MD hám PQJ / Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı antroponimlerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

jaǵdayda Sulayman degen attı qabıl etedi. Solay etip, Iran shaxı Safi hám Sulayman degen atlar menen tariyxta belgili»1.

Demek, bul dástúr tek bir xalıq ushın yamasa, tek bir túrkiy tilles xalıqları ushın tán dástúr e mes. Bul dástúr kópshilik xalıqlarda, milletlerde de keń tarqalǵanlıǵı kórinedi.

Álbette, shańaraqta náreste tuwılǵannan keyin ata-ananıń e ń birinshi wazıypası bul balaǵa shıraylı, mazmunlı isim qoyıw. Óytkeni, musılmanshılıqta ata-ananıń perzenti aldındaǵı úsh parızınıń birinshisi

bul nárestege jaqsı isim tańlap qoyıw. Solay eken bul isti tek ata-ana yamasa sol shańaraq aǵzalarınıń isi ǵana e mes, pútkil awıl aymaqtıń hátteki xalıqtıń da isi e saplanǵan. Sonıń ushın xalıqtıń, millettiń dástúrinen shetlep ketpewi kerek boladı.

Dúnyadaǵı hár bir xalıq, millettiń, hátteki, hár bir qáwimnińde ózleriniń isim qoyıw ózgeshelikleri bar. Onda sol xalıqtıń tariyxı, ótmish aynası, úrp-ádet dástúrl e ri óz kórinisin tabadı. Isim beriwdiń e ń kózge kórinetuǵın ózgeshelikleriniń biri bul balaǵa isim qoyarda sol shańaraq aǵzalarınıń ismin takrarlamawı kerek boladı. Hátteki dúnya júzindegi bazı bir xalıqlarda ótkendegi ata-babalar ismin beriw yamasa jaqın arada dúnyadan ótkenler ismin beriw de qatań qadaǵan bolǵan. Sebebi ótkenler ruwxı shırqıraydı yamasa tınıshsızlanadı-dep oylaǵan hám taǵı basqa da dástúriy túsinikleri bar bolǵan. Bul dástúrler túrkiy xalıqlarına kiriwshi

barlıq milletlerde de kórinedi. Tek ayırım jaǵdaylarda ótkenler ismi estelik, e skertip turıw ushın ǵana qoyılıwı múmkin. "Túrkiy xalıqlarınıń balaǵa isim beriw dástúrlerine kóre, nárestege ózi tuwılǵan áwlad yaki urıwında tiri bolǵan adamlardıń isimleri qoyılmawı kerek. Sebebi uqsas isim sol áwladtaǵı adamlardı bir-birinen ayırıwǵa zıyan beredi. Sol sebepli nárestege isim tańlaǵanda áwladtaǵı tiri bolǵan adamlardıń isimleri birim-birim e ske alınǵan hám balaǵa olardıń ismine

1 Bul silteme O.Sayımbetovtıń Qaraqalpaq tilindegi menshikli adam atları. N.,Bilim. 2000. kitabınan alındı, 56-bet.

61

uqsamaytuǵın isim qoyılǵan. Balanı mine usı ádetke ámel qılǵan halda isim bergen, bir áwlad perzentleri arasında(qanday da bir bilmewshilik sebebinen) uqsas isimniń qoyılıwı tuwısqanlar arasında narazılıqqa, giyne saqlawǵa hátteki jánjellerge de sebep bolǵan. Óytkeni, bul jaǵdayda isimniń aldıńǵı iyesine, onıń ata-anasına, shańaraǵına húrmetsizlik, tiri adamnıń ismin "urlap ózlestiriw''-dep bahalanǵan. Sol sebepli balaǵa

bildirgeni sıyaqlı hár bir tildegi atlar sonıń ishinde menshikli adam atları belgili bir mánini, túsinikti ańlatıp keledi. Adam atlarınıń

leksikalıq-semantikası boyınsha tilshi qániygeler ortasında pikirleri bir qıylı emes. Ayırım ilimpazlar adam atları máni bildirmeydi, olar tek bir atama retinde berilgen tańba, belgi dese al, ayırımları bul pikirdi

kerisinshe bahalaydı. Biraq, solay da tildegi menshikli adam atları da

óziniń belgili bir leksikalıq mánisine, túsinigine iye. Sebebi tuwılǵan nárestege isim qoyarda áytewir bir atamanı yaki sózdi isim sıpatında qoya bermesten, belgili bir maqsetlerdi gózlep, jaqsı niyetler, tilekler menen

isim tańlap qoyadı. Sebebi isim bul insannıń bir ómirlik joldası. Bunıń dálili retinde bir qatar isimlerdi keltiriwge boladı. Áytewir sesler dizbeginen yamasa quramınan dúzilgen atama adam atları bola almaydı.

Demek, adam atlarınıń usınday ózgesheliklerin e sapqa ala otırıp,

Ájiniyaz shıǵarmalarında qollanılǵan qaraqalpaqsha menshikli adam atların hár qıylı leksika-tematikalıq toparlarǵa bólip qarawǵa boladı. Bul adam atlarınıń ne ushın usılay qoyılıw sebepleri, basqa da úrp-ádet dástúrleri menen baylanısı, isim qoyıw ózgeshelikleri sıyaqlı bir qatar máselelerdi kórip ótiw orınlı.

1

62

Erte dáwirlerde adamlar ózleriniń átirapındaǵı hár qıylı

túsiniksiz waqıyalarǵa (guldirmama, shaqmaq t.b.) basqada nárselerge (ay, quyash, juldızlar t.b.) sonday-aq, tábiyattıń tilsiz sırlarına, jırtqısh haywanlardıń qattı háreketlerine tań qalısqan. Insan zatı tabiyattaǵı

usınday kúshler aldında ulıwma ázzi bolǵan. Sebebi bular adamzat jámiyetine hár qıylı qáwipler salǵan. Nátiyjede olar tabiyattaǵı kóp nárseler hám hádiyselerdi ózlerinshe ilahiylastırıp sıyına baslaǵan. Máselen quyash, juldız hám haywanlarǵa sıyınıw taǵı basqa usaǵan dástúrler payda bola baslaǵan. Bunıń kórinisleri e ski adam atları quramında da ay, quyash, kún sózleri menen qatar haywanlardıń atamaların da isim etip qoyıw úrdiske aylanǵan. Bul eski túsiniklerdiń, dástúrlerdiń qaldıqları házirgi dáwirde de ushırasadı.

Ájiniyaz shıǵarmalarında qollanılǵan adam atların tallap

úyrengenimizde olardıń hár qıylı jaǵdaylarǵa, dástúrlerge taǵı basqalarǵa baylanıslı dóregenin kóremiz. Máselen joqarıda tilge alınǵan haywanlarǵa sıyınıw, olardı ullı dep biliw nátiyjesinde shańaraqta dúnyaǵa kelgen nárestege hár qıylı haywanlardıń atamasın isim e tip qoyadı. Usı jerde sonı da aytıp ótiw kerek bunday haywanlardıń ataması tek isim e tip qoyılmastan, sol nárestege jaman kózler tiymesin yamasa hár túrli jawız kúshler jaqınlay almasın degen niyette bunday kiyeli haywanlardıń súyek bólekshelerin, tislerin balanıń besigine qıstırıw, bas ushına qoyıw taǵı basqa dástúrleri de bar. Demek, bul eski dástúr qaldıqları óz tásirin elege shekem joǵaltpaǵan sıyaqlı álbette. Biraq, barlıq haywanlardıń atamaların

da isim etip qoya bermegen. Tek geypara toǵaydaǵı jırtqısh haywanlar sondayaq, úy haywanlarınıń (iyt, qoy t.b.), quslardıń atamaları isim e tip qoyılǵan. Bular ne ushın qoyılǵan degen soraw tuwıladı. Máselen shıǵarmadaǵı Arıslan ismi házirgi kúnde de ónimli qollanıladı. Arıslan toǵayda jasawshı kúshli, jırtqısh haywan. Bul haywan adamlardıń túsinigi boyınsha káramatlı haywan sıpatında sáwlelengen. Birinshi gezekte náreste

úlkeygende arıslanday e r júrek, kúshli, batır, qaytpas qaysar bolsın degen

63

1

2

64

kóriń...(Kóriń. 49-b) ismin alıp qarayıq. Bul da óziniń uzaq tariyxına iye, sebebi qoshqar (yamasa qoy) bul musılmanlarda kiyeli haywan, beyishten túsken janlıq, onı qurbanlıqqa shalatuǵın bolǵan. Al, e ndi bul haywan minezi juwas, mómin. Xalıq ishinde "Qoy awzınan shóp almaytuǵın bala''-dep táriyplenedi. Sonıń ushın nárestege bunı isim retinde qoyatuǵın bolǵan. Sonday-aq, bul sózdiń sinonimi retinde tilimizdegi Qoylıbay, Qoylıjan

t.b. isimlerdi mısal qılıp kórsetiwge boladı. Biraq barlıq haywanlardıń atamaların isim e tip qoya bermeydi. Tek usınday kiyeli yamasa juwas jáne kúshli, batır, ǵayratlı haywanlardıń atamaları ǵana isim e tip berilgen.

Bunıń qoyılıwınıń jáne bir sebebi shıǵıs xalıqlarında hár bir jıl belgili bir haywanlardıń atları menen atalıw burınnan kiyatırǵan dástúr

(12 haywannıń ataması), soǵan qaray shańaraqta tuwılǵan bala qaysı haywan ataması menen atalıwshı jılda tuwılǵan bolsa oǵan basqa da sózler jalǵanıp isim e tip beriledi. Máselen házirgi ádebiy til quramında qollanılıp kiyatırǵan Qoylıbay, Qoyanbay, Barsbay t.b.

Bunday tematikadaǵı isimler menen qatar shıǵarmada jáne bir qızıqlı

nárse tek isimlerde ǵana e mes sonday-aq, laqaplar quramında da haywanlardıń, máselen qorazdıń ataması laqap retinde qollanılǵan. Máselen: Qoraz-Álle qashan ólip bayı Qorazdıń...(Qoraz kempirge 114-b). Bul qosıqtaǵı Qoraz laqabı kempirge qoyılǵan. Bunıń sebebi adamnıń minezine qaray yaǵnıy, qorazday julısqaq, urısqaq yamasa, júrisine baylanıslı atalǵan bolıwı múmkin. Bunday laqaplar tilde ónimli ushırasadı, e ger adam tez júretuǵın bolsa yaki qorqaq bolsa qoyan ataması da laqap etip qoyıladı.

Joqarıda kórip ótkenimizdey tildegi bunday haywanlarǵa baylanıslı qoyılǵan isimler hám laqaplar belgili bir niyetlerge maqsetlerge baylanıslı qoyıladı. Bul házirgi turmısta yamasa XIX ásirde payda bolmaǵan, bul uzaq dáwirler dawamında júzege kelgen hám házirgi kúnge shekem jetip kelgen.

Orta Aziyanıń barlıq túrkiy xalıqlarınıń turmısında VI ásirden baslap Islam dininiń ornı ayrıqsha boldı. Arablardıń jergilikli

65

xalıqlarǵa ózleriniń mádeniyatın, úrp-ádet dástúrlerin e ńgizip bardı.

Xalıqtıń siyasiy turmısı, ekonomikası, mádeniyatında úlken ózgerisler bolıp ótti. Bul jaǵday hátteki xalıqlardıń uzaq dawam e tip saqlanıp kiyatırǵan úrp-ádet dástúrlerine de óziniń tásirin tiygizedi. Musılman dúnyasınıń ullı kitabı Quranı kárim kitabı, ondaǵı Allanıń, payǵambarlardıń hikmetli sózleri taǵı basqalar keń tarqalǵan. Sonıń menen qatar shıǵıs xalıqlarınıń klassik shayırlarınıń ájayıp úlgidegi shıǵarmalarınıń kirip keliwi de óziniń jaqsı tásirlerin tiygizdi. Bul

proсess XX ásirdiń baslarına shekem dawam e tti. Barlıq túrkiy xalıqlarınıń turmısına, hátteki tiline de arabsha, parsısha sózler, leksikalıq birlikler ózlesti. Usı jerde ayrıqsha bir pikirdi aytıp ótiw

kerek xalıqtıń burınnan kiyatırǵan dástúrleri, siyasiy-jámiyettegi

ózgerislerdiń tásirinde de ózgerip baradı. Bul jaǵday óz gezeginde tildegi menshikli adam atlarına da óz tásirin tiygizgeni kózge taslanadı. Endi Islam dinine baylanıslı adam atları turmısta keń qollanıliw úrdiske aylandı. Bunıń ayqın kórinisi sonnan kórinedi, shańaraqta náreste dúnyaǵa kelse, onıń ismin tikkeley mollalar, iyshanlar balanıń qulaǵına azan aytıp isim qoyatuǵın boldı. Demek, e ndi balaǵa Allanıń mıńda bir ismin, payǵambarlar atları, olardıń sahabalarınıń atları da qoyıla basladı. Sonday-aq, muxaddes kitaplardan tańlap alınatuǵın boldı. Bunday islerdiń nátiyjesinde barlıq túrkiy tilleri sonıń ishinde qaraqalpaq tili leksikalıq quramına bir neshshe arabsha, parsısha antroponimler orın alıwına sebepshi boldı.

Ájiniyaz shıǵarmalarında qollanılǵan adam atların házirgi qaraqalpaq tilindegidey tematikalıq jaqtan diniy dástúrler hám túsiniklerge baylanıslı qoyılǵan adam atları dep bólip úyreneiwge boladı.

Tánhá Alla taalaǵa baylanıslı qoyılǵan isimlerge shıǵarmadaǵı:

Allasúgúr-Jatqanım Allasúgúr úyi urıwı ájdar...(Shıqtı jan. 69-b) ismin alıp qarayıq. Shańaraqta tuwılǵan bala shetney berse hám perzentsiz

66

bolǵan ata-analarda diniy túsinikler, isenimlerdiń tásiri oǵada kúshli bolǵan. Perzentsiz ata-analar perzentli bolıw niyetinde túrli úrp-ádet dástúrlerge (tiykarınan diniy) ámel qılǵan. Nátiyjede qashan bolsa da shańaraqtıń úlken quwanıshı hám baxtı bolǵan perzent dúnyaǵa kelse, bunı

Alla taalanıń jaqsılıǵı, názeri dep, sonıń ushın oǵan shúkirshilik bildirgen. Sonlıqtan da usınday isim sol nárestege arnap qoyıladı.

Shıǵarmadaǵı bunday Allasúgúr ismi házirgi antroponimler sistemasında biraz qollanılıwdan shetlep qalǵanday. Onıń ornına sinonimi bolǵan

Qudaybergen, Allambergen hám Tańirbergen t.b sıyaqlı isimler ónimli qollanıladı.

Sonday-aq, shıǵarmada usınday ismler menen qatar Alla taalanıń mıńda bir ismi, hár qıylı sıpatlarınıń ishinen tańlap qoyıw dástúri de

keń e n jayǵan. Sebebi qudaydıń barlıq sıpatları insanlardı jaqsılıq jolına baslaydı degen niyette qoyılǵan. Biraq solayda xalıqtıń sanasında sonday túsinik bolǵan, jáne qudaydıń atın, sıpatların qoyıwǵa bolmaydı dep oylaǵan. Olarǵa sonıń ushın da bunday jaǵdayda olarǵa hár qıylı basqa

da komponentler qosılıp balaǵa isim e tip qoyılǵan. Bul boyınsha

E.Begmatov bılay deydi: «... vahhob, vohid, karim, raxim, raxmon, samad, sattor, ǵaffor, qodir, sózleri «alla ismleri»nen bolıp olar «qudayǵa tán»

belgili sıpattı sáwlelendiredi. Qaǵıydaǵa muwapıq keltirilgen sózlerdi balaǵa sol formasında isim sıpatında beriw múmkin e mes. Sebebi bunday jaǵdayda náreste (keń mánide insan) quday menen teńlestirilgen, bir qatarǵa qoyılǵan bolar e ken. Sol sebepli de quday isminen jasalǵan atlar ádette

arabsha «abd» («qul») yaki aqırı ózbekshe «qul» sózi menen tamamlanadı»-dep kórsetedi.1 Shıǵarmada «abd» («qul») sózinen baslanǵan adam atına Abdulla-

Jámshiydniń zúbdási ol Abdulla xanı...(Sálem degeyseń. 65-b) ismi yamasa buǵan -jan sózi qosılıw menen: Abdullajan-Abdullajan sańa atam ushırassa...(Sálem degeyseń. 65-bet) formalı ismleri qollanılǵan.

«Abdulla-Abdulla: abd-qul, alla-táńiri. 1. Táńiriniń (qudanıń) qulı. 2.

1 Begmatov.E. Nomlar va odamlar. T., Fan. 1966. 32-b.

67

1Shamshetov J. Isminizdiń manisin bilesizbe? N., Qaraqalpaqstan. 7-b

2Sonda. 23-b

68

Addanıń úyi dep e saplanatuǵın muxaddes jay, Kaabaǵa ziyarat e tiw parızı.

Usınday parızdı ótewdi árman etip, yamasa hajıǵa sapar etiwdi tilep náreste ushın hajı sózine basqa da sózlerdi qosıp isim etip beredi. «hajı-Kaabanı ziyarat qılǵan, haj qılǵan adam hám onıń ataǵı. Isimler quramında hajılar shańaraǵına, áwladınıń balası, hajınıń perzenti mánilerin ańlatadı».1

Máselen: Hajınıyaz-Hajınıyaz yarınıń keyninde qalıp...(Guljan. 35-b) ismi usı maqsette qoyıladı. Náresteni Hajı saparınıń sawǵası dep oylaǵan. Bul isim keyninen biraz ózgerislerge ushırap: Ájiniyaz-Sen ketken soń Ájiniyazdıń ózińe...(Guljan. 25-b) formasında házir jiyi qollanıladı.

Bundaǵı -niyaz sózi parsısha «sawǵa» degen mánini ańlatadı. Sonday-aq, náresteniń tuwılıw waqtına da baylanıslı, yaǵnıy ol qaysı ayda (musılmansha ay atları) tuwılǵanına qaray sol aydıń ataması da balaǵa isim sıpatında beriledi. Orazgúl, Orazxan, Orazbay, Ramazan, Sapar t.b. Máselen shıǵarmadaǵı: Oraz-Bárshádin aǵla seniń húsni jamalıń qız Oraz...(Qız Oraz. 30-b) ismi qızlarǵa usı sebepli qoyıladı. Sapar ayında tuwılsa, oǵan: Sapar, Saparbay t.basqa da. Máselen: Saparniyaz-Tóremurat biyiw

Saparniyazı...(Bardur. 40-b) t.b. isimleri qoyıladı.

Din menen baylanıslı isimlerdi beriw dástúri kópshilik jaǵdaylarda náresteni jat kózlerdiń jamanlıǵınan, kóz tiyiwden asıraw, sonday-aq,

ómirde baxıtlı turmıs keshiriw hám hámiyshe Alla onı qollap-quwatlap tursın degen niyette qoyıladı. Tuwılǵan balaǵa payǵambarlar, olardıń sahabalarınıń, ullı hám áwliye insanlardıń isimlerin qoyıw mine usınday niyette júzege kelgen. Máselen shıǵarmadaǵı tómendegidey adam atların bunıń ayqın dálili retinde keltiriw múmkin. Biraq, olardıń ayırım ózgerislerge ushıraǵan variantları qollanılǵan. «Muxammed - bul sózdiń payda bolıwı hám adam atlarınıń sostavında hár qıylı fonetikalıq variantlarda jiyi qollanılıwı Islam dininiń payǵambarı Muxammed

áláyhissalamnıń atı menen tıǵız baylanıslı. Ol tariyxıy adam. Bul isim

1

69

quramalı antroponimlerdiń sostavında sezilmeslik dárejede seslik

ózgerislerge ushıraǵan». 1

Durısında da, bul adam atınıń ózgeriske ushıraǵan formaları ónimli

hayallarınıń, anasınıń, yamasa qızlarınıń taǵı basqa da atların isim e tip qoyıw usı diniy úrp-ádet dástúrler adamlardıń ruwxıy sana-sezimi menen

baylanıslı. Shıǵarmada bunday adam atlarına: Aysha-(Muxammed payǵambardıń e ń súyikli hayalı) Baqanlıda Aysha, keneges Baljan...(Sadaǵa. 18-b) ismi qollanılǵan. Bunnan basqa: Sulayman-Házireti Sulayman kibi

pármanlı...(Bardur. 40-b); Ismayıl-Haq jolında qurban boldı,

Ismayıl...(Hár kim hatam bolur pániy dúnyada. 93-b); Yunis-Aǵa Yunis kibi

tuwǵan anası...(Múnásip. 23-b); Ilyas-Hızır Ilyas bolıp seniń

yoldashıń...(Hurzadanıń atası Ájiniyazǵa aytqanı. 76-b); Yusip-Yusupdek

Mısır e lindá...(Ishindá. 42-b); Áliy-Házireti Áliy kibi sherleri

bardur...(Bardur. 40-b) t.b. sıyaqlı belgili házireti, áwliye insanlardıń atların nárestege arnap isim e tip qoyadı. Bul adam atları tek qaraqalpaq tilinde ǵana e mes, barlıq túrkiy tillerinde, musılman xalıqlarında ushırasadı.

Húr, pir, perishte-bul sózlerdiń mánisi adamlardıń túsinigi boyınsha

Alla taalanıń barlıq musılman bendelerin jaqsılıqlarǵa, iygilikli islerge baslawshı kózge kórinbes perishteleri. Olar náresteni ómir boyı

1 Shámshetov.J. Ismińizdiń mánisin bilesiz be? N.,Qaraqalpaqstan. 1997.44-b.

70