqtan da, tábiyiy jaqtan da basqa rayonlarǵa qaraǵanda ayrıqsha

ózgeshelikke iye. Usıǵan baylanıslı xalıqtıń sóylewi de basqa rayondaǵı jasawshı xalıqtıń sóylewi menen salıstırǵanda, ásirese, leksikasında kóp ǵana

ózgesheliklerdi kóremiz.

30