MD hám PQJ / Ocherk janrınıń tillik hám stillik ózgeshelikleri

Demek, osherkist naqıl-maqallardı qollanıw arqalı, bolǵan waqıyanı ele de tartımlı hám tásirli etip súwretleydi, sonday-aq oqıwshıǵa emocionallıq jaqtan tásir etedi. Sonlıqtanda M.Gorkiy «Jazıwshınıń tiykarǵı quralı-sóz»-dep kórsetedi. Ocherkti artıqsha qurı sulıw sózler menen boyamaw kerek. Óytkeni ocherkke artıqsha sózler jaraspaydı. Ondaǵı hár bir sóz isenimli hám mánili bolıw kerek. Bunda publicist sózler ústinde islewi, gáptiń gramatikalıq qurılısın izertlewi, sózlik baylıǵın keńeytiwi hám sap taza tildi qánshelli ózlestirgeninen osherktiń táǵdiri sheshiledi. Sonıń ushında tildegi turaqlı sóz dizbekleri hám naqılmaqallardan paydalanıw ónıń kórkemlik jaqtan bayıwında úlken áhmiyetke iye.

3.2. Ocherkisttiń portret jasaw sheberligi

Ilimpaz Ayımqul Pirnazarov «XIX ásirdiń ekinshi yarımı XX ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq ádebiyatı» monografiyasında: «Dóretiwshilik sheberlik usıllarda shek joq. Sebebi, hár shayır, jazıwshı, óz shıǵaımasın, hátteki ondaǵı hár bir waqıyanı hár qıylı usılda súwretlep sol shıǵarmanıń jaqsı, qızıqlı, mazmunlı, tereń mánili bolıp shıǵıwı, oqıwshısınıń yadında uzaq waqıt umıtılmay saqlanıwı ushın boyındaǵı bar aqıloyın, bilimin, uqıbın, intasın jumısaydı, sheberlik usılların paydalanadı. Sonlıqtan da hár bir jaqsı shıqqan oqıwshısına unaǵan shıǵarmada avtordıń sheberligi bar. Bul haqıyqatlıq. Biraq, shıǵarmasınıń qay jerinde avtor qanday sheberlik usıl qollandı mine, bunı tabıw, anıqlaw, dáliyllew ańsat emes, bunıń ushın izertlewden tereń bilimlilik, túsinik talap etiledi47»-dep kórsetedi. Sonlıqtan belgili publitsistlerdiń jazıw lobaratoriyasındaǵı sheberliklerin usı bólimde teoriyalıq jaqtan úyrenip shıǵamız.

47 Пирназаров А. XIX әсирдиң екинши ярымы XX әсирдиң басындағы қарақалпақ әдебияты. Н.,1996

63

T.Masharipova, A.Túrekeeva, S.Jánievlardıń bir qatar ocherkleri tez-tezden baspadan shiǵıp turadı. Bul publitsistlerdiń jazıw stilleri birin-biri tákirarlamaydı, olardıń hár biri jeke ózinshelik qol tańbasına iye. Solardıń biri T.Masharipovanıń bir qatar ocherkleri oqıwshılar qáwimine keńnen tanıs. Máselen, onıń «Ózimdi izleymen» hám «Ómir gúli» toplamalrında jarıq kórgen

«Qosıqlarım ómirimniń mazmunı», «Sınıqshı», «Matematik», « «Umıtshaq awrıwdıń» umıtılmas doktorı», «Dáwir hayalı», «Mıńnan shıqqan tulpar», «Úlken saxnaǵa jol» hám t.b. ocherkleri orın alǵan.

Erkin Qaraqalpaqstan gazetasınıń 2012-jıl 10-aprel sanında Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń publitsistika keńesiniń baslıǵı Sh.Usnatdinovtıń

Publitsisistika hám ocherk janrınıń búgingi jaǵdayı haqqında sóz etilgen «Kórkem

ádebiyattıń jarshısı» ádebiy sın maqalasında ol: «Publitsistika hám ocherk janrında

ózinshelik qol tańbası bar jurnalist sıpatında tanılıp kiyatırǵan Tamara Masharipova óz shıǵarmalarında shın júrekliligi, waqıyalardı batıl, ashıq aydın súwretlewi, qaharman psixologiyasın dialoglar, olardıń háreketlerindegi milliyliklerin sheber súwretlewi arqalı isenimli obrazlar dóretedi»-dep jazadı.

Rasında da, T.Masharipovanıń ocherkleriniń tili oǵada bay, ol sap taza tildi hm ádebiy tildiń normaların puqta biledi hám waqıyalardı bayanlaw usılı bolsa júdá ápiwayı hám tartımlı. Ol ocherklerinde personajlar tilindegi awızyeki sóylew stilinen sheber paydalanǵan halda qızıqlı obrazlar sáwlelendiredi. Onıń ocherkleriniń kópshiliginde jası úlken kempir-ǵarrılardıń sadalıǵın, aqkókirekligin, keńpeyilligin ashıp beriwge háreket etedi. «Qosıqlarımómirimniń mazmunı» ocherkindegi mına qatarlarǵa itibar qaratayıq:

«Qalalılardı bilmeymen-dá, jabanlı jerde adamlar hár tańdı úyindegi radionıń qulaǵın buraw menen kútip aladı.

64

maǵlıwmatlardı tek ocherktiń basında qısqasha keltirip ótedi. Máselen, «Xanzada

Palwanova, 46 jasta. Nókis qalasında jasaydı. Repertuarındaǵı «Adıńnan» xalıq qosıǵı, «Qız qosıǵı», «Dala aqshamı», «Tıńlarmekenseń», «Ármanıń bolmas», «Quba qus», «Aralasam áziyz úlkeni» (duet), «Gúlistan úlkem», «Jaslıǵım meniń»,

«Kózqarasıńda» hám taǵı basqa qosıqları menen xalqımızǵa jaqsı tanıs. Turmıs joldası chang ásbabında oynaytuǵın muzıkant Marat Nurniyazov penen sherek ásirden berli tútin tútetip, bir qız hám e ki uldı ózleri

48 Машарипова Т.Ӛзимди излеймен. Т.,2011ю 54-55-бет

65

sıyaqlı kórkem ónerge ashıq insanlar qatarında tárbiyalamaqta». Bul qısqa

maǵlıwmatlar ocherk ushın tiykarǵı hújjet bolıp xızmet etse, waqıyalardı

bayanlawda olardıń turmısında júz bergen e ń qızıqlı hám este qalarlı detallardı sáwlelendiredi. Sonday aq, mısalda qollanılǵan “tútin tútetip” sóz dizbegi arqalı avtor gápke logikalıq máni beredi. Onı dáslep qurı sol halatında qollanǵanda

túsinbewi múmkin, biraq avtor onı keyingi sóz benen tolıqtıradı hám gáptiń

«Qos burımım bar edi», «Sol ishewik kúyewińdi qoy» sıyaqlı bólimlerden ibarat. Avtor hár bir bólimge atama tańlawda waqıyadaǵı eń qızıqlı jerlerin tema etip aladı.

T.Mashapipovanıń stiliniń jáńe bir ózgeshelik tárepi, ol dialoglardan sheber paydalanadı. Eki yaki bir neshe adamlar ortasındaǵı ózara sóylesiw yamasa sáwbetlesiw dialog dep ataladı. Máselen, «Mıńnan shıqqan tulpar» ocherkindegi «Jeńimpazdıń úyinde» degen bóliminde avtor ocherktiń bas qaharmanı Áliysher Sánetullaev penen sáwbetlesken dialogi berilgen:

«Áliysher Andersonnıń e rteklerin rus tilinde oqıp otır e ken. -Erteklerge qızıǵasań baı

-Awa. Fantastikaǵa da qızıǵaman. Liytseyde de ádebiy kitaplar óqıwǵaháreket etemen.

-Basqa neshe tildi bileseńı

-Liytseyde sabaqlar ingilis, qaraqalpaq hám túrk tillerinde oqıtıladı. Olimiyadada test sorawları ózbekshe beriledi.

66

-Charlotta Bronteniń «Jeyn Eyyerin» túp nusqadan oqıdı. Ol jáne Mark Tven, Teodor Drayzer hám basqada dúnya jazıwshılarınıń shıǵarmaları menen tanıs. - Gápke qosıldı anası.

-Onıń nesin aytasızı Kitap bolǵan soń oqıw kerek.- Juwap qaytardı balası. -Birinshi orın alaman dep oyladıń baı

-Yaq. Men tek test sorawları hám máselerdi durıs sheshiwdi ǵana oyladım. -Fizikaǵa ayrıqsha qızıǵasań baı

-Maǵan barlıq pánler unaydı…»49

Ol dialoglardı sheber paydalanıw menen birge, sáwbetlesken qaharmanınıń berilgen sorawlarǵa juwaptı qalayınsha qaytarǵan bolsa, solayınsha beredi, óziniń stiline salıp dúzetpeydi. Dialoglar birinshiden jazıwshınıń aldına qoyǵan maqsetin, onıń dóretiwshilik stiliniń ózinsheligin oqıwshınıń túsiniwine járdem berse, ekinshiden, kórkem dialogtıń qurlısındaǵı hár qıylı kóz-qaras hám kórkem teksttiń ráń-báreńligine erisiledi 3 . Bul ocherktiń janlı hám tartımlı bolıwına járdem beredi. Sonday aq, «Qosıqlarım ómirimniń mazmunı» ocherkindegi «Adam tilleskenshe…» degen bóliminde avtor qaharman menen sáwbetlesken:

-Tuqımıńızda sirá qosıq aytqan adam bolǵan baı

-Ákem Palwan duwtar shertip, qosıq ayttı, qız apam, sińlim ulıwma aǵayıntuwǵanlardıń bárinde de óner bar. Qudaqálese, balam Azattan úmitim kúshli. Úsh jasında «Men qoyanman» dep televizordan shıqtı, qaraqalpaqta birinshi dápshi Raxman Jumaniyazovtıń shákirti, túrli muzıkalıq áspablarda biymálel oynay aladı.

-Qosıqshılardan kimlerdi unatasızı

-Men ózimnen burın hám qatar, sonday aq házir de qosıqların aytıp atırǵan bárshe artistlerdi súyip tıńlayman. Hár kim óz jolı menen

49 Машарипова Т.Ӛзимди излеймен. Т.,2011. 46-47-бет

67

qosıq aytsa nege unatpas ekenmenı Biraq maǵan bárinen de burın búlbil bolıp sayraytuǵın, biyik, shıńǵırıp aytılatuǵın dawıslar unaydı. Operanı janım súyedi. Xalıq artisti Saodat Qabulovaday bolǵım keletuǵın edi. Ózimizdiń Miyassar Razzaqova bar, Roza Qutekeeva bar, olar kúshli dawıs iyeleri ǵoy. Jigitlerden

Keńesbay Serjanov, Maqset Qojaniyazov, Tolıbek Xojanazarov, marhum Keńesbay Niyetullaev… Keńesbay menen qayıqta júzip aytqan duetimizdi

kópshilik ele umıtpaǵan». Mısalda keltirilgenindey, avtor dialoglarda shablon

qarasınıń ózgesheliklerin, jámiyetlik turmıs tuwralı olardıń oyların, bahalawların onı qabıllawın súwretley otırıp xalıqtıń sóylew tiliniń elementlerin avtordıń sheberlik penen orınlı paydalanǵanın kóremiz. Sonıń ushın da awız eki sóylew tili xaly’qtıń kúndelikli turmısındaǵı adamlar arasında úziliksiz bolıp otıratuǵın qarımqatnas barısında jumısalıp, sóylewshiniń anaw yamasa mınaw adamǵa degen jek kóriw, jaqsı kóriw sıyaqlı psixikalıq sezimlerin ózinde sáwlelendiredi50.

Solay etip, ocherkist T.Masharipova hár bir gápti, faktti bergendexalqın, onıń perzentelrin, tábiyatın, olardıń ruwxıyatın kótermelewge, ulıǵlawǵa turmıs shárayatın jaqsılawǵa háreket etken. Milliy tilge tán poetikaıq lapız, oy qashırmaları, logikalıq bayanlaw onıń stiline tán belgiler sıpatında qáliplesken.

Belgili publicist hám jurnalist Ó.Ótewlievtiń dóretiwshiligi oqıwshılar qáwimine keńnen tanıs. Onıń qıl qáleminen dóregen bir qansha shıǵarmaları proza tarawın bayıtıwda úlken áhmiyetke iye. Jurnalist barlıq janrda da sheberlik penen dóretpeler jarata aladı. Ol ózine

50 .Абдиназимиов Ш.И. Бердақ шығармаларының тили. Докторлық диссертация. Нӛкис-2001. 234-235-бет

68

tán jeke stili menen basqalardan ayrıqshalanıp turadı. Ásirese, ocherk jazıwda onıń aldına túsetuǵını tabılmasa kerek. Onıń usı kúnge shekem «Adamlarǵa sırlas bolsaq», «Qızıl kóylekli qız», «Teńizdiń jini»,

««Barsakelmes» aspanınan aqqan juldız» toplamlarında bir qansha ocherkleri jarıq kórdi.

Ó.Ótewlievtiń ózine tán stili, ol kórkemlik penen hújjetllilikti sheberlik penen birlestire aldı. Onıń stiliniń ózine tán tárepi sonda, ol waqıyalardı bayanlawda avtordıń tili menen emes, al qaharmanlardı sóyletiw arqalı bayanlaydı. Máselen,

««Barsakelmes» aspanınan aqqan juldız» ocherkinde:

« Adam balası gúlden názik, tastan qattı. Ayaq ústinde sál-pál tınıǵıp, kózimdi jumsam Aman aǵa menen dásturxandı dógereklep otırǵan bolaman. Bir shórek nandı teń bólisip jep, ıssı shaydı keseden urtlap, kúlisemiz. Kózimdi ashsam qar basqan dalańlıqta jalǵız ózim… Túsim ya ońımdı ayıra almay, mashınlar júrejúre tepseńin shıǵarǵan gúzar jolǵa tústim. Soqpaq jolǵa, jol awıl-elge jetkizedi. Uzaqtan jılmań etip quyrıgın bılǵańlatqan túlki qashqanday boldı. Qolımdaǵı pıshaǵımdı bılǵap, izinen juwırıp jáne joldan adastım. Adım atqan sayın basım gewdeme awırlıq etip, boyımdı tiklep júriwden qalıp baratırman…»51

Avtor waqıya qatnasıwshısı e mes. Ocherktegi syujet hám waqıyalar ocherktiń bas qaharmanı Aman aǵa menen birge júrgen Quwat isimli inspektordıń eske túsiriwleri arqalı ashıp beriledi. Quwattıń eske túsiriwlerinen avtor waqıyanı ózi gúwası bolǵanday etip sheberlik penen súwretlep beredi.

Ó.Ótewliev barlıq ocherklerinde ózine ózek etip alǵan obektlerdi jurnalistilik kóz qarastan tereń izertlep, oqıwshılarǵa kórkemlep jetkerip beriwge háreket etedi hám oǵada tásirli, insanlar kewlin eljiretetuǵın sózlerden paydalanadı. Máselen, ««Barsakelmes» atıńnın

51 Ӛтеўлиев Ӛ. «Барсакелмес» аспанынан аққан жулдыз.Т,2009ю10-11-бет

69

jamanın, kimler sen tárepke ketip, kimler qaytpaǵan?! Ul qızı otız bolsa da ata-

anası ushın hár qaysısınıń ornı bólek. Shamurat aǵa menen Toqtagúl apanıń qayda júrse de «aman barıp, saw kelsin» degen jaqsı niyet penen ism qoyǵan Amangeldisin nege qırshınınan qıya qoydıń?! Tillerińiz bolsa sóyle, ay kún juldız, darxan dala-Ústirt?!»

Ó.Ótewlievtiń jáne bir ózine tán stillik sheberligi, ol waqıyaǵa qosıp tábiyat kórinslerin obrazlı súwretlep beriwge háreket etedi yaǵınıy peyzajdan paydalanadı. Peyzaj eki mániste qollanıladi, birinshisi, tábiyattıń sulıw hám kórkem kórinisi, ekinshi mánisi kartina jáne tábiyattı kórkem til menen súwretlew. Ondaǵı qollanılǵan tábiyat kórinislerin waqıyaǵa anıq etip uyǵınlastıradı. Máselen,

«Ay qarańǵı, kún bult. Dalańlıqta tań qorazssız atadı. Kúndizi jaymashuwaqlasqanı menen túni ayaz. Adam sileytip bir tońsa sońınan suwıq tásir etpey qalar eken…» Bunda avtor biypayań dalańlıqtı usılayınsha tartımlı etip súwretleydi. Ondaǵı «tań qorazssız atadı» sóz dizbegi gápke logikalıq máni berip tur. Yamasa, «Zerger qayda, zer qayda» ocherkiniń baslamasında:

«Ízǵırıq samallardan japıraqları túsip, sıydamlanǵan jiydeliktegi ǵarqıldasqan

ǵarǵalar oy-qıyalımdı bólip jiberdi.

-Nurımbet zergerdiń awılına keldińiz!-dep shofyor jigit qara-talları gelleklenbey, shópker jayları biytártip Salınǵan awıldı iyegi menen nuqsap kórsetkennen soń mashinasınan túsip qaldım52».

Avtor waqıyanı bayanlawda tábiyat kórinislerine qosıp, quslardı, jaylardı da qızıqlı detal sıpatında qollanadı. Bunda oqıwshı sóz etilip atırǵan waqıyanı kóz aldına keltiredi.

Ó.Ótewlievtiń siyasiy máselege qurılǵan ocherkleriniń arasında

«Gúlbiy» ocherki oǵada ayrıqsha. Ocherk Iran, Irak, Siriya, Yordaniya hám Turkiyada elden-ellerge ótip, jan saqlap, kóship-qonaqlap júrgen watan gedayı marhum Abdulla Yusupovtıń turmıs joldası Gúlbiy haqqında

52Ӛтеўлиев Ӛ. «Барсакелмес» аспанынан аққан жулдыз.Т,2009ж 27-28-бет

70

jazılǵan. Avtor waqıyanı siyasiy máseleler menen baylanıstırıp tásrili etip súwretlep beriwge háreket e tken hám waqıya bılayınsha baslanadı:

«Televizorda Irak urısın, avtomatlardan oq jawıp, tınımsız bomba jarılıwlardı

kórsete baslaǵannan Gúlbiy apanıń qolları qaltırap, kese tolı shayı tógile jazladı.

«Jarıq álemniń tórt mushına shashılǵan ırısqınesiybemizdi shópshegen, jeti

dáryadan suw ishken erkin qus edik. Baǵdad elden jábir japalar kórip, qańǵalaqlap barǵanda pana bolǵan, muqaddes jurty’m. Tariyxyıy esteliklerge bay, din islamnıń orayı, eń áyyemgi masjid-medreselerge tasın qalaǵan, ulama, qazı-kalamlardıń ot basına búlginshilik salǵanlar inshalla ońbas»-dep gúbirlenip kóz jasları óńirshesine tamdı». Sonday aq avtor, Gúlbiydiń tilinen aytılǵan tolǵaw qatarların da sheberlik

penen berip ótedi.

«Qaratawdıń basınan kósh keledi, Kóshken sayın bir taylaq bos keledi. Qızalaqtan ayrılǵan jaman e ken,

waqıyaǵa sáykes túrde tańlanǵan.

Ol bir gápti aytıw ushın bir neshe sózlerden paydalanadı. Máselen,

«Shınında da qıstıń qaqaman suwıǵı menen jazdaǵı jáziyrama ıssı, gúzli-báhárdegi

qar-jawın, ala-sapıranlı kúnlerde shańǵıttan kózleri qızarıp, tisleri menen

ǵıshırlatıp qum shaynap, jer tólelerde jasap hám miynet etiw ańsat emes». Bul gáp

«Jazıwshı obraz beriwde, kompoziciya qurıwda, konfliktlerdi shiyelenstiriwde

túrli priemlardı izlestiredi, sonda da, shıǵarmanıń tiliniń ústinde

bolatuǵın izleniwshilik bárinen de juwapkershilikli. Tildiń ústinde jazıwshıóziniń oyın tásirli, jarqın obrazlı e tip beriw ushın ol barqulla jańa

53Ӛтеўлиев Ӛ. «Барсакелмес» аспанынан аққан жулдыз.Т,2009. 55-56-бет

71

sóylem, uyqasıq jańa sózlerdi dóretiw ústinde islep otıradı. Jazıwshı qáleminiń kúshi menen sózlerdiń oyının quradı, sóz geyde qubılıp, aytajaq oyın tuwrı aytıp beredi, geyde buralıp, esilip, sozılıp aytıladı54»- dep kórsetkeni orınlı.

Onıń shıǵarmalarına tema qoyıw sheberligi ózgeshe. Máselen,

«Jolbarıs palwannıń dáryaǵa ketken suw tulparı», ««Aralqum»dı seksewildiń tamırına baylap qoysaq», «Ush tulparım ush tulpar», «Ílay suwǵa saǵagın shayǵan Araldıń kiti» hám t.b. Ó.Ótewliev qaysı taraw haqqında, onıń qaharmanı haqqında ocherk jazbasın, sol tarawǵa tiyisli kásiplik sózlerden , atamalardan utımlı paydalanadı hám olardı orınlı túrde kórkemlep jetkerip beriwge háreket etedi. Hátteki, ol sóz etip atırǵan tarawına tiyisli tórtliklerden, qosıq qatarlarınan da sheber paydalanadı. Máselen, ol óziniń Qońırat rayonındaǵı belgili shıpaker xirurg Shamurat Eshanov haqqında sóz etken «Xirurg» ocherkiniń juwmaǵında medicina tarawına baylanıstırıp belgili shayır I.Yusupovtıń mına qosıq qatarların keltirip

ótedi:

Wa densawlıq, densawlıq

Sen bir júrgen qoljawlıq,

Bazarıń túsip ketkende,

Bahań piyaz bir bawlıq…55

Solay etip, Ó.Ótewliev ózine ózek etip alǵan tákirarlanbas stili arqalı oqıwshılar ushın mıńlap shıǵarmalar dóretip kelmekte.

Jurnalist hám jazıwshı Arıwxan Turekeeva oqıwshılarǵa óziniń eń qızıqlı dóretpeler arqalı keńnen tanıs, onıń dóretiwshiligi ózgeshe ham qızıqlı. Belgili problemanı alıp shıǵıp, onı sheshiw jolların sheberlik penen kórsete aladı. Ol kóbinese moral temasına qurılǵan maqalaları menen belgili. Onıń bul tańlaǵan moral teması ápiwayı maqaladan baslap ocherklerine shekem kóshken. Ol ocherklerinde

54Бахадырова С.Роман ҳәм дәўир.Нӛкис:Қарақалпақстан,1978.-122-бет.

55Ӛтеўлиев Ӛ.Хирург.//Еркин Қарақалпақстан.15-март,2007-жыл

72