MD hám PQJ / Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı antroponimlerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDOGOGIKALÍQ

INSTITUTÍ

QURBANOV M.

«Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı antroponimlerdiń leksika-

grammatikalıq ózgeshelikleri»

Qaraqalpaq tili qánigeligi magistri dárejesin alıw ushın usınılǵan

DISSERTACIYA

Shifr: 5A141300

.

NÓKIS - 2006

2

JUMÍSTÍŃ ULÍWMA SÍPATLAMASÍ

Temanıń aktuallıǵı. Eń birinshi gezekte qaraqalpaq tiliniń tariyxın úyreniw. Tariyxıy kóz-qarastan alıp qaraǵanda qaraqalpaq tili leksikasında túrkiy tilleri ushın ortaq bolǵan sóz baylıqları qaraqalpaq tiliniń de sózlik quramınıń tiykarın quraydı. Bunday sóz baylıqlarına

tilimizdegi áyyemnen kiyatırǵan hám búgingi kúnge shekem rawajlanıp kiyatırǵan antroponimlerde kiredi. Adam atların tariyxıy kóz-qarastan ilimiy analizlep kórgenimizde bir qansha basqıshlardı basıp ótkeni kórinedi. Bul jaǵdaylardı álbette shayırlar shıǵarmalarında ayqın kóriwge boladı. Klassik shayırlarımızdan biri Ájiniyaz shıǵarmalrarındaǵı qollanılǵan adam atları yaǵnıy, antroponimler usınday bir qatar

ózgeshelikleri menen kózge túsedi. Bunday ózgesheliklerdi úyreniw teoriyalıq jaqtanda da, ámeliy jaqtanda áhmiyetli máselerden biri bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilinde ayırım miynetlerdi hám maqalalardı e sapqa almaǵanda, bunday klassikalıq shayırlar shıǵarmalarınıń tili, sonıń ishinde olarda qollanılǵan menshikli adam atlarına ilimiy analiz islengen joq. Sonıń ushın da biziń bul jumısımızda Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı qollanılǵan antroponimlerdiń bir qatar ózgeshelikleri ilimiy tiykarda

úyreniledi hám bul temanıń aktuallıǵın belgilep beredi.

Ilimiy jumıstıń maqseti hám wazıypaları. Ilimiy jumıstıń tiykarǵı maqseti, qaraqalpaq klassik shayırı Ájiniyaz shıǵarmalarında qollanılǵan antroponimlerdiń leksikalıq qatlamı, tariyxıy shıǵısı, grammatika-strukturalıq hám semantika-tematikalıq t.b. bir qatar

ózgesheliklerin ilimiy tiykarda úyrenedi. Sonday-aq, antroponimlerdiń hár qıylı mánilik ózgesheliklerge iye bolıwı, olardıń tildiń ishki nızam qaǵıydaları tiykarında bir qansha ózgerislerge ushırawınıń sebepleri sóz etiledi hám de isimlerge sıpatlama beriw bolıp tabıladı. Qanday jaǵdaylar sebebinen olar (isimler) rawajlanıp házirgi kúnge shekem jetip keliwi yamasa tilimiz quramınan qollanılıwdan burotala shıǵıp qalıwı t.b.

3

sóz e tiledi. Jáne de tómendegidey máselelerdi sheshiwdi óz aldına wazıypa etip aladı.

-antroponimlerdiń til sistemasındaǵı tutqan ornı;

-qaraqalpaq antroponimlerniń úyreniliw jaǵdayların anıqlaw, olarǵa qosımsha piirler qosıw;

-shıǵarmadaǵı qollanılǵan adam atlarınıń házirgi tildegi adam atları menen salıstırıp, sıpatlama berilip, olar arasındaǵı bir qatar

ózgesheliklerdi anıqlap kórsetiw;

Ilimiy jumıstıń jańalıǵı. Ilimiy jumıstıń jańalıǵı dep sonı kórsetiwge boladı, temanıń ózinen kórinip turǵanınday tilimizdegi XIX

ásirde qollanılǵan ayırım adam atların turmısımızǵa, milliyligimizge qayta e ngiziw. Olardıń gónerip qollanılıwdan shıǵıp qalıw sebepleri, sonday-aq, isimlerdiń mánileri, turmısımızda tutqan ornı haqqında sóz etiledi. Ótken dáwirlerde jazıp qaldırılǵan shıǵarmalarda qollanılǵan

isimler haqqında usı kúnge shekem sóz e tilmegen. Isimler quramınıń rawajlanıwı hám bayıp barıwınıń tilimizge kórsetken tásirin, qatnasın kóriwge boladı. Eger usınday jaǵdaylardı esapqa alsaq, onda bul jumıstıń ilimiy jańalıǵı júdá áhmiyetli ekeni kórinedi.

Jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Qaraqalpaq tilindegi menshikli adam atları boyınsha jazılǵan barlıq miynetlerdiń teoriyalıq jaǵınan ornı ayrıqsha bolıp tabıladı. Olarda antroponimlerdiń leksikalıq quramı, grammatikalıq qurılısı hám jazılıw qaǵıydaları t.b. kóplegen máseleler aytıladı. Sonlıqtan da biziń bul ilimiy jumısımız da joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarındaǵı student oqıwshılarǵa hám basqa da ózlriniń isimleriniń mánisi menen qızıǵıwshılar ushın óz paydasın tiygizeri sózsiz. Ana tilin oqıtıwda teoriyalıq hám ámeliy kerekli qural sıpatında da qollanılıwı múmkin. Jumıstıń materiallarınan keleshekte oqıw qollanbalar, ilimiy maqalalar, uslubiy qollanbalar jazıwda da paydalanıwǵa boladı dep oylaymız.

4

Ilimiy izertlewdiń metodları. Ilimiy izerlew jumısında tiykarınan sıpatlama hám salıstırmalı tariyxıy metodlar qollanıldı.

Shıǵarmadaǵı qollanılǵan adam atlarınıń hár birine sıpatlama berilip, házirgi tilimizdegi adam atları menen salıstırılıp úyrenildi.

Ilimiy izertlewdiń tiykarǵı derekleri. Ilimiy izertlewdiń tiykarǵı derekleri e tip, XIX ásir qaraqalpaq klassik shayırı Ájiniyazdıń shıǵarmaları tiykarǵı derek e tip alındı. Sonday-aq, qosımsha, menshikli adam atları boyınsha islengen bir qatar tilshi qániygelerdiń ilimiy jumıslarındaǵı aytılǵan qunlı pikirleri basshılıqa alındı. Tiykarınan

ózbek, qazaq hám qaraqalpaq tilleriniń antroponimleri boyınsha islengen jumıslardan keńnen paydalanıldı.

5

KIRISIW

Tildiń leksikalıq quramınan orın alatuǵın menshikli adam atları yaǵnıy antroponimlerdiń ornı til tariyxı ushın da áhmiyetli bolıp esaplanadı.

''Antroponimika grekshe anthropos - «adam» hám onyma «at», «ataq», «ism» degen mánilerdi ańlatıp, adam atların izertleytuǵın ilim bolıp esaplanadı. Onıń izertlew obektine jeke adam atları, familiyası, ákesiniń

atı, ataq (titul) atı, jasırın (psevdonim) atı, laqap atı-qullası adamǵa baylanıslı qoyılǵan barlıq atlar kiredi1.

Tildegi hár bir attıń, atamanıń (máselen jer, suw atamalırınıń) sonday-aq, adam atlarınıń da ózleriniń qoyılıw sebepleri bar. Olar belgili bir nárselerge tiykarlanıp qoyıladı hám onıń menen óz-ara tıǵız baylanısta boladı. Máselen belgili bir jerdiń ataması bir shaxstıń ismi menen atalatuǵın bolsa, kerisinshe qoyılıtuǵın jayǵdayları da boladı. Tildegi usınday atamalardı, atlardı tildiń arnawlı izertleytuǵın tarawı

bul onomastika dep ataladı. Onomastika da óz ishine kóplegen atlardı jer-

suw atamaların(toponomika), aspan aspan deneleri quyash (kosmonomika)

ósimlik, haywanatlar atların (fitonim, zoonomiya) taǵı basqa usaǵan kóplegen menshikli atlardı izertlep úyrenedi. Solardıń biri antroponimika yaǵnıy jámiyettegi, turmıstaǵı hár bir adamǵa qoyılǵan menshikli atlar.

Adamlarǵa menshikli atlardıń qoyılıwınıń e ń birinsha sebebi bul onı basqalardan ajıratıp kórsetiw ushın, yaǵnıy anıǵıraq aytqanda kópshilikten jekkeni kórsetiw bolıp tabıladı.

Dúnyaǵa kelgen balaǵa at qoyıw bul e ń birinshi ata-ananıń qala berse xalıqtıń wazıypası. Adam atları xalıqtıń ótmishte basıp ótken tariyxı,

ásirler dawamında saqlanıp kiyatırǵan úrip-ádet dástúrleri hám mádeniy turmısı menen tikkeley baylanıslı. Hár bir xalıq, millettiń ózleriniń

ana tili bolǵanı sıyaqlı olardıń at qoyıw ózgeshelikleri de bar. Máselen bir adamnıń atı arqalı onıń qaysı millettiń wákili e kenin anıqlawǵa

1 Sayımbetov O. Qaraqalpaq tilindegi menshikli adam atları. N., Bilim. 2000. 3-b .

6

múmkinshilik beredi. ''At qoyıw adamnıń jámiyettegi ómiri menen baylanıslı hám bul tosattan e mes, sebebi jeke atlardı tańlaw hár bir xalıqqa tán bolǵan turaqlı hám ulıwmalıq qızıǵıwshılıqtı payda e tedi.

Bul eski dástúrge adamlar bárqulla úlken kewil bólgen.''1

Qaraqalpaqsha adam atlarınıń da ózleriniń qoyılıw ózgeshelikleri

hám dástúrleri bar. Ayırım atlar belgili bir maqsetlerge tiykarlanıp

Máselen, xalıqtıń e ń ápiwayı dástúrleriniń biri bul náresteniń tuwılǵan waqtındaǵı artıqsha belgisi yamasa kórinisi. Soǵan baylanıslı oǵan

Kemisbay, Artıqbıy, Meńligul t.basqa isimler beriledi.

Qaysı bir xalıq yaki millet bolmasın óziniń pútkil ómiri, turmısı dawamında ózine jaqın xalıqlar menen mádeniy ruwxıy baylanısta boladı. Bunday dástúrli baylanıslar olardıń dástúrlerinde, milliyliginde sáwlelenedi. Sonday-aq, tiline de óz tásirin tiygizedi. Demek, bunday baylanıslar nátiyjesinde tilge jańa adam atları, at qoyıwdıń jańasha dástúrleri kirip keledi. ''Biraq, adam atlarında tariyxıy shınlıq bar-dep qaraw orınsız. Sebebi ayırım qız-kelinsheklerdiń «Xanzada», «Begzada», «Shaxzada» atlarına qarap otırıp, olardı xan hám bektiń áwladlarınan tarqalǵan dep qarawǵa bolmaydı''2.

Tildegi menshikli adam atlarınıń jańadan bayıp hám rawajlanıp barıwına xalıqtıń ruwxıy dúnya tanımı, úrp-ádet dástúrleri hám sonıń menen birge siyasiy-ekonomikalıq turmısı da óziniń tikkeley tásirin tiygizip otıradı. Bunıń dálili e tip sonı aytıwǵa boladı, Orta Aziya, túrkiy xalıqları, sonıń ishinde qaraqalpaqlardıń da siyasiy turmısıda XX

ásirdiń 20-jıllarına shekem basqarıw isleri Islam dini táliymatları, sháriyat tiykarında basqarılıp kelgen. Bunıń nátiyjesinde bir qatar arabsha, parsısha isimler, diniy úrip-ádet dástúrlerge baylanıslı adam

7

atları qáliplesti. Bunday isimlerdiń birazı qollanılıwdan shıǵıp qalǵan bolsa, ayırımları búgingi kúnde tilde jiyi qollanıladı. Mánileri de kópshilik ushın túsiniksiz bolıp tek ǵana tildiń leksiklıq quramnan orın alıp kiyatır. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi menshikli adam atlarınıń usınday hár bir dáwirdegi dóreliw ózgesheliklerin esapqa ala otırıp, ótken ásirlerdegi qaraqalpaq xalqınıń shayırları shıǵarmalarında qollanılǵan adam atların salıstırmalı túrde izertlep úyreniw, til tariyxı ushın oǵada áhmiyetli. XIX ásirde jasaǵan qaraqalpaq klassik shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulı (1824-1878) dóretiwshiliginde qollanılǵan kóplegen adam atları házirgi til ushın da tán. Al, ayırımları házir derlik ulıwma gezlespeydi. Biraq solay da shıǵarmalardaǵı adam atları házirgi ádebiy til ushın tán bolǵan

hám t. b. máseleleri boyınsha bir qansha jumıslar islengen.

8

1. ÁJINIYAZ SHAYÍRDÍŃ DÓRETIWSHILIGI HÁM ONÍŃ ÓZGESHELIGI

XIX ásir qaraqalpaq xalqınıń tariyxında sonday-aq, mádeniyatı,

ádebiyatında úlken ózgerisler bolǵan, yaǵnıy oyanıw dáwiri bolǵan dep aytıwǵa boladı. Sebebi atalǵan ádebiyat, mádeniyat, ilim, aǵartıwshılıq maydanında qaraqalpaq klassikleri, belgili sóz sheberleri bolǵan Kúnxoja, Berdax,

Ájiniyaz hám Ótesh sıyaqlı shayırlar jetilisip shıqtı. Sonıń ushın da bul dáwir qaraqalpaq xalqı ádebiyatınıń e ń gúllengen hám rawajlanǵan dáwiri boldı. Ásirese sonı ayrıqsha aytıp ótiw kerek, atalǵan shayırlar qaraqalpaq milliy ádebiyatına, xalıq turmısına birinshilerden bolıp jazba

ádebiyattıń baslap beriwshileri boldı. Biraq olardıń barlıǵı da jazba

ádebiyattı birden tarqatıp yamasa birden rawajlandırdı dep bolmaydı. Sebebi jazba ádebiyattıń ózi de birden belgili bir sistemaǵa túsip ketken dep aytıw qıyın. Jazba ádebiyattıń ózi de óziniń saǵasın xalıqtıń burınnan saqlanıp, jetip kiyatırǵan xalıq awızeki dóretpeleri úlgilerinen

aladı. Biraq sonı da aytıw kerek bul ekewi de (jazba ádebiyat penen awızeki ádebiyat) aralasıp júre beredi degen pikir tuwılmawı kerek. Belgili dárejede awızeki ádebiyattıń da, jazba ádebiyattıń da óz úlgi qaǵıydaları,

ózine qoyılatuǵın talapları bar. Usı jerde ayta ketetuǵın bir nárse bar. Házirgi qaraqalpaq tilshileri de, ádebiyatshıları da jazba ádebiyattı Kúnxoja óz shıǵarmalarında baslap berdi me yaki Ájeniyaz shayır baslap berdi me degen sorawlı pikirler tuwıladı.

XIX ásir qaraqalpaq klassikleri shıǵarmalarınıń tilin analizlep

úyrengenimizde barlıq shayırlar shıǵarmaları tiliniń birdey, birdey formada e mesligin anıqlaǵan. Kúnjoja óz shıǵarmaları arqalı jazba

ádebiyattı baslaǵan bolıwı mumkin. Biraq onıń shıǵarmaların úyrenip kórgenimizde xalıqta burınnan bar, saqlanıp kiyatırǵan awızeki ádebiyattıń úlgileri basım e kenligi kórinedi. Qosıqları tórt qatarlıq úlgide. Berdaq shayır haqqında da usınday pikirdi aytıwǵa boladı, ol da dástan, shejire jazıp qaldırǵan. Onıń shıǵarmalarınıń tili de xalıqtıń ápiwayı sóylew

9

tili. Jáne jazba túrde jazılıp qaldırılǵan miyrasları tolıq bizge shekem jetip kelmegen, tek xalıqtıń yadında, xalıq awzınan jazıp alınǵan hám usı

tiykarda analiz islenip izertlengen. Al Ájiniyaz shayır bolsa óz qosıqların pútkilley jazba nusqada qaldırǵan. Jazba ádebiyattıń tili

úlgileri jaqsı saqlanǵan. Degen menen ayrımları awızeki formada da xalıqqa keń taraǵan. Tuwrı, barlıq qosıqlarınıń tekstleri bizge shekem jetip kelmegen. Sebebi XX ásir baslarında xalıqtı qayta ǵalaba sawatlandırıw jáne xalıqtıń aldıńǵı sawatlı adamları bolǵan molla, axunlardı, arab-parsı tillerinde jazıp qaldırılǵan barlıq kitap shıǵarmalardı joq e tti. Solay bolsa da qolda bar, usı kúnge shekem jetip kelgen shıǵarmalarınıń tekstlerin analizlep, úyrenip kórgenimizde Ájiniyaz shayırdıń haqıyqatında da jazba ádebiyattıń baslawshısı hám rawajlandırıwshısı dewge boladı. Bul boyınsha yaǵnıy, shayırdıń dóretiwshilik jolı haqqında kóplegen ádebiyatshı alımlar izertlew jumısların júrgizgen bolsa da, shayır shıǵarmalarınıń kórkem tili boyınsha derlik izertlengen joq. Ásirese, kórkem shıǵarmalarınıń tili (ayırım miynetlerdi e sapqa almaǵanda), olardıń házirgi ádebiy til menen

ózgesheligi derlik sóz etilmey kiyatır.

Ájiniyaz shayır qalayınsha qaraqalpaq jazba ádebiyatın rawajlandıra

alǵan.

XIX ásirde jasaǵan qaraqalpaq xalqınıń barlıǵı sawatlı, xat tanıy alatuǵın dárejede emes edi. Tek ayırım meshit, medreselerde oqıǵan adamlar

ǵana xat oqıy alatuǵın e di. Ájiniyaz óz zamanınıń oqımıslı, bilimli, sawatlı adamlarınan sanaladı. Ol tek ózi jasap turǵan ortalıǵında ǵana qalıp ketpegen. Óz bilimin, sawatın ele de asırıw, jetilistirıw ushın Orta

Aziyanıń belgili qalalarınıń biri sonday-aq, Shıǵıs xalıqlarında da belgili orın tutqan Xiywa sháhárindegi e ki medreseni oqıp pitkergen. Ol molla ham oxun ataqların da alǵan. Bul dáwirde (XIXásir) túrk tillarindegi shıǵarmalardan basqa Shıǵıs xalıqlarınıń ájayıp ádebiy miyrasların, hasıl dúrdanaların, Shıǵıs xalıqlarınıń ullı klassikleri shıǵarmaların

10