MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilinde balıqshılıq leksikası

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

Saniyazova G.

Qaraqalpaq tilinde balıqshılıq leksikası

5A 220101 Qaraqalpaq tili

Magistr dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaciya

MAK da jaqlawǵa ruqsat

Magistratura bólimi baslıǵı

doc. Gulimov A.

Ilimiy basshı: f.i.d.prof. Sh.Abdinazimov

Nókis-2015

2

KIRISIW

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı

Hár bir millettıń mádenıyati hám ruwxiy dúnyası onıń ana tilinde sáwlelenedi. Prezidentimiz I.A.Karimovtıń duris kórsetip ótkenindey: «Ana tilibul millettiń ruwxı. Biz babalarımızdan áwladlarǵa ótip kiyatırǵan biybaha baylıqtıń miyrasxorları sıpatında ana tilimizdi qásterlep saqlawımız, onı bayıtıw abıroyın jáne de arttırıw ústinde mudamı islewimiz zárúr»1. Sonlıqtan da xalıqtıń ruwxı bolǵan bul qádiryat asırap-abaylaw hám rawajlandırıw ushın onı hár tárepleme tereń úyreniw lazım. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanip hám bayıp barıwında tilimizge jańa sózlerdiń kelip kiriwi menen bir qatarda, sózlerdiń hár qıylı stillik xızmette jumsalıwı úlken áhmiyetke iye. Óytkeni, hár bir sóz kontekstte qollanıwına qaray hár qıylı stilistikalıq boyawlarǵa iye boladı. Tilimizdegi hár bir sózdiń leksika-semantikalıq hám stilistikalıq jaqtan xızmetin anıqlaw ilimiy ham ámeliy áhmiyetke iye.

Qaraqalpaq tili-qaraqalpaq xalqınıń milliy tili. Ol ásirler dawamında jámiyettiń rawajlanıwı menen jetilisip millet tili hám ádebiy til dárejesine kelip jetti. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıp bayıp barıwına qatnaslı bolǵan qaraqalpaq tiliniń leksikasın ele de tereńirek úyreniw úlken áhmiyetke iye.

Óytkeni, hár bir tildiń leksikasınıń waqıttıń ótiwi menen qollanıw órisi tarayǵan sózler paydalanıwdan qalıp, ornına jańa mánidegi sózler kelip kiredi. Bunı kóp

ǵana ilimiy izertlewler tastıyıqlaydı.

Biziń jumısımız qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikasın izertlewge arnalǵan. Temanıń aktuallıǵın, birinshiden, onıń usı dáwirge shekem qaraqalpaq til biliminde arnawlı izertlewdiń obyekti bolmawı kórsetse, ekinshiden, tilimizdegi balıqshılıq leksikasınıń stilistikasın hám onıń hár bir mánilik túriniń

ózgesheliklerin anıqlaw

1 Каримов И.А. Жоқары мəнаўият – жеңилмес күш. – Ташкент.: Маънавият, 2008. – Б.87.

3

bolıp tabıladı. Qaraqalpaq til biliminde, sonıń ishinde leksikologiya tarawında kásiplik leksikanıń úyreniliwi zárúr temalardıń qatarına kiredi. Qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikasın izertlewge arnalǵan ilimiy izertlewler joqtıń qasında. Ilimiy miynetlerde balıqshılıq leksikasın dialektlerde salıstırıp, sóylemdegi ózgerislerge ushıraǵan atamalardı atap kórsetken.

Balıqshılıq leksikası leksikologiyanıń, anıǵıraq aytqanda, kásiplik leksikanıń ishindegi ózine tán ózgesheliklerge iye sózler toparı. Olar tildiń tariyxıy rawajlanıw basqıshlarında mánisi, seslik dúzilisi, leksikalıq quramı jaǵınan bir qatar ózgerislerge ushıraǵan.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları

Qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikasın toplaw, materiallardı analizlew hám ilimiy baǵdarda izertlew magistrlik jumısımızdıń tiykarǵı maqseti bolıp tabıladı. Sebebi tilimizde balıqshılıq leksikası haqqında jazılǵan arnawlı ilimiy miynetler joq. Balıqshılıq kásibine baylanıslı leksika boyınsha ayırım ilimiy miynetlerdi atap aytpaǵanda izertlewler joqtıń qasında. Sol miynetlerde de tek baslı máseleler sistemalı ráwishte ǵana bayanlanǵan. Biz sol ushın da qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikasın analizlewdi hám ilimiy baǵdarda izertlewdi maqset etip qoydıq.

Magistrlik dissertaciyalıq jumısımızdıń tiykarǵı wazıypaları: qaraqalpaq tlindegi balıqshılıq leksikası, balıqshılıq kásibine baylanıslı qollanılatuǵın sózler, balıq atamaların fonetika-morfologiyalıq, leksikasemantikalıq baǵdarda ilimiy analizlew tiykarında usı waqıtqa shekem qaraqalpaq til biliminde izertlenilmegen temanı úyreniw bolıp tabıladı.

Biziń magistrlik dissertaciyamızdıń tiykarǵı maqseti qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikasın, balıq atamaların ilimiy baǵdarda úyreniwden ibarat.

Belgilengen maqsetke erisiw ushın tómendegi wazıypalardı sheshiw belgilendi:

4

-orıs hám túrkiy til biliminde leksikologiyanıń izertleniwin úyreniw; - qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikasınıń izertleniwin úyreniw; -leksikologiya boyınsha izertlengen miynetlerge sholıw jasaw; -balıq atamalarınıń kelip shıǵıw ózgesheliklerin anıqlaw;

-basqa tillerden kirgen balıq atamaların analizlew; -balıqshılıq kásibine baylanıslı qollanılǵan sózlerdi anıqlaw;

Izertlewdiń tiykarǵı máseleleri hám gipotezasın 1) tupkilikli túrkiy sózlerinen jasalǵan balıq atamalarınıń ózgeshelikleri, 2) basqa tillerden kirgen balıq hám balıqshılıq atamalarınıń qollanıliw ózgeshelikleri, 3) balıqshılıq kásibine baylanıslı qollanılatuǵın sózlerdiń ózgeshelikleri sıyaqlı máseleler quraydı.

Jumıstıń izertleniw obyekti hám predmeti

Magistrlik dissertaciyalıq jumıstıń izertleniw obyektine “Qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikası” degen tema alındı, yaǵnıy qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikası hám balıq atamalarınıń qollanılıw ózgeshelikleri jumısımızdıń tiykarǵı obyekti esaplanadı. Qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikası boyınsha usı waqıtqa deyin arnawlı jazılǵan izertlew jumısı joq. Bul tarawda tek Moynaq govorı haqqında

T. Begjanovtıń “ Qaraqalpaq dialektologiyasınıń máselelerinen” (Nókis1971) atlı miyneti hám prof. D. S. Nasırovtıń “Dialektologiyalıq sózlik” (Nókis1983) miynetlerin atap kórsetiwge boladı.

Qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikasın izertlewde M. Jumanovtıń “Qaraqalpaqstannıń haywanat dúnyası” miyneti derek sıpatında xızmet etti. Sonday-aq, jergilikli jazıwshılarımız tárepinen balıqshılar turmısınan kóp ǵana shıǵarmalar dóretildi. Solardan, K.Sultanovtiń “Aqdáriya” romanı, A. Begimovtıń “Balıqshınıń qızı”, Ó. Ayjanovtıń “Aral qushaǵında” atlı romanları izertlew jumısımızǵa derek xızmetin atqardı.

5

Jumıstıń ilimiy jańalıǵı hám ámeliy áhmiyeti

Qaraqalpaq til biliminde leksikologiya tarawı boyınsha izertlengen miynetlerde balıqshılıq leksikası kásiplik sózlerdiń ishinde qaralıp, bul kásipke baylanıslı ayırım mısallar ǵana berilgen.

Qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq leksikasınıń hám balıq atamalarınıń ózgesheliklerin anıqlaw bul magistrlik dissertaciyada dáslepki ret qolǵa alınıp otır. Jumısta qaraqalpaq tilindegi balıqshılıq atamalarınıń tuwısqan xalıqlardan kirip kelgen atamalar usı tiykarda balıqshılıq leksikasınıń túrleri, qollanılıw

ózgeshelikleri belgilenedi. Izertlewdiń nátiyjesinde alınǵan juwmaqlar qaraqalpaq tiliniń leksikasın úyreniwge qosılǵan úles bolıp, keleshekte usı baǵdarda izertlew jumısların dawam ettiriw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Bul tema boyınsha oqıw qollanbalar jazıwda, balıqshılıq leksikasın úyreniwde júzege keletuǵın ózgeshelikler , balıq atamaların leksika-semantikalıq baǵdarda ilimiy analizlew jónindegi pikirler qaraqalpaq til biliminiń ayırım máselelerin sheshiwde járdem beredi.

Sonday-aq, dissertaciya materiallarınan joqarı oqıw orınlarınıń studentlerine arnawlı oqıw qollanbalar dúziwde, arnawlı kurslar ótiwde, hár qıylı sózlikler dúziwde paydalanıw múmkin.

Izertlew jumısınıń metodları, metodologiyalıq tiykarları

Temanı izertlew barısında Prezidentimiz I. A. Karimovtıń bayanatları hám shıǵıp sóylegen sózlerinde, Húkimet qararlarındaǵı milliy qádiriyatlarımızdı, mádeniy miyraslarımızdı qayta tiklew, ana tilimizdi tereń úyreniw hám mámleketimizdiń ǵárezsizligin bekkemlew jolında olardan ónimli paydalanıp, milliy ideologiyanı rawajlandırıw boyınsha pikirlerin basshılıqqa aldıq. Sondayaq, til, tariyx, ruwxıylıq haqqındaǵı pikirleri metodologiyalıq tiykar wazıypasın

ótedi.

6

olardı analizlewde tariyxıy metodtan paydalanıldı.

Jumıstıń qurılısı

Magistrlik dissertaciya kiris bólim, kirisiw, tiykarǵı úsh bap, juwmaqlaw hám paydalanılǵan ádebiyatlardıń diziminen ibarat. Kólemi 75betti quraydı.

Kirisiwde jumıstıń ulıwma sıpatlaması berildi, I bap túpkilikli túrkiy sózlerinen jasalǵan balıq atamalarınan, II bap basqa tillerden kirgen balıq hám balıqshılıq atamalarınan, III bap bolsa balıqshılıq kásibine baylanıslı qollanılatuǵın sózlerden turadı. Juwmaqlawda islengen jumıslarǵa ulıwma talqılama berildi.

7

I BAP. TÚPKILIKLI TÚRKIY SÓZLERINEN JASALǴAN BALÍQ ATAMALARÍ

1.1. Balıqshılıq atamalarınıń izertleniw jaǵdayları.

Qaraqalpaq tiliniń leksikasın izertlew hám úyreniw tariyxı jaǵınan rus tili hám basqa túrkiy tilles xalıqlardıń leksikası sıyaqlı uzaq dáwirdi óz ishine aladı.

Óytkeni qaraqalpaq tiliniń leksikası boyınsha tyurkologiyalıq ádebiyatta ayırım salmaqlı miynetlerdi kóre almaymız. Tildiń rawajlanıwı hám jetilisiwi eń aldı menen onıń leksikasında kórinedi. Qaysı tildiń bolmasın leksikasın izertlew arqalı, birinshiden, biz sol tildi dóretiwshi xalıqtıń turmısı menen tanısamız, ekinshiden, sol tildiń qay dárejede rawajlanǵanlıǵın anıqlaymız. Úshinshiden, onıń ózine tán ishki rawajlanıw nızamlıqların taǵı da tolıǵıraq ashıw múmkinshiligine iye bolamız.

Ilimniń qanday tarawı bolmasın belgili bir máseleni tolıǵıraq úyreniw ushın onıń izertleniw tariyxına názer awdarıw zárúrligi kelip shıǵadı. Sebebi bul arqalı sol tarawdaǵı islengen islerdi juwmaqlawǵa , máseleniń qaysı tárepine kóbirek kewil awdarıw kerek ekenligin anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Usı kóz-qarastan qaraqalpaq leksikası tuwralı anaw yamasa mınaw dárejede sóz etiwden aldın onıń usı kúnge shekemgi dáwirde izertleniw hám úyreniw jaǵdayına toqtap ótsek maqsetke muwapıq bolar edi. Óytkeni, hár qanday adam yaki izertlewshi de bul arqalı qaraqalpaq tili leksikologiyasınıń házirgi rawajlanıw jaǵdayları tuwralı pútin bir túsinik aladı, onıń áhmiyetli mashqalaları boyınsha dóretiwshilik oylar súriw múmkinshiligine iye boladı.

Qaraqalpaq tili milliy til sıpatında tek sońǵı dáwirde ǵana tolıq mánide izertlene basladı. Sonıń ishinde leksikalıq mashqalalardı ilimiy kóz qarastan izertlew jolǵa qoyıldi. Ilimpaz N. A. Baskakovtıń

8

kórsetiwinshe, qaraqalpaq tili túrkiy tillerdiń ishinde eń az izertlengeniedi1. Qaraqalpaq tiliniń kópshilik máselelerin sonıń ishinde leksikalıq

mashqalaların ilimiy kóz-qarasta izertlew qolǵa alındı.

Venger ilimpazı G. Vamberidiń “ Chagatay tili boyınsha ocherkleri2” atlı miynetinde qaraqalpaq tilinen geypara sózler ǵana alınıp, qazaq, ózbek tilleri menen transkripciyalıq jobada salıstırılıp kórsetiledi. Olarda fonetikalıq hám mánisi jaǵınan biraz kemshilikler menen berilgen. Ilimpaz tárepinen keltirilgen 7-8 sóz arqalı qaraqalpaq tiliniń leksikası boyınsha pútin bir juwmaqlı ilimiy pikirdiń basın quraw múmkin emes. Óytkeni tildiń sózlik quramı haqqındaǵı juwmaq leksikologiyalıq kóz-qarastan hár tárepleme hám tereń alıp qaraǵanda

ǵana dóreydi. Degen menen, qaraqalpaq tiliniń leksikası keyingi dáwirde de haqıyqat ilimiy izertlewlerdiń obyekti bolǵan joq ham ol tuwralı tyurkologiyalıq

ádebiyatta ayırım salmaqlı miynetlerdi kóre almaymız, keyin ana til sabaqlarında qaraqalpaq tiliniń leksikası boyınsha geypara maǵluwmatlar berile basladı. Mısalı, N.A.Baskakov óziniń “Qaraqalpaq tiliniń qısqasha grammatkası” atlı miynetinde qaraqalpaq tili fonetikası, grammatikası boyınsha maǵluwmatlar beriw menen bir qatarda onıń leksikası haqqında sóz etedi. Onda arab hám parsı tilleriniń elementleri kózge túsetuǵınlıǵın belgileydi.

Bul til sabaqlıǵı qaraqalpaq tiliniń birinshi grammatikası sıpatında ilimiy hám ámeliy jaqtan úlken ilimiy áhmiyetke iye boldı. Sol sebepli ataqlı tyurkolog S. E. Malov bul jumıstıń ilimiy áhmiyeti oǵada úlken dep bahalaǵan edi3.

1Н. A. Баскаков. Каракалпскский язык: Москва, 1952. Т.II. -C. 9.

2Г Вамбери. Чагатай тили бойынша очерклери

3Малов. С.Е. Каракалпакский язык и его изучение, П. Л.1934

9

Sońǵı waqıtları leksikologiyanıń ayırım máseleleri kólemli maqalalar, kandidatlıq izertlewler, monografiyalıq miynetler túrinde ilimiy kóz-qarastan

qaralıp, olar qaraqalpaq lingvistikasına qosılǵan úlken úles retinde tanılıp atır.

Demek, qaraqalpaq ádebiy tili ilimiy tiykarda hár tárepleme úyreniw sońǵı dáwirde ǵana arnawlı qolǵa alınıp, rawajlanıw jolına tústi1,- deydi professor D.S. Nasırov. Jáne de, D. S. Nasırov hám H. Hamidov oktyabrge

E. Berdimuratovtıń ”Házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası”, ”Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı”5, ”Házirgi qaraqalpaq tili. Leksikologiya” h. t. b. miynetleri u

sınday iri kólemli miynetlerden esaplanadı.

Qaraqalpaq tili óz aldına milliy til bolıp qáliplesti, hár tárepleme izertlewdiń obyektine aylandı. Milliy tilimizdiń leksikalıq, fonetikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik tarawları izertlene basladı . Máselen, Usı dáwirdiń

ózinde kóp ǵana izertlewshiler kelip ózleriniń úlken miynetlerin dóretti.

”Oktyabrge shekemgi qaraqalpaq jazıwınıń estelikleri” atlı miynette oktyabrge

shekemgi dáwirdegi qaraqalpaq jazıw estelikleri sóz etiledi. Sol esteliklerdiń fonetikalıq hám grammatikalıq ayrıqshalıqları menen bir qatarda leksikalıq ayırmashılıqları tuwralı az da bolsa birli-yarım bahalı anıqlawlar keltiriledi.

Máselen, olarda qaraqalpaq xalqınıń hárqanday xojalıq hám mádeniy turmısın

óz ishine alatuǵın leksikalıq elementlerdiń bar e kenligi kórsetilgen. Sonıń menen birge bul

1Д. С. Насыров Некоторые итоги развития каракалпакского языкознания. «Общественные науки в Узбекстана» 1965. №3.

2Д. С. Насыров, Х Хамидов. Памятники дореволюционной каракалпакской писменности.// Вестник каракалпакского филиала АН Уз , 1961, №4.

3Н. А.Баскаков «Состав лексики каракалпакского языка и структура слова», Сб, «Исследования по сравнительной грамматика тюркских языков», IV, Лексика, Москва, 1962.

4Р. Есемуратова «Октябр хəм каракалпақ лексикасы», Нокис, 1967.

10