MD hám PQJ / Qaraqalpaq publicistikasında tálim-tárbiya máselesiniń sáwleleniwi

Qaraqalpaq xalqı Orta Aziyadaǵı basqa xalıqlar sıyaqlı óziniń uzaq

ótmishine iye. Qaraqaqalpaq xalqınıń tálim–tárbiyalıq oyları Orta Aziyada jasawshı basqa xalıqlardıń tálim-tárbiyalıq pikirleri menen erte dáwirden berli birge rawajlandı hám bunıń ishinde qaraqalpaq xalqına tán ruwqıy oylawshılıq jáne mádeniy ózgesheliklerin saqlap tálimtárbiyalıq dástúrleri menen bóleklenip keldi. Xalıqtıń bárqulla keleshekkeumtılıp, ózine jol ashıp otıratuǵını málim.

Tálim-tárbiya xalıqtıń usı táriyxıy rawajlanıwı menen baylanıslılıqqa iye hám basqa da jámiyetlik kúshler járdemi menen birgelikte háreket etip, jaslarǵa málim baǵdarǵa túsken jol menen barıwǵa kómeklesedi.

Tárbiyanıń payda bolıwınıń tiykarǵı principleri málim dárejede alımlar tárepinen dáliyllendi. Olardıń bul anıqlamaları házir jol-joba, baǵdar alıw ushın úlken áhmiyetke iye. Biraq tárbiyalıq qubılislardıń payda bolıwı lazım hám qáliplesiwiniń jan jaqlama analizlenip sheshiliwi ayqınlastırıp bayanlanıwı ele kóp ǵana izertlewdi talap etedi.

Shınında da hár bir pán óziniń ilim sıpatındaǵı qáliplesiwin tariyxıy kóz qarastan izertlemey turıp, ulıwmalastırılmaydı. Áyyemgı qáwımlik jámiyetti ondaǵı tárbiylıq qubılıslardı úyrenbey turıp házirgi bizler jasap atırǵan jámiyettegi tárbiyalıq islerdiń tabiyatın, maǵızın túsiniw qıyın.

Mektep hám bilimlendiriw tarawınıń tárbiya teoriyası hám oqıtıw usılların jetilistiriw mashqalaları boyınsha izertlew jumıslarıda ámelge asırıldı. Bul iste ilimiy tabısları arqalı kózge túsken Orta Aziyalı kóp ǵana alımlar S.R Radjabov, I.K Kadirov, T.T Tájibaev, J.A. Orınbaev, M.R.Baltabaev, N.A.Orınbaev,

M.X.Toxtaxodjaeva, ı.O Obidov, B.M. Mırzaxmetov, J.Ikramov, I.T.Chariev, M.A. Achilov, N.R.Gaybullaev, G.N. Nishanaliev, A.I.Sembaev, K.Berjanov, A.Yununov, S.X.Fayzullina, R.A. Mavlyanova, N.N. Azizxodjaeva, K.Xoshimov, K.Kunanteva, T.B.Berdiev, A.A.Qurbanov, A.A.Babaxanov, A.Xaytov, A.Muxammadjanov, Yo.Abdullaev,

Yo.Umarov, M.A.Fattsev hám basqalar ózleriniń izertlew jumıslarında dıqqatqa ılayıq ilimiy mashqalalardı sheshti.

Joqarıda aytılıp ótilgen danıshpan oyshıllar menen shayır aǵartıwshılardıń pikirlerinde táriyxıy jaǵdayǵa tán bolǵan xalıqtıń tálim-tárbiyalıq kóz qarasları, aldıńǵı pikirleri jámlengeni málim. Olardıń tálim-tárbiyalıq oy pikirlerdiń tikkeley xalıq turmısınan dóretiliwi jaslardıń tez túsiniwi, olardan tárbiyalıq ibrat alıwı ushın qolaylılıq hám tásirlilik kórsetti.

Ótmishtegi pedagogikalıq túsiniklerdi hám tárbiyalıq tájireybelerdi tallaw jasaw járdeminde tálim-tárbiyalıq oylardıń keleshekke qulash jayǵanlıǵın bayqaymız, onıń dógeregine hám tiykarǵı kelip shıǵıw baǵdarına názer salıw tálim-tárbiyalıq barısı óziniń rawajlanıwında bárqulla jańalıq ashıw, tabısqa erisiw nızamlıqlarına umtılıp kelgenligine isenim tuwǵızadı. Sońǵı waqıttaǵı jámiyetlik anıqlawlar tálim hám tárbiya ilim mámleketti alǵa rawajlandırıp gúllendiriwge qatnası jaǵınan ekonomikalıq óndirip shıǵarıw tarawınan qalıspaydı geyde ústin turadı degen juwmaqlar beriwde.

Elge bilim hám tárbiya beriw bul mámlekettiń jámiyetlik ekonomikalıq rawajlanıwı ushın kúsh beriwshi bay qárejet jumsaw bolıp tabıladı. Adamdaǵı jaqsı qásiyet hám iskerliktiń hesh qaysısın tárbiyadan tıs júzege kelgen emes, al olardıń oqıp tárbiyalanıp jetisiwi nátiyjesinde ámelge asırılǵan. Jámiyet ádil mádeniyatlı, bilimli, adamgershilikli tártiplerge bay bolsa, ondaǵı materiallıq zárúrlikler tez sheshiledi. Usı sebepli jámiyetti abadanlastırıw ushın múmkin bolǵanınsha tálim-tárbiyanı jaqsı jolǵa salıw tásir etiwshi tiykarǵı faktorlardıń biri bolıp tabıladı. Bul ushın xalıqtıń mıńlaǵan jıllar dawamında óz áwladların tárbiyalap kelgen eski tárbiyalıq dástúrlerin, tájireybelerin danalıq oy pikirlerin

úyreniw lazım.

Shınında da sóz etpekshi bolıp atırǵan táriyxiy tárbiyalıqdástúrlerdi házigi zaman kóz qarasınan úyreniw usı kúngi pedagogikalıq oylardıń rawajlanıwına, ustazlıq mádeniyattıń artıwına, muǵallimlerdiń pedagogikalıq sheberliklerinde iyelep kúndelikli tálimtárbiyalıq islerin jetilistiriwine imkaniyat beredi. Tárbiya teoriyası menen ámeliy tájireybege sheklengen dárejede qatnas jasawǵa jol qoymaydı.

Tárbiyalıq qubılıslardın jámiyetlik rawajlanıw menen ózgerip, jetilisip otıratuǵınına túsinik qáliplestiredi. Ótmish ásirlerde adamzat oylawshılıǵınan dóretilgen barlıq bahalı miyraslardan azıqlandırıp, olardı jáne de rawajlandırıw ushın baǵdar berdi. Jámiyetlik turmıs tuwdırǵan jańa wazıypa hám ideyalardı alǵa rawajlandırdı. Bolajaq ustazlardıń hám mektep oqıtıwshılarınıń milliy tálimtárbiya mazmunın oqıwshı jaslarǵa qáliplestire alatuǵın, milliy mektep talapların belsendilik penen ámelge asırıwdı ózlestirgen qánigeler bolıp shıǵıwına óz járdemin tiygizedi dep úmit etemiz23.

“Tárbiya insan jámiyeti payda bolıwı menen baslanadı hám rawajlanıp bara beredi. Tárbiya menen rawajlanıwdıń óz-ara bir-birine tásiri hám múnásibetleri bar, sebebi qay jerde tárbiya procesinde júzege kelgen mashqalalardı tuwrı shesshe ol insan kamalatına nátiyjeli tásir kórsetedi.

Tárbiya shaxstıń rawajlanıwın táminlew ushın baladaǵı rawajlanıwdıń áhmiyetin túsiniw menen iskerliginiń ózgeriw sebeplerin anıqlaw zárúr’.

Búgingi kúnde tek bilim iyesi bolgan insandı emes, bálki dóretiwshi, óz talantı menen ajıralıp turatuǵın, isbilermen, hár tárepleme rawajlanǵan kámil insandı tarbiyalaw zamannıń talabı.

Tárbiya processinde insannıń túrli talantları rawajlanadı, ideyalıq, ádepikramlılıq, estetikalıq sezimleri júzege keledi, tabiyatqa, jámiyetke

23 Alewov.Ó Qaraqalpaqstanda tálim-tárbiyalıq oylardıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı. Nókis «Bilim» baspası, 1993 jıl 5-14 bb

ilimiy qaraslar sisteması payda boladı, fizikalıq kúsh-quwatları bekkemlesedi.

Bala úlkenlerdiń tájireybelerinen sheklenip qalmay, bálki aktiv jaǵdayda ózlestiredi: bul ózlestiriwde onıń sanalı háreketi, tırısqaqlıǵı úlken ahmiyetke iye boladı. Tárbiyalanıwshılar ózlerinde dunyaqarasınıń rawajlanıwına, tabiyat, jámiyet hám turmısta ushıraytúǵın hádiyselerdi túsine baslaydı.

Tárbiya processi ózin-ózi tárbiyalaw menen bekkem baylanǵan.

Ózin-ózi tárbiyalaw insannıń óz shaxsını ózgertiriwge qaratılǵan iskerlik esaplanadı. Ózin-ózi tarbiyalaw tuwrı tárbiya beriw menen birge payda boladı hám áyne waqıtta tuwrı tárbiya natiyjesi esaplanadı.

Ózin-ózi tarbiyalawdıń nátiyjeli bolıwı ushın hár bir insan ózin tuwrı bahalay biliwge úyreniwi, ómirde ózi ilgerilewi lazım bólgan idealdı anıq túsingen halda ózindegi kemshiliklerdi kóre alıwı úlken áhmiyetke iye. Hár bir insan ózin-ózi tárbiyalamasa, aqılparasatın iske salmasa, tárbiyadan kózlengen nátiyjege erisip bolmaydı. Hár bir bala óziniń minez-qulqına talapshań bolıwı hám ózinde eń jaqsı insanıylıq páziyletlerdi júzege keltiriwi ushın tırısıwı lazım. Demek, ózin-ózi tárbiyalaw processin –biliw, qálew, orınlay alıw hám háreket qılıwdan ibarat.

Ózin-ózi tárbiyalaw ushın ózińniń kemshiliklerin anıqlaw, olardı saplastırıw maqsetin óz aldına qoyıwǵa imkan jaratadı.

Hár bir insan ózine, óz qulqına , háreketlerine sın kózqaras benen qaramasa,

ózin-ózi tárbiyalap bolmaydı. Sonıń ushın insanda bunday sezimlerdi jaslıqtan tárbiyalap ósiriw maqsetke muwapıq.

Orta Aziya xalıqlarınıń ulıwma insanıylıq hám milliy mánawiy qadiryatlarında insan ózligin ańlap alıwı, óz ádetlerin ózgerttiriw imkaniyatına iye.

Ózin-ózi tárbiyalaw bul-insannıń jámiyetlik tajireybede barbolǵan hám usı jámiyet aǵzalarınıń sanasında bekkemlenip qoyılǵan ádepikramlıq ádetlerin iyelep alıwǵa qaratılǵan iskerlik.

Solay etip, tárbiyalaw, ózin-ózi tárbiyalaw hám qayta tárbiyalaw processleri

óz-ara bekkem baylanısqan bolıp, insan shaxsı rawajlanıwınıń bir pútin processinde hámme waqıt bir-birine tásirótkizedi.

Xalqımız ázel-ázelden ádep-ikramlıq pazıyletlerine bay bolǵan.

Ata-babalarımız perzent osirer eken, olardıń minez-qulqına, gápsózlerine, insanlar aldında ózlerin qanday tutıwına, óz maqsetlerin qanday sózler menen túsindiriwlerine úlken áhmiyet bergen. Biraq ókinishlisi, jaqın tariyxımızda shıǵıs tárbiya, ádep-ikramlıǵınıń mıń jıllıq tájriybelerinen «eskilik sarqıtı» dep bas keshtik, ózligimizdi umıtayın dedik.

Rasululloh hadislerinde: «Perzentlerińizdi izzet-ikram qılıw menen birge ádep –ikramlıǵın da jaqsılańlar!», «Hesh bir ata óz perzentine ádepikramlılıqtan ullıraq miyras bera almaydı», delingen. Demek, ótmishte tárbiya beriw hámmeniń hújdanlıq minneti dep qaralǵan.

Búgıngi kúnde ǵarezsiz mámleketimizde milliy tárbiya dástúrleri tiklenip,

ómirimizde ahmiyetli processke aylanbaqta.

Milliy tárbiya Ózbekstannıń mámleket ǵarezsizligin bekkemlew hám ámelge asırıwǵa tayar perzentlerdi tárbiyalap kamalǵa jetkiziwge xızmet qıladı. Házirgi dáwirde usı maqsetlerge erisiwde ózine tán mashqalaları da bar. Solardan biri – milliy tárbiya teoriyasınıń tiykarǵı qaǵıydaları hám ilimiy túsinikleri jaratılmaǵanlıǵı esaplanadı. Bulardıń barlıǵi Ózbekstan makteplerinde milliy ǵárezsizlik túsiniklerin ilimiy tiykarlaw zárúrligin júzege keltirmekte.

Milliy tárbiya túsinigin belgilewde ǵarezsiz Ózbekistannıń jámiyetlik nátiyjeli belgileri: milliylik, watanparwarlıq, millatleraratatıwlıq, sóylesiw mádeniyatı, milliy ádep, hújdanıylıq, iyman-insap, milliy

bar: 1) informaciyanı jıynaw, qayta islew hám tarqatıw menen baylanıslı sociallıq-siyasiy xızmet;

2) ǴXQ ushın operativ xabarlar jazatuǵın adamlar kásibi (redaktor, reportyor, sholıwshı hám basqa.);

3) ǴXQ ushın jazılǵan reportaj, intervyu, maqala, sholıw hám basqa dóretpeler jıyındısı;

4) ǴXQ sisteması (baspasóz, televidenie, radio, internet); 5) sociallıq institut. Bulardıń ishinde eń keń hám basqa táriplerdiń mánisin óz ishine tolıq qamtıp alatuǵın túsinik – jurnalistikanıń sociallıq institut ekenligi . Usı túsiniklerdi itibarǵa alǵan jurnalisttiń dóretiwshiligi nátiyjeliboladı.

Sebebi, jurnalistikanı sociallıq institut dep túsiniw usı tarawdaǵı xızmetti joqarı dárejege kóteriwdi, basqa da mámleketlik hám jámiyetlik institutlar menen múnásibetlerge kirisiwin, tórtinshi hákimyat dárejesine erisiwin názerde tutadı.

ǴXQ daǵı xızmet jurnalistikanıń rawajlanıwınıń búgingi basqıshın inabatqa alıwdı talap etedi.

Zamanagóy jurnalistika - XXI ásir jurnalistikası. Búgingi kúnde jurnalistika dúnyasında sonday ózgerisler júz bermekte, olardı biliw hám kúndelikli xızmette olardan ónimli paydalanıw kásiptiń áhmiyetli talabına aynaldı. Bunday

ózgesheliklerge tómendegiler kiredi:

-informaciya aǵimlarınıń keskin artıwı;

-auditoriyanıń basqa dereklerden jurnalist tárepinen sáwlelendiriletuǵın waqıya haqqında maǵlıwmat alıwı múmkinligi;

-Ǵárezsizlik dáwirinde jas áwlad shet tillerdi jaqsı ózlestirip atırǵanlıǵı;

-bazar ekonomikasına ótiw múnásibeti menen jámiyetlik turmıs ólshemleriniń keskin ózgergenligi (máselen, auditoriyada, ásirese jaslarda,

pragmatikalıq keyiptiń payda bolıwı hám basqa.);

- jurnalistlik usıllar menen janrlardıń san jaǵınan ádewir kóbeygenligi hám ózgerip ketkenligi.

Jurnalist ushın zamanagóy dúnyaqaras bárqulla birinshi dárejedegi zárúrlik bolıp kelgen. Bunday dúnyaqarastan keshegi, búgingi hám erteńgi keleshekti anıqlap alıw ańsat bolar edi. Keshegi kún - bul kommunistlik partiya, proletariattıń húkimdarlıǵı, ekonomikanı partiyalıq usıllar menen júrgiziw, jámiyetti nızamlar menen emes, partiya qararları arqalı basqarıw hám t.b.

Búgingi kún Ózbekstan ǵárezsiz mámleket bolǵanı menen ózgeshelenedi: mámlekettiń bekkemligi, xalıqtıń ózligin ańlap alıwı, milliy sana hám milliy miyraslardıń tikleniwi, ullı babalarımızdıń pák ismi xalıqqa qaytarılıwı hám basqa. Jurnalist bárqulla izleniste bolıwı hám keleshekke umtılıw menen jasaǵanı sebepli onıń ushın erteńgi kún ayrıqsha áhmiyetke iye boladi: puqaralıq jámiyetiniń qurılıwı, puqaralıq institutlardıń tolıq islewi, nızamlarǵa boysınıw hám ulıwma huqıqıy mámleket qurıw, hár bir puqaranıń jumıs penen támiyinleniwi, materiallıq abadanlıqqa erisiwi, informaciya alıw kózqarasınan ashıq jámiyet payda etiw, puqaralardıń ózin-ózi basqarıwına erisiw,jurnalistikanı tórtinshi hákimiyat dárejesine kóteriw hám t.b.

Qaraqalpaq publicistikası óziniń rawajlanıw basqıshına kóterildi. Biraq búgingi kún, informasiyaları aǵımı ján-jaqtan quyılıp kelip atırǵan bir máhálde ol da jańalanıwı tiyis. Eski, bir tekli usıllar gónerdi, materiallardı beriwdiń jańasha usılları, formaları payda bolıw qaraqalpaq publicistikasına tikkeley tasirin tiygizip atır. Jámiyetlik pikirdi oyatiwǵa túrli kanallardıń tásiri arasında jergilikli baspasóz óz sózin aytıwı tiyis. Eger jańa usıl, forma tawıp auditoriyaǵa tásir etpesek, bul processten shette qalıp qoyamız. Sonıń ushın jurnalistler. ǴXQ xızmetkerleri óz jumısın zamanagóy usıllarda dawam ettiriwi zárúr.

Házirgi waqıtta Qaraqalpaqstan Respublikasında 35 atamada gazeta basılıp shıqpaqta.

Olardan besewi Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi hámMinistrler

Keńesı gazetası bolıp ("Erkin Qaraqalpaqstan", "Vesti Qaraqalpaqstana",

"Qoraqalpoqıston tongi", "Qaraqalpaqstan jaslari", "Jetkinshek"), jámiyetliksiyasiy gazeta esaplanadı. Bulardan basqa gazetalardı qalalıq, hár bir taraw hám rayon basılımları sıpatında qarawımız múmkin.)

Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen soń jámiyet turmısınıń barlıq tarawları qatarı ǵalaba xabar qurallarına da jańasha qatnas júzege keldi. Bunıń sebebi sonda Ózbekstanda qurılıp atırǵan ózine tán, ózine say jańa jámiyet ǵalaba xabar qurallarınıń aldına jańa wazıypalardı qoydı.

Bular jańadan dúzilip atırǵan jámiyetlik-siyasiy proceslerdiń mazmunı haqqında xalıqqa tolıǵıraq túsinik beriw, ǵárezsizliktiń dúnyajúzlik áhmiyetin ádil hám demokratiyalıq jámiyet qurıw hám de onıń rawajlanıwı ushın belbew bolıw zárúrligi hár bir puxara sanasına jetkeriwden ibarat edi.

Jańalanıp atırǵan jámiyetlik siyasiy, mádeniy aǵartıwshılıq proceslerdi turmısqa engiziwde belsene qatnasıwǵa baǵdarlaw tásir jasaw dárkar

edi.

Ǵárezsizliktiń milliy qádiryat sıpatında qádirleniwi, onı jańadan

jańa mazmun menen bayıtıw ushın keń jámiyetshiliktiń pikirin oyatıw túpkilili reformalardıń nátiyjeligin arttırıwdıń jetekshi ilajlarınıń biribolıp tabıladı.

Bizge belgili baspasóz hámme waqıtta da rawajlanıwdıń hár bir basqıshında ózi jasap turǵan jámiyettiń mápi ushın xızmet etken, onıń maqset hám umtılısların úgit-násiyatlaǵan.

Shınında da, haqıqıy xalıqshıl baspasózdiń wazıypası usıdan ibarat bolıwı lazım. Negizinde baspasóz jámiyetshilik pikirin ózinde sáwlelendiriwshi sol tiykarda óz betlerinde xalıqtıń pikir hám sezimlerin,

tilek umtılısların, ulıwma xalıq mápin hám de ulıwma jámiyet keleshegin sáwlelendiriwi kerek edi. Sonda ǵana onıń abıroyı artıp, jámiyet aldındaǵı minnetin qalıs orınlawı, erkin baspasózge aylanıwı múmkin.

“Erkin Qaraqalpaqstan” gazetası 1924-jılı payda bolǵannan baslap tálimtárbiya temasın sóz etiwde baslı orındı iyelep kiyatır.

Elimiz ǵárezsizlikke eriskennen soń gazetada bir qansha jańalanıwlar júzege keldi. Solar qatarı gazeta materiallardıń mazmunı hám forması ózgerdi, janrlıq, stillik jaqtan jańalanıwlar payda boldı.

Biz sóz etpekshi bolǵan gazeta atın hám huqıqıy múlklik túrin aytıp ótetuǵın bolsaq “Erkin Qaraqalpaqstan” mámleketlik gazetası bolıp, qánigelesiwi boyınsha jámiyetlik siyasiy gazeta, tili, shıǵıw jiyiligi haqqında aytıp ótsek:

Qaraqalpaq tilinde háptesine úsh márte Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi shólkemlestiriwshiligi hám redakciyanıń tınımsız izlenisleri nátiyjesinde usınıladı. Bul gazeta arqalı biz hám pútkil auditoriyası Jamiyetlik siyasiy xabarlar (párman, qararlar) kúnniń aktual temaları, dúnya xabarları, publicistikalıq maqalalar, daǵaza hám reklamalar menen A2 formatında shıǵadı.

Gazetaǵa Ózbekstan Respublikası Oliy Májilisi Nızamshılıq palatasınıń Baspa sóz xızmeti, gazetanıń agrar-ekonomikalıq redakciyası (Q.Ájibaev) arnawlı xabarshılar (Á.Orazov, O. Sátbaev, B.Bekmuratov) Sh. Usnatdinov,

Q.Samamutov, M.Nızanov, S.Jánievler, T.Masharipova, Ó. Ótewlievlerdiń maqalaları menen hám basqa da bir qatar belsendi xızmet kórsetiwshi pidayı insanlar tárepinen jarıtılıp berilgen maqalalarda óz ıqlasbentlerine iye bolǵan gazetalardan esaplanadı.

2.2 "Erkin Qaraqalpaqstan" gazetasında social-ekonomikalıq hám

ekologiyalıq máselelerge baǵishlanǵan maqalalardıń tárbiyalıq áhmiyeti