MD hám PQJ / Qaraqalpaq publicistikasında tálim-tárbiya máselesiniń sáwleleniwi
.pdf
ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA
ARNAWLÍ BILIM MINISTRLIGI
BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI
Magistratura bólimi
Masheripova H.
Qaraqalpaq publicistikasında tálim-tárbiya máselesinińsáwleleniwi Qánigelik׃ 5A220101 «Jurnalistika»
Jurnalistika magistr dárejesin alıw ushın usınılǵan
DISSERTACIYA
MAK da jaqlawǵa ruqsat
Magistratura bólimi baslıǵı
doс. Gulimov A.
Kafedra baslıǵı׃ |
|
t.i.k. D.Bekbawliev |
||
|
|
|
|
|
Ilimiy basshı |
|
|
f.i.k. doc. Z.Qojıqbaeva |
|
Magistrlik dissertaciya “Jurnalistika» |
Ilimiy basshı |
|||||||
kafedrasında kórip sshıǵıldı hám qorǵawǵa usınıldı |
|
f.i.k. Z.Qojıqbaeva |
||||||
Kafedra baslıǵi ׃ |
|
|
t.i.k.doc |
|
||||
D.Bekbawliev |
|
|
|
|
|
|||
« » |
|
2013-jıl |
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
NÓKIS -2013
Tema: Qaraqalpaq publicistikasında tálim-tárbiya máselesiniń sáwleleniwi
(Qaraqalpaq baspasózi mısalında)
M A Z M Y N Í
Kirisiw
I |
|
Publicistika hám tálim-tárbiya |
|
|
|
|||||
Bap |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1.1 |
|
Publicistika |
|
túsinigi |
|
hám |
onıń |
|
atqaratuǵın |
|
|
|
wazıypaları |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
1.2 |
|
Tálim, tárbiya máseleleriniń mánis-mazmunı, payda |
||||||||
|
|
bolıw, qáliplesiw hám rawajlanıw jolları |
|
|
||||||
|
|
|
|
|
||||||
II |
|
Qaraqalpaq |
publicistikasınıń |
rawajlanıw |
||||||
Bap |
basqıshları: tema, mazmun, problema |
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|||||
2.1. |
|
Qaraqalpaq |
|
publicistikasında |
tálim-tárbiya |
|||||
|
|
máseleleriniń beriliwin talqılaw |
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
||||
2.2 |
|
"Erkin |
|
Qaraqalpaqstan" |
gazetasında |
social- |
||||
|
|
ekonomikalıq |
|
hám |
ekologiyalıq |
máselelerge |
||||
|
|
baǵishlanǵan maqalalardıń tárbiyalıq áhmiyeti |
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|||||
III |
|
Tarawlıq |
|
gazetalarda tálim-tárbiya |
máselesiniń |
|||||
bap |
|
sáwleleniwi |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
3.1. |
|
3.1 |
Bilimlendiriwge |
arnalǵan |
basılımlarda |
|||||
|
|
járiyalanǵan materiallardıń |
tálim-tárbiyalıq áhmiyeti |
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
||||
3.2. |
|
Huqıqıy, |
|
ruwxıylıq |
hám |
ádep-ikramlılıqqa |
||||
|
|
baǵdarlanǵan gazetalarda tálim-tárbiyalıq baǵdarlar |
|
|||||||
|
|
(Tınıshlıq |
|
saqshısı |
|
hám |
qaraqalpaq |
ádebiyatı |
||
|
|
gazetalarındaǵı materialları mısalında) |
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Juwmaqlaw |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi |
|
|
|
||||||
Kirisiw Magistrlik dissertaciya jumısınıń aktuallıǵı
Prezidentimiz tárepinen gárezsizlikke erisken dáslepki kúnlerden-aq tálimtárbiyaǵa úlken dıqqat bólinip, búgingi kúngi bilimlendiriw tarawındaǵı jańa reformalardıń nátiyjesi aytarlıqtay dárejede sezilmekte.
Eń dáslep Ózbekstan Konstituciyası menen bir qatarda "Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlaması" (1997) qabıl etildi. Bul eki hújjet tiykarınan
Prezidentimiz I.Karimovtıń tikkeley ózi tárepinen tayarlanǵanlıǵına ayrıqsha áhmiyet beriwimiz tiyis. Bilimlendiriw haqqında Nızam qabıl etildi (1997)
Usı tiykarda turmıstıń basqa tarawları qatarında ǵalaba xabar qurallarıda jámiyetlik turmıstı sáwlelendiriwde áhmiyetli quralǵa aylandı. Ásirese publicistika dáwir ózgerislerin, turmıslıq mashqalalardı kóterip shıqqan. Sonlıqtan biz tańlaǵan tema aktuallıǵı menen ajıraladı.
Publicistika (latınsha - publikus) jámiyetlik sózinen alınǵan bolıp, turmısımızdıń hár qıylı tarawlarındaǵı áhmiyetli máselelerdi, faktlerdi, qubılıslardı úyreniwshi hám avtordıń social idealı ólshemi menen bahalawshı, kún tártibinde turǵan máselelerdi sáwlelendiriwi sebebinen dáwir ruwhın beriwshi, keń jámiyetshilikke arnalǵan shıǵarmalar bolıp tabıladı. Publicistika
ómirimizde bolıp atırǵan barlıq faktlerdiń, qubılıslardıń, waqıyalardıń tez arada keń jámiyetishilikke málimleniwi, olar haqqında pikirlew, juwmaqlar shıǵarıw, aldaǵı wazıypalardı anıqlaw hám orınlaw, jáne orınlanıw barısın xabarlaw hám analizlew, juwmaqlar shıǵarıw h.t.b. sıyaqlı ómir aǵısınday úzliksiz process.
Publicistikanıń maqseti, birinshiden, ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy ómirdegi sotsial áhmiyetke iye barlıq faktlerdi, waqıyalardı, qubılıslardı operativ túrde xalıqqa jetkerip beriw. Ekinshiden, maǵlıwmat hám hújjetlerge súyeniw arqalı jámiyetlik pikirge tásir jasaw, insaniyattıń jaqsılıqqa, jarqın keleshekke talpınısların quwatlawdan ibarat.
Publicistika dáwir menen teń qádem taslap, turmıs mashqalaları haqqında pikirleydi. Jetiskenliklerdi en jaydırıw hám kemshiliklerdi saplastırıw jolların, bul máseleler ruwhıy turmıstıń basqa tarawlarında keń tarqalmay atırıp-aq, juwaplar izleydi. Ádebiyat, kórkem óner, arxitektura hám taǵı basqa tarawlarda keleshekte úlken polotnolardıńdóretiliwi ushın bay materiallardı toplap beredi.
“Publicistikanıń bas wazıypası ómirdegi waqıya hám hadiyseler másele hám mashqalalar haqqında jamiyetshilik pikirin oyatıwdan ibarat. Publicistika tiykarǵı mánide aytılǵan gáp, jazılǵan málim bir kórinistegi shıǵarma bolıp ol baspa sóz betlerinde jariyalanǵan radio, televedenie, internetten orın alǵan jaǵdayda ǵana ideyalıq siyasiy hám mánawiy kúshke aylanadı, keń jámiyetke jetip baradı.
Publicistikalıq rux yaǵnıy áyne zaman mashqalaların kóterip shıǵıw xalıqqa jetkerip beriwde jámiyetlik ómirdi júzege keltiriwshi kórkem ádebiyat hám sanaattıń barlıq túrleride belgili bolsa da publicistikakeń hám hár tárepleme is kóre alatuǵın maydan – bul baspasóz esaplanadı. Baspasózde usı punkciyalardı atqaradı. Yaǵnıy jámiyetlik ómirdi súwretleydi, analizleydi oǵan óz tásirin kórsetedi hám ózin jámiyetlik publicistika arqalı ámelge asıradı. Bul bolsa baspasóz benen publicistikanıń bir-biri menen baylanıslı ekenin kórsetedi. Yaǵnıy baspasózsiz publicistika hám publicistikasız baspasózdi kóz aldımızǵa keltire almaymız”1.
“Publicistika haqqında pikirlerimizdi dawam eter ekenbiz álbette, bul orında publicistlerdiń tutqan ornı óz aldına. Sebebi hár qanday publicistikalıq materialdıń tasirli shıǵıwında jamiyetlik pikirdi oyatıwda bulardıń barlıǵı publicistlerdiń sheberligine tikkeley baylanıslı.
“V. I. Dal publicist-xalıq huqıqı ulıwma mashqalalar, házirgi zaman boyınsha jazatuǵın gazeta-jurnal jazıwshısı2 dep atap ótedi”.
1Abduazizova. N. Hozirgi zamon jurnalistikasi.T.2008 b-7
2Abduazizova. N. Hozirgi zamon jurnalistikasi.T.2008 b-7
Yaǵnıy publicist hár tárepleme tereń bilimge iye bolıwı uzaqtı kóre alıwı, jámiyet ushın bárhama jan kúydiriwi lazım. Bir sóz benen aytqanda publicist jámiyet ushın xalıq ushın xızmet etetuǵın insan.
Problemanıń izertleniw dárejesi
Tálim-tárbiya insan dóretiwshiliginiń barlıq procesinde júzege keledi. Biraq onnan kim qalay paydalana biliwinde kórinedi. Bul haqqında bir neshe ilimpazlarımız kóp ǵana bahalı pikirlerdi aytıp ótken. Máselen A.Aleov3, A.
Fazilovlardıń4 bahalı miynetlerinde tálim-tarbiyanın qaliplesiw basqıshları,
Avesto, Quran, hádislerden baslap ertek dástan shayır-jazıwshılar dóretpesi tiykarında analizlegen. Mektep hám bilimlendiriw tarawınıń tárbiya teoriyası hám oqıtıw usılların jetilistiriw mashqalaları boyınsha izertlew jumıslarıda ámelge asırıldı. Bul iste ilimiy tabısları arqalı kózge túsken Orta Aziyalı kóp ǵana alımlar
S.R Radjabov, ı.K Kadirov, T.T Tájibaev, J.A. Orınbaev, M.R.Baltabaev, N.A.Orınbaev, M.X.Toxtaxodjaeva, I.O Obidov, B.M. Mırzaxmetov, J.Ikramov, I.T.Chariev, M.A. Achilov, N.R.Gaybullaev, G.N. Nishanaliev, A.I.Sembaev, K.Berjanov, A.Yununov, S.X.Fayzullina, R.A. Mavlyanova, N.N. Azizxodjaeva, K.Xoshimov, K.Kunanteva, T.B.Berdiev, A.A.Qurbanov, A.A.Babaxanov, A.Xaytov, A.Muxammadjanov, Yo.Abdullaev, Yo.Umarov, M.A.Fattsev hám basqalar ózleriniń izertlew jumıslarında dıqqatqa ılayıq ilimiy mashqalalardı sheshti”5.
Magistrlik dissertaciya jumısınıń maqseti hám wazıypası
Biziń pitkeriw dissertaciya jumısımızdıń maqseti Qaraqalpaq publicistikasınıń tematikasın, problematikasın, tálim-tárbiyalıq áhmiyetin ózgesheligin úyreniw, al, publicistlerdiń avtorlıq poziciyasın sáwlelendire alıw hám publicistikalardıń tálim-tárbiyalıq qásiyetin járiyalawdı wazıypa etip belgiledik.
3Alewov O Qaraqalpaqstanda talim-tarbiyalıq oylardıń qáliplesiwi hám «BILIM» 1993
4Pazilov A Tárbiya haqqında oylar “Bilim” Nókis 2009
5Alewov O Qaraqalpaqstanda talim-tarbiyalıq oylardıń qáliplesiwi hám «BILIM» 1993 b
rawajlanıwı. Nókis.
rawajlanıwı. Nókis.
Magistrlik dissertaciya jumısınıń metodologiyalıq hám teoriyalıq
bazası.
Izertlew ushın tańlap alǵan temanı úyreniwde Prezidentimiz I.A
Karimovtıń miynetleri6 húkimetimiz tárepinen qabıl etilgen jurnalistlik xızmetke tiyisli nızamlar, húkimet qararları hám usı sıyaqlı hújjetler
.jaqınnan járdem berdi. Izertlewdiń teoriyalıq tiykarı sıpatında jurnalistika teoriyasına tiyisli monografiyalar menen sabaqlıqlar, oqıw qollanbalar xızmet etedi.
Sonday-aq, publicistikaǵa baylanıslı orıs, ózbek, qaraqalpaq, qazaq alımlarınıń miynetlerine7, tiykarlandıq. Biz olardıń ilimiy miynetlerindegi pikir, juwmaqların itibarǵa aldıq.
Magistrlik dissertaciya jumısınıń obiekti hám predmeti.
Jumıstıń obiekti ǵárezsizlik dáwirindegi Qaraqalpaqstan baspa sózi alındı, al predmeti bolıp “Erkin Qaraqalpaqstan”, “Ustaz jolı”, Tınıshlıq saqshısı”, “Qaraqalpaq ádebiyatı” gazetasında jarıq kórilgen publicistikalıq shıǵarmalar esaplanadı.
Magistrlik dissertaciya jumısınıń ilimiy jańalıǵı
Tilekke qarsı, kópshilik jurnalistler publicistika degende kóbinese stil hám janr máselelerinde túsinedi: maqalanı obrazlar menen bayıtıw, jaqsı ibaralar tabıw, tilden ónimli paydalanıw, kórkem stil tańlaw h.t.b. Ayırım ilimpazlar buǵan jurnalist tárepinen temanı durıs tańlaw, faktlerdi jetkilikli dárejede jıynaw, olardı jaqsı bayanlaw sıyaqlı háreketlerdi de óz ishine aladı dep túsindirmekshi boladı. Lekin, pikirimizshe, usı waqıtqa deyin bul problemaǵa hár tárepleme analiz berilmegen, máselen, jurnalisttiń dúnyaqarası, onıń kásiplik sheberligine tiygizetuǵın tásiri, jurnalisttiń
6Karimov I. Yuksak manaviyat – engilmas kúsh. – T. «Manaviyat» 2008. Eng asosiy mezon – haet haqiqatini aks ettirish. – T. «Uzbekistan» 2007Uzbekistan buyuk kelajak sari. T. Uzbekistan 1998.
7Voroshilova V. V. Jurnalistika Uchebnik SPB.1999.
Garoxov V.M. Osnovı jurnalistkogo masterstva . M. «Vısenaya shkola» 1989.
Mwminov F. Jurnalistika ijtimoiy institut sifatida. T. Universitet.1998 , Hamdamov Yu. Zamon va mezon.T.O’zbekistanton..1991. Bekbauliev D. Men redakсiyadan. N. Qaraqalpaqstan, 1993. Palwanov B. Publiсistika tiykarları. Nókis, QMUYu 2005. Usnatdinov Sh. Jurnalistikaǵa kirisiw. N, «Qaraqalpaqstan», 2008. Masharipova T. Janlı sóz. Toshkent. 2011.
turmıslıq poziciyası, jurnalistlik dóretpe prinsipleri hám funkciyalarınıń ornı hám áhmiyeti hám t.b. Biz óz izertlewimizdi áne usı kózqaraslar tiykarında alıp bardıq.
Hár bir shaxs sanasında tálim-tárbiyanı qáliplestirip barıwında publicistikanıń áhmiyeti girewli. Biz usı magistrlik dissertaciya jumısımızda sananıń aktiv real bolmısın sáwlelendiriwde publicistikanıń aktual wazıypanı óz moynına alǵanlıǵın hám jámiyetlik pikir oyatıwshı publicistika arqalı jámiyetlik sana payda bolıp tálim-tárbiya júzege keledi degen juwmaqqa keldik. Demek, publicistikanıń áhmiyeti pedagogika tarawı sıyaqlı tálim-tárbiya processin sáwlelendire alıwında kórinedi.
Jumıstıń ilimiy hám ámeliy áhmiyeti.
Bul pitkeriw dissertaciya jumısımız házirgi qaraqalpaq publicistikasında tálim-tárbiya jumısinıń sáwleleniw dárejesin ańlawda ilimiy áhmiyetke iye bolıp, al ámeliy áhmiyeti publicistikanıń kontentiniń rawajlanıwında kórinedi.
Jumıstıń nátiyjelerinen:
- Házirgi qaraqalpaq baspasózine arnalǵan ilimiy miynetlerge derek sıpatında;
-Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarında tálim-tárbiya máselesine arnalǵan seminar jumıslarında metodikalıq qollanba sıpatında;
-Universitet hám Pedogikalıq inistitutlardıń studentleri ushın arnawlı
kurslar oqıtıwda, arnawlı seminar jumısların ótkeriwde paydalanıw múmkin.
-Házirgi jurnalistikası táriyxın jazıwda;
-Joqarı oqıw orınlarında pitkeriw qánigelik jumısların jazıwda qollanba etip paydalanıw múmkin.
Magistrlik dissertaciya jumısınıń strukturası.
Jumıstıń teması, onıń maqseti hám wazıypaları onıń qurılısın payda etedi.
Ádebiyatlar diziminen turadı.
I bap. “Publicistika hám tálim-tárbiya”-dep ataladı. Ol eki bólimnen ibarat.
“Publicistika túsinigi hám onıń atqaratuǵın wazıypaları’”-degen bólimde teoriyalıq tiykarı ashıladı.
“Tálim, tárbiya máseleleriniń mánis-mazmunı, payda bolıw, qáliplesiw hám rawajlanıw jollarına qısqasha sholıw”-degen bólimde tálim-tárbiyanıń wazıypalarına toqtalamız.
II bap “Qaraqalpaq publicistikasınıń rawajlanıw basqıshları: tema, mazmun, problema”-dep ataladı. Ol eki bólimnen turadı.
“Qaraqalpaq publicistikasında tálim-tárbiya máseleleriniń beriliwin talqılaw”-atlı bólimde ilimpazlar miynetlerine súyenemiz.
“"Erkin Qaraqalpaqstan" gazetasında social-ekonomikalıq hám ekologiyalıq máselelerge baǵıshlanǵan maqalalardıń tárbiyalıq áhmiyeti”-degen bólimde qaraqalpaq publicistleriniń miynetleri analizgetartıladı.
III bap “Tarawlıq gazetalarda tálim-tárbiya máselesiniń sáwleleniwi” dep ataldı. Ol eki bólimnen turadı.
“ Bilimlendiriwge arnalǵan basılımlarda járiyalanǵan materiallardıń tálimtárbiyalıq áhmiyeti ("Ustaz jolı" gazetası materialları mısalında)”- degen bólimde bilimlendiriwge qaratılǵan publicistikalıq materiallarǵaanaliz jasaladı.
“Huqıqıy, ruwxıylıq hám ádep-ikramlılıqqa baǵdarlanǵan gazetalarda tálim-tárbiyalıq baǵdarlar (“Tınıshlıq saqshısı” hám “Qaraqalpaq ádebiyatı” gazetalarındaǵı materialları mısalında)”- atlı bóliminde “Tınıshlıq saqshısı”, “Qaraqalpaq ádebiyatı” gazetalarındaǵı publicistikalarına sholıw jasaladı.
Juwmaqta izertlew nátiyjeleri, pikir hám usınıslar orın aldı.
I BAP. Publicistika hám tálim-tárbiya
1.1.Publicistika túsinigi hám onıń atqaratuǵın wazıypaları
Ózbekstan Respublikası informaciya ásirine ǵalaba túrde 1996jıldıń
may ayında óte basladı. Bul waqıtta Prezident apparatı quramındaǵı Informaciya orayınıń járdeminde UzPAK milliy provayderi dúzilip, usı provayder arqalı jetekshi respublikalıq gazetalar hám jurnallar, radio hám televidenie redakciyaları Internetke jalǵandı. Basılımlarda "Internet",
"Internet: 24 saat", "Internet jańalıqlari" kibi rubrikalar ashılıp, mámleketimizdiń puqaraları dúnya virtual sisteması menen tanısa basladı.
Internettiń keń tarqalıwı redakciyalar tárepinen ǵalaba informaciya menen islewdi pútkilley ózgertti. GXQ nıń sanı keskin kóbeyip ketkenine qaramastan, respublikada hám dúnyada bolıp atırǵan waqıyalardıń hámmesin auditoriyaǵa jetkeriwdiń ilajı bolmay qaldı. Redakciyalar jańa shárayatqa beyimlesiwge májbúr edi. Bunday háreketlerdiń ishinde eń áhmiyetlisi kontentti islew menen baylanıslı boldı .
Kontent, inglisshe content sózinen alınıp, mazmun mánisin ańlatadı.
Jurnalistika teoriyasında jurnalistlik dóretpeniń mazmunın táriplegende kontent sózin qollanıw ádet bolıp qalǵan. Kontentti jaqsılaw tiykarınan jurnalistlik sheberlikke baylanıslı. Demek, informaciya ásirinde shıǵarmalarınıń kontentin jaqsılaw birinshi dárejeli aktual máselege aylandı. Bul biz úyrenip atırǵan ilimiy problemanıń bir tárepi.
Kommunikaciya, ádebiyat, jurnalistika, publicistika.
Dissertaciya temasın tolıǵıraq túsinip alıw ushın ayırım terminlerge túsinik beriw kerek. Bulardıń ishinde em keń mánili túsinik - kommunikaciya.
Kommunikaciya - bul ulıwma túrdegi baylanıs, ol janlı hám jansız dúnyada da háreket etedi. Aspan deneleriniń magnit maydanı járdeminde bir-birine tartılisıwı hám bir-birinen qashıwı yáki quyash nurları hám terektiń japıraqları arasındaǵı baylanıslar - bul jansız dúnyadaǵı kommunikaciya. Balıqlar, quslar hám haywanatlar hár túrli dawıslar járdeminde ózara qatnas jasawı hám sol jol menen bir-birine maǵlıwmatlar jetkiziwi de kommunikaciya. Adamlar sóz yaki ım menen birbirine túrli signallar jiberiwi de - kommunikaciya.
Kommunikaciyanıń túrleri hám kórinisleri haqqında kóp nárse jazsa boladı, lekin keltirilgen úsh mısaldıń ózi temasın ashıp beriw ushın jetkilikli, dep oylaymız. Qosımsha túrde temamız dógereginde kommunikaciya sanasız, biyıqtiyar sana hám sanalı túrde ámelge asırılıwı múmkinligin túsinip alıw zıyan etpeydi.
“Ádebiyat” – kórkem ónerdiń bir túri, sóz óneri. Ádebiyat - jazba túrde dóretilgen hám sociallıq áhmiyetke iye bolǵan insan aqılınıń shıǵarmaları. Ádebiyattıń texnikalıq, ilimiy, publicistlik, epistolyar, maǵlıwmatnama hám basqa da formaların ajıratıp qaraydı. Ápiwayı hám qatań mánide ádebiyat dep kórkem jazba shıǵarmalarǵa aytıladi"8
Ádebiyattıń elementleri hám onıń áyyemgi kórinisleri sanalı insan payda bolǵalı berli bar. Uzaq mıń jıllıqlar dawamında ádebiyat awızeki hám piktogramma (shártli súwretler) formalarında ámelge asırılıp kelindi, jazıw oylap tabılǵannan keyin ádebiyattıń jazba túrleri payda boldı.
Publicistika hám ádebiyattıń ózara baylanıslılıǵı ázelden málim.Olardıń birbirine tásiri haqqında kóp jıllardan berli pikirler tınbay atır. Bul tartıslar, atap aytqanda, jádidler dáwirinde de (yaǵnıy, 20-ásirdiń baslarınan baslap) dawam e tti. 20-ásirdiń e kinshi yarımında bul
8 Kozıbaev S.K hám basqa Jurnalistika Kazaxstana Ensiklopediya.-Almatı Ekonomika, 2006 (1,241)