MD hám PQJ / Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı antroponimlerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

kórmishám Baybaxtı ulı Qadır sıyıq...(Shıqtı jan. 68-b); Úzirá-Shiyrin, Farxad, Úzirá, Wamıq, Hurlixa...(Sadaǵa. 18-b) t.b. Olardı házirgi tilimizdegi mınaday isimler menen salıstırıwǵa boladı: Qánikey-Qánigúl, Qánibiyke; Tınıkey-Tınıgúl, Tınıbek; Baybaxt-Baxtbay, Baxt, Baxtgúl;

Úzirá-Úzildik, Úzilxan t.b.

Tilimizdegi menshikli adam atlarınıń shıǵısı jaǵınan alıp

úyregenimizde olardıń fonetikalıq ózgesheliklerine de itibar beriw zárúr.

Máselen shıǵarmadaǵı: Jálmen-Qálmen, Jálmen bizge qaramay ketip...(Yaranlar. 53-b) sıyaqlı adam atı házirgi Jolman bolıp fonetikalıq

ózgeriske ushıraǵan bolsa, Samurat-Aǵamız Áwezbiy, kátquda Samurat...(Yaranlar. 54-b) bolıp qollanılǵan bolsa, ol házir Shamrurat formasında ózgergen. Al, ayırım adam atlarına belgili bir kompanentler

qosılıp jańa adam atların payda e tken. Mıs: Táji-Atası Ábil kátquda, molla Tájidur aǵası...(Qız Oraz. 30-b); Oraz-Bárshádin aǵla seniń jamalıń, qız Oraz...(Qız Oraz. 30-b) h.t.b. Bul isimler ózlerine Tájibay, Tájigul, Tájihal, Tájimurat, Orazgúl, Orazbay sıyaqlı komponentler qosıp jańa formadaǵı adam atların payda etken. Adam atlarınıń bunday bolıp ózgeriwi fonetikalıq jaqtan bolsın yaki basqa sebepler menen bolsın ol xalıqtıń tiliniń qáliplesken nızamlıqlarına baǵınadı.

XIX ásirde jasaǵan basqa túrkiy xalıqları sıyaqlı qaraqalpaq xalqı da

óziniń basınan bir neshe dáwirlerdi ótkerdi.

Arab mámleketleriniń VIII ásirde Orta Aziya xalıqların jawlap alıwı nátiyjesinde arablar ózleriniń mádeniyatın, ilimin ásirese Islam dinin túrkiy tilles xalıqlarına zorlıq penen e ndiriwi nátiyjesinde túrk tilleri quramına arab tillerinen kóplegen sózler tilimizge kelip qosıldı.

Bunı túrkiy tilleridegi, sonıń ishinde qaraqalpaqsha adam atlarınıń quramına da arab tillerinen ózlestirilgen adam atları mısalında kóriw mumkin. Sonıń menen birge túrkiy tiline parsı til elementleri de kelip qosıldı. «Basqa bir tilde qaysı xalıqtıń sózleri ózlesse de belgili sebeplerge baylanıslı boladı, bul xalıqtıń basqa bir xalıq penen qanday

21

da bir baylanıslıqa kiriwi hám bul baylanıslardıń jiyileniwi yamasa hálsizleniwi leksikalıq ózlestirmelerdiń az yaki kóp dárejede payda bolıwına óz tásirin tiygizip otıradı».1

Arablardıń Orta Aziya hám túrkiy xalıqlarına óz ilimin mádeniyatın hám dinin e ńiziw proсessi uzaq dáwirlerge shekem sozıldı. Biraq túrkiy xalıqlarınıń XI ásirge tiyisli bolǵan barlıq jazba e steliklerde ushırasatuǵın bir qatar adam atları quramında arab tiliniń, arab tilinen kirgen adam atlarınıń tásiriniń az dárejede e kenligi kórinedi. Onda tiykarǵı orındı túrkiy tilleriniń antroponimleri iyeleydi. "Túrk tili bazasında hár qıylı dóretpelerdiń payda bolıp atırǵanı menen bul dáwirde kúshli bolǵan iranlılardıń mádeniyatı hám tili túrk xalıqlarınıń arasında ústemlik etip turǵan edi. Sonıń saldarınan bul waqıtta kópshilik ilimiy, ádebiy, diniy ádebiyatlar arab, parsı tillerinde jazılǵan e di. Degen menen XIII-XIV ásirlerde túrki tiliniń de tásiri kúsheye basladı".2

XIX ásirde dóretilgen Ájiniyaz shayırdıń shıǵarmalardaǵı antroponimlerdi leksikalıq shıǵısı jaǵınan tallap úyrengenimizde sol dáwirlerde arab-parsı elementleri túrkiy antroponimleriniń quramında kem-kem kóbeyip jiyilenip barǵanı kórinedi. Buǵan sol waqıttaǵı xalıq turmısına islam diniń tolıq ústemililik etkeni, shayır óz shıǵarmaların tiykarınan arab tilinde, arab alfavitinde dóretkenligi hám onıń ústine arab xalıqlarınıń sonday-aq, Shıǵıs xalıqlarınıń ájayıp úlgidegi shıǵarmaları usı arab hám parsı tillerinde jazılǵanlıǵı hám keń kólemde

Orta Aziya xalıqlarına tarqalǵanlıǵın belgili.

Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı qollanılǵan adam atlarınıń quramında qońsılas tuwısqan xalıqları yaǵnıy, qazaq, ózbek, túrkmen t.b. tilleriniń antroponimleri de ushırasadı. Buǵan baslı sebep xalıqlar arasındaǵı doslıq, óz-ara qarım-qatnaslardıń tásiri, sonday-aq, shayır ómiriniń kópshilik bóleginiń Qazaqstan dalalarında bolıwı, sol jerdegi jergilikli

1Shámshetov J. Qaraqalpaq tilindegi shıǵıs tillerinen kirgen sózler tariyxınan. N.Qaraqalpaqstan. 1984. 6-b

2Sonda. 9-b

22

xalıq penen birge jasawı hám biziń xalqımız turmısımızǵa áste-áste qazaq antroponimleriniń kelip kiriwine túrtki boldı. Mısalı shayır shıǵarmalarında: Meńesh-Qızıman Baytursınnıń, atım Meńesh...(Ájiniyaz benen Qız Meńeshtiń aytısı. 123-b); Qojban-Sorasań e limdi Qojban bizlerden...(Ellerim bardı. 35-b); Dámesh-Qazaqta Meńeshte kóp, Dámeshte kóp...(Ájiniyaz menen Qız Meńeshtiń aytısı 123-b); Abılay-Qálmámbet, Ermámbet, Hásen Abılay...(Bardur. 40-b); Ánes-Ánes, Málik eki eldiń arası...

(Bardı. 60-b); Bekish-Shal deseńde bul Bekish ózime jas...(Ájiniyaz benen

Qız Meńeshtiń aytısı. 126-b) h.t.b.

Demek, usınday sebepler menen tilge ózlestirilgen adam atları kirip keledi. Bunday adam atlarınıń tarqalıwında shayır shıǵarmalarınıń xalıq ishine keńnen taralıwı da óz tásirin tiygizeri sózsiz.

Ulıwma, túrkiy xalıqlarınıń, sonıń menen birge qaraqalpaq xalqınıń

XIX ásirge shekemgi turmısında bolıp ótken joqarıdaǵı sıyaqlı hár qıylı ózgerislerdi, jaǵdaylardı kózde tuta otırıp, Ájiniyaz shıǵarmalarında qollanılǵan menshikli adam atların tillik hám lesikalıq qatlamı boyınsha tómedegishe tártipte bólip qaraymız: 1. óz sózlik qatlam 2. Túrkiy-mongol tillerge ortaq qatlamlar 3. Arablıq shıǵısqa tán qatlamlar 4. Parsı tiline tán qatlamlar 5. Aralas shıǵısqa tán qatlamlar.

1. Óz sózlik qatlam.

Ájiniyaz shıǵarmalarında qollanılǵan menshikli adam atlarınıń tiykarǵı bólegin óz sózlik qatlamǵa yaǵnıy, ulıwma túrkiy tillerine tán bolǵan adam atları quraydı. Bul adam atları qarqalpaqsha menshikli adam atlarınıń negizgi ózegi bolıp, qaraqalpaq tilindegi túpkilikli menshikli

atlar bolıp e saplanadı. Shıǵarmadaǵı qollanılǵan bunday qatlamdaǵı adam atların sol XIX ásirge shekemgi xalıqtıń turmısında burınan qollanılıp kiyatırǵan adam atları quraydı. «Qaraqalpaq tiliniń óz sózlik qatlamı degende biz onıń tiykarǵı tábiyatın kórsetetuǵın, qaraqalpaqlardıń pútkil rawajlanıw tariyxı menen birge jasap kiyatırǵan, sózlik qatlamdaǵı milliy

ózgeshelikleriniń tiykarǵı kórinislerinen derek beretuǵın sózleriniń

23

jıynaǵın túsiniwimiz kerek».1 Bunıń saǵası, deregi áyyemgi hám orta

ásirlerdegi barlıq túrkiy xalıqları turmısı menen tıǵız baylanıslı.

Sebebi qaraqalpaq xalqınıń tili, mádeniyatı birden payda bolmaǵan hám túrkiy tilles semyadan bóleklenip ajıralıp ketpegen. Bunıń negizgi deregi Orxon-Enesey jazba e stelikleri (V-VII ásirler, tasqa oyıp jazılǵan) hám orta ásir jazba e stelikleri (XI-XIV ásirler), ádebiy jazba e stelikleri túrkiy tilles xalıqlarınıń barlıǵı ushın da ortaq brlǵan. Sonday-aq, bul jazba esteliklerde ushırasatıǵın adam atları tikkeley sol formasında emes

al, ayırım fonetikalıq, grammatikalıq ózgeshelikleri hám jáne ayırım komponentleriniń ózgeriwi yamasa, jańadan qosılıwı nátiyjesinde kelip jetken. Bul qaraqalpaqsha menshikli adam atlarınıń adam atın dúziwshi leksikalıq birlik retinde qáliplesti. «Hár bir xalıq isim tańlawda óz ana tiliniń sóz baylıǵı, imkaniyatlarına súyengen. Isim tilde bar bolǵan sózlerden jasaladı».2

Ájiniyazdıń shıǵarmalarındaǵı qollanılǵan adam atlarınıń kópshilik bólegin xalıqtıń tilinde burınnan, e rteden qollanılıp kiyatırǵan adam atları quraydı. Bul jerde xalıq, millet ózleri tilimizde burınnan bar bolǵan mánili leksikalıq birliklerden de adam atların qoyıwda keń qollanıp, rawajlandırıp kelgen. Bunda xalıq qaysı sóz bolsa sonı adam atı retinde paydalana bermegen. Adam atların tańlap alıwda belgili bir maqsetlerge, ármanlarǵa hám tileklerge tiykarlanıp qoyılǵan. Mıs: Oral-

Arjaqta Qánikey, qıpshaqta, Oral...(Sadaǵa. 17-b); Dúysen-Óltir kók iytińdi Dúysen qándekli...(Dúysen kándekli. 110-b); Artıq-Artıq biyi Shamurat yáne Qarlıbay...(Bardur.40-b); Qaraqul-Qállibek Qaraqul e kki inisi...(Kóriń. 49- b); Súyin-Aymurza, Annaqul, Suyin orısı...(Kóriń. R9-b);

Jipek-Qándeklide Jipek degen qızlar bar...(Sadaǵa. 18-b); Baytursın-

Qızıman Baytursınnıń atım Meńesh...(Ájiniyaz benen Qız Meńeshtiń aytısı. 123-b) t.b. sıyaqlı adam atları túpkilikli sózlik qatlamdaǵı

1 E.Berdimuratov. Házirgi qaraqalpaq tili. (Leksikologiya) N.,Qaraqalpaqstan. 1994. 62-b

2

24

biyke...(Sadaǵa. 17-b); Jańıl-Qańlıda Jańıl qız, Kúnikey bilán...(Sadaǵa. 17-b) h.t.b. usaǵan adam atları shańaraqta ul perzent tuwılıwına niyet e tip qoyılǵan. Bunnan basqa túpkilikli sózlerden jasalǵan: Arsılan-Kórdim ol

Arıslan sultannı, gúllán qazaqnıń aǵası...(Shıqtı jan. 68-b); Qoshqar-

Cabırlap Qoshqardıń sorıshın kóriń...(Kóriń. 49-b) h.t.b. sıyaqlı úy xaywanlarına baylanıslı qoyılǵan adam atları ushırasadı. Tilimizde bar

bolǵan belgili bir sózler, sózler dizbeginen jasalǵan adam atları da shıǵarmada ushırasadı.2 Adam atların jasawda tilimizdegi bar bolǵan leksikalıq birliklerden de adam atları ónimli jasaladı. Ay, aq, gúl, xan sózleriniń dizbeklesiwi menen kóbirek hayal-qızlar atların jasawda

ónimlilikke iye: Aysha-Bar eken bir arıwı, atı onıń Aysha erur...(Shıqtı jan. 69-b); Aqsulıw-Múytende Aqsulıw, mańǵıtta Gúlzar...(Sadaǵa. 17-b);

Xanımbiyke-Táriypiń diyeyin xan Xanımbiyke...(Sadaǵa. 17-b); Aybiybi-

Bessarı Nurbiyke Aybiybi bilán...(Sadaǵa. 18-b) bunnan basqa qal, tóre, bek, bay sózleri menen basqa da sózlerdiń dizbeklesiwi arqalı e r adamlarǵa

1Sonda. 189-b

2Bul tuwralı sońǵı baplarda keńnen sóz etiledi

25

Qarlıbay...(Bardur. 40-b) h.t.b. sıyaqlı e ki komponentli adam atları shıǵarmada ushırasadı.

2. Túrkiy-mongol tillerine ortaq qatlam.

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde túrkiy hám mongol tillerinde birdey

túrge hám mánige iye bolǵan leksikalıq birlikler ónimli qollanıladı.

Tiykarınan túrkiy tiller menen mongol tilleri genelogiyalıq jaqtan birbirine tuwısqan. «XI ásirde Seljuklar bir tárepten ózleriniń sostavına

kóp qáwimlerdi birlestirgen bolsa, e kinshi tárepten Qaraxaniyler dógeregine de kópshilik qáwimler birigip, tilde de belgili dárejede birlesiw baslandı, tap usı dáwirlerde jazılǵan ''Kutadgu bilig'' dástanı sol zaman túrki tilleriniń ózgesheliklerin sáwlelendiretuǵın edi».1

Olardıń arǵı saǵası bolǵan altay tiliniń tariyxıy rawajlanıw

nátiyjesinde ulıwma túrkiy hám ulıwma mongol tilleri kelip shıqqan.

Túrkiy tilleriniń biri bolǵan qaraqalpaq tili leksikasındaǵı túrkiy tiller menen mongol tillerine ortaq sózlerdi qollanılıwı jaǵınan alıp qaraǵanımızda onsha kóp parıqlanbaydı. Bul sózler turmıstıń hár qıylı

turmısında bunday túrk hám ayırım mongol tilleri sózlerinen jasalǵan adam atların ushıratıw múmkin. Shıǵarmada qollanılǵan bunday qatlamdaǵı adam atlarınıń mánisi hámme ushın birdey túsinikli. «Sonday-aq, áyyemgi jámáát hám urıwlıq dáwirlerde qollanılǵan túrkiy isimlerde kóbirek batırlıq, e rlik belgisi; náresteniń ómiri onıń salamatlıǵı, úlkeyiwin árman etiw menen baylanıslı kórinisler (tasavvurlar); gózzallıq, sulıwlıq, sheberlik penen baylanıslı estetik kóz-qaraslar; xojalıqtıń kóp qırlı táreplerin sáwlelendiriwshi túsinikler orın alǵan».2 Sebebi, ol kúndelikli xalıq turmısında qollanılıp júrgen sózlerden, birliklerden jasalǵan.

Mıs: Alma-Qoldawlıda Alma, balǵalı Anar...(Sadaǵa. 17-b); Qarlıbay-

1 Shámshetov.J. Qaraqalpaq tilindegi shıǵıs tillerinen kirgen sózler tariyxınan. N., Qaraqalpaqstan. 1984. 8-b.

2

26

Artaq biyi Shamurat yáne Qarlıbay...(Bardur. 40-b); Arıslan-Kórdik Arıslan cultannı gúllán qazaqnıń aǵası...(Shıqtı jan. 68-b); Aralbay-

Qızı Aralbaydıń atı Nurlıxan...(Sadaǵa. 18-b); Anar-Qoldawlıda Alma, balǵalı Anar...(Sadaǵa. 17-b) t.b. jáne de tikkeley mongol tilinen kirgen:

Shıńǵıs-Hesh kim ótmes zalımlıqqa Shıńǵıstan...(Násiyxat. 104-b) sıyaqlı antroponimler ushırasadı.

3.Arablıq shıǵısqa tán qatlam.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń kópshilik bólegin arabsha, arab tilinen ózlesken sózler quraydı. Arabsha ózlestirmelerdiń XX ásir baslarına shekem túrkiy tilles xalıqları, solardıń ishinde qaraqalpaq xalqınıń turmısında arablardıń pútkil Orta Aziyanı basıp alıwı hám de bul jerlerde ózleriniń ústemliligin ornatıwınan baslanadı. Islam dinin

engizdi hám Orta Aziyaǵa arab xalıqlarınıń siyasiy-ekanomikalıq hám mádeniy baylanısları sebeplerinen arab sózleriniń kópshiligi túrkiy tillerine ózlesip bardı.

Arab tili sózleriniń awısıwı dinniń kópshilik xalıq massasına oǵada kúshli túrde sińip ketiwine baylanıslı uzaq dawam e tti. O.Sayımbetov:

«Orta ásir túrkiy jazba estelikleriniń biri «Qutadǵu bilig» te arab-parsı sózleri júdá az ushırasadı. Bunnan arab tiliniń túrkiy tillerine tásiri

bir neshe ásirler dawamında iske asqanlıǵı kórinedi».1-dep kórsetedi. Demek, X ásirge kelip túrkiy tilleri de óz rawajlanıw basqıshın biraz alǵa ilgeriletken «Bunnan sońǵı yaǵnıy, XII-XIII ásirlerde túrkiy tillerindegi arab sózleriniń qollanılıw jiyiligi hám onıń sózlik sostavındaǵı tutatuǵın ornı aldıńǵı dáwirlerge qaraǵanda ádewir ósedi».2

Prof.E.Berdimuratov: «Arab tilinen kelip kirgen sózler qaraqalpaq tiliniń leksikasına awzeki hám jazba túrde qońsı xalıqlardıń tilleri arqalı, sonday-aq, tikkeley diniy kitaplar arqalı awıstı. Olar sózlik sostavta ǵana

1Sayımbetov.O.T. Qaraqalpaq tilindegi menshikli adam atları. N.,Bilim. 2000. 19-b

2Shámshetov.J. Qaraqalpaq tilindegi Shıǵıs tillerinen kirgen sózler tariyxınan. N., Qaraqalpaqstan. 1984. 8-b

27

qalıp qoymastan, kópshiligi derlik sózlik fondtan orın aldı»,-dep kórsetedi.1 Durısındada arab tiliniń sózleri Islam dininiń Orta Aziya xalıqlarınıń turmısında, ayrıqsha orın tutıwı menen baylanıslı. Islam dininiń, musılman dúnyasınıń ullı kitabı bolǵan Quranı kárim kitabı da usı arab tilinde jazılǵan bolıp, ol barlıq musılman xalıqlarına keń túrde taralǵan.

Túrkiy tillerine arab tiliniń leksikasınıń kóplep kiriwi qaraqalpaq antroponimlerine de óz tásirin kórsetti. Sonıń menen bir qatarda arab tilindegi diniy kitaplar, klassikalıq ádebiyatlar arqalı bir neshine arab antroponimleri túrkiy tilleriniń bir shaqabı bolǵan qaraqalpaq tilinen de keń túrde orın aldı.

XIX ásirde qaraqalpaq xalqınıń turmısında arab antraponimleri júdá ónimli qollanılǵan. «Bul dáwirge kelip, isim islamniń túrli ideyaları hám ahidaların ulıǵlawshı sóz hám atamalardan tańlanatuǵın boldı. Bular arasında Allanıń ismi, sıpatları hám oǵan sıyınıwshılıqtı bildiriwshi sózlerden jasalatuǵın boldı».2 Bunday isimlerdi shayır shıǵarmalarında da kóriwge boladı. Shıǵarmada qollanılǵan adam atlarınıń basım kópshiligin arab sózlerinen jasalǵan adam atları hám tikkeley arablıq formasında kirip kelgen adam atları quraydı.

Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı arablıq shıǵısqa iye bolǵan adam atların qaraqalpaq tiliniń sózlik quramındaǵı ónimliligine hám qollanılıw órisine qaray eki baǵdarda alıp qarawǵa boladı.

1.Qaraqalpaq awızeki sóylew tilinde ónimli qollanılıp júrgen arab sózlerinen jasalǵan adam atları. Bular tiykarınan tilimizdegi óz sózlerimizdey bolıp, sińisip ketken arab sózlerinen jasalǵan. Bunday adam atlarınıń mánisi hámme ushın birdey túsinikli. Mıs: Sadıq-Qádirbergen,

Sadıq hám Abılǵazı...(Bardur. 40-b); Sultan-Bul qazaqqa xan bolıp ótken eken Sultan shıyıqtı...(Shıqtı jan. 68-b); Qabıl-Qabıl begler begi

1 E.Berdimuratov, A.Dáwletov. Házirgi qaraqalpaq tili. N., Qaraqalpaqstan. 1979. 226-b

2

28

begleri bardur...(Bardur. 40-b); Qadır-Men aralap kórmishám Baybaxtı ulı Qadır sıyıqtı...(Shıqtı jan. 68-b); t.b. sıyaqlı e r adamlarǵa baylanıslı

hám taǵı: Baxıt-Tiyeklide Baxıt, ırǵaqlı Ayjan...(Sadaǵa. 18-b);

Maliyka-Xilalay, Aysánem yáne Maliyka...(Sadaǵa. 18-b); Xatira-Anań

Xatiradur, anań Biybigúl...(Biybigúl. 20-b); Zuhra-Láyli, Zuxra kibi ol sáhib támiz...(Bir janan. 9-b); Áziza-Ázizaday xızmetkeri múnásip...(Múnásip. 23- b); Jamal-Sórkólde Ultuwǵan e tekte Jamal...(Sadaǵa. 17-b) h.b.t sıyaqlı hayal-qızlarǵa baylanıslı adam atları ónimli qollanılǵan.

2.Qaraqalpaq awızeki sóylew tilinde qollanılmaytuǵın tikkeley arab tilinen hám arab tili arqalı basqa tillerden ózlesken adam atları. Bunday adam atları tiykarınan diniy túsinikler boyınsha úgit-násiyat júritiwshi diniy kitaplardan alınǵan bolıp, diniy túsiniklerge baylanıslı dóregen.

Olardıń kópshiligi «alla», «quday» sózleri menen baylanıslı hám kóbinese usınday mánilerdi ańlatıp keledi.

«Alla» sózi qaraqalpaq tilinde jeke xalında adam atın bildirmeydi, oǵan qosımtalar yamasa, antropo-komponentlerdiń qosılıwı arqalı ǵana adam atları jasaladı».1 Shıǵarmada bunday adam atları onsha ónimli qollanılmaǵan. Máselen: Allasúgir-Jatqanım Allasúgir úyi urıwı ajdar...(Shıqtı jan. 69-b) h .t. b. «alla» sózi dáslepki qatarda óziniń tuwra mániside túsinikli, jáne sózdiń sońında basqa da arabsha shıǵısqa tán bolǵan sózler menen dizbeklesip: Abdulla-Jámshiydniń zúbdási ol Abdulla xanı...(Sadaǵa. 18-b); Abdulla ismi ''allanıń qulı'' degen yaǵnıy, ''ábd'' sózi

"qul, bende'' mánisin de bildiredi. «Ábdi sózi arab tilinen awdarǵanda «qul» degen mánini beredi, biraq quramalı adam atlarınıń sostavında usı sózdiń ulıwma mánisinde emes, al «qudaydıń qulı» degen jasırınǵan mánini berip turadı».2 Bunnan basqa; Naǵmetulla-Náǵmetulla kelip sorasa sendin...(Sálem degeysiz. 65-b) h.t.b. Bul da ''Allanıń qulı'' degen mánini bildiredi.

1Sayımbetov.O.T. Qaraqalpaq tilindegi menshikli adam atları. N.,Bilim 2000, 22-b

2Shámshetov.Sh. Ismińizdiń mánisin bilesiz be? N., Qaraqalpaqstan. 1997. 41-b

29

Sonday-aq, Islam dininiń tiykarın salıwshı Muxammed payǵambar,

onıń sahabalarına basqa da Allanıń mıńda bir atlarına baylanıslı qoyılǵan adam atların hám Muxammed atınıń qısqarǵan formaların yamasa basqa da komponentler menen dizbeklesiwi menen jasalǵan adam atların ushıratıw mumkin. Mıs: Mádráhim-/Muxammed-maqtawlı+ráhim-reximli, mexriban/-Mádráhim, Nádirshá berdiler azap...(Násiyxat. 104-b); Mádemin- /Muxammed-maqtawlı+ámin-taza, pák, isenimli/ Molla Ziywar menen molla

Mádámin...(Kóriń. 48-b); Mámbet-/Muxammed-maqtawlı/ Mámbet tóre bas bolıp keledi qol...(Bozataw. 120-b), Sonday-aq, arabsha hám parsısha sózlerdiń qosılıwı menen de: Mámbetmurat-/murat-murat maxsetli/ Mámbetmurat diywanbegi qul boldı...(Bozataw. 120-b); Muxammániyaz-/Payǵambardan sorap alınǵan bala/ Muxammániyaz, Shaniyaz e ki inime...(Sálem degeyseń. 66-b) t.b.

sıyaqlı adam atların ushıratıw mumkin.

Arab tilinen ózlesken adam atlarınıń barlıǵı da diniy túsiniklerdi bildire bermeydi. Olardıń ayırımları tikkeley arab sózlerinen jasalǵan yamasa arabsha isimler bolıp olardıń mánisi hámme ushın da túsinikli emes.

«Sonday-aq arap tilinde adam atın bildirmeytuǵın, tek ǵana ápiwayı sózler sıpatında qollanılatuǵın geypara sózlerdiń qaraqalpaq tilinde adam atı ornında keletuǵın jaǵdayları da bar».1 Olar hár túrli mánilerdi bildirip keledi. Mıs: Hásen-/jaqsı, shıraylı/ Qálmámbet, Ermámbet, Hásen,

Abılay...(Bardur. 40-b); Málik-/patsha, shax/-Ánes Málik e ki e ldiń

arası...(Bardı. 60-b); Áliy-/eń joqarı, e ń ullı mártebeli/-Házreti Áliy kibi sherleri bardur...(Bardur. 40-b); Taxir-/daqsız, nuqsansız/-Taxir kibi

hár qıyalǵa dónermen...(Bar e ndi. 28-b); Mustafa-/tańlap alınǵan/ Mustafa

adamlarǵa baylanıslı adam atları bolsa al, Sánáwbar-/kelisken, shıraylı terektiń atı/-Seniń qasıńda joq zaǵsha Sanawbar...(Sadaǵa. 17-b); Zuleyxa-

1 E.Berdimuratov. A.Dawletov. Házirgi qaraqalpaq tili. Qaraqalpaqstan. 1979. 229-b.

30