MD hám PQJ / Ocherk janrınıń tillik hám stillik ózgeshelikleri

maǵlıwmatlardı izli-izinen berip ótip, óziniń pikirlerin bayanlamaǵan. Ol kóp maǵlıwmatlardı keltirip ótken, degen menen olardı qızıqlı hám tartımlı waqıyalar menen baylanıstırıp súwretlep bergende, maqsetke muwapıq bolǵan bolar edi. Sońǵı waqıtları mazmunı sayız, janr talabına juwap bermeytuǵın usınday ocherklerdiń baspadan jarıq kóriwi júdá ókinishli.

Gazetanıń 2010-jıl, 26-iyun sanında jurnalist Amanlıq Ibaydullaevtiń

«Baspasózdiń kórnekli wákili» atlı ocherki járiyalanǵan. Ocherkte avtor kásiplesi Qaljanbay Qutlımuratov haqqında sóz etedi. Ocherktiń baslamasında I.Kárimovtıń «Elim dep, jurtım dep, janıp jasaw kerek» degen sózin epigraf sıpatında orınlı paydalanǵan. Jurnalistika kásibiniń ózine jarasa mashaqatlı táreplerin, qaharmannıń tarawındaǵı islegen miynetlerin tartımlı hám tásirli etip súwretlep bergen. Ol qaxarmannıń minezqulqın, háreketlerinin ashıp beriw ushın satirik jazıwshı Axmed Aqnazarov hám Ózbekstanǵa miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri Ábdimurat Atajanov penen pikirlesip, olardıń qaharman haqqında aytılǵan pikirlerinen paydalanǵan. Máselen, Axmed Aqnazarov-Qaraqalpaqstan jazıwshılar awqamınıń juwaplı xatkeri, satirik jazıwshı.

-Erterekte gazeta xabarshısı, jurnalist haqqında jazǵan bir yumorlıq gúrrińimdi bılay baslaǵan ekenmen. «…Awa, xabarshıman! Xabarshılıq jumısı júdá qızıq tá. Eki-úsh adam jıynalǵan jer bolsa bolǵanı eki iynińdi qısıp, murnıńdı suǵıp bara bereseń, jazıw kerek! Sebebi, jumısta redaktorıń jolıńa qarap, al úyde qatınıń qolıńa qarap otırǵan boladı. Birewine shaw-shuwlı fakt kerek, ekinshisine anaw shıtırlaq qaǵazden naq kerek. Sen sol fakt penen naqtıń ortasında tap aynalı xalqanıń ishindegi tıyınday shapqılaǵanıń, shapqılaǵan. Tınbay shapqılay bereseń. Demek, qánekey xabarshı qosshım alǵa…!»

Rasında da jańalıq jarshıları bolǵan jurnalistleridiń jumısı udayı shabashaptan ibarat ekenligi búgingi kúnde hesh kimge sır e mes. Sóytip júrip waqıttıń, anıǵıraǵı ómirdiń zımırap ótip ketkenligin bilmey de

23

qalasań. Mısalǵa mına Qaljanbay «atlan-shap» bolıp júrip, eliwdiń eńsesine sekirip, minip alıptı-aw!»

Bul satiralıq qatarlar sóz etip atırǵan obektke oǵada mas túrde baylanısıp, waqıyanıń tartımlı, obrazlı bolıp súwretleniwine tiykar bolǵan desek boladı. Avtor, sóz zergerleriniń pikirlerin orınlı túrde berip ótip, ocherktiń qunlı bolıp bayanlanıwına erisken.

Solay etip, Qaraqalpaq baspasózinde ocherk janrı eń janlı, eń jedel janrlardıń biri bolıp kelmekte. Ayırım ilimpazlardıń pikirlerinshe: «Házirgi dáwir baspasózinde ocherktiń ornın esse janrı iyelep kelmekte» degen kóz qaraslar bar. Biraq biz qaraqalpaq baspasózi boyınsha bunday pikirlerdi ayta almaymız.

Óytkeni, esse janrı rawajlanbaqta, biraq ol ocherk janrınıń, da orın basa almaydı. Bunı joqarıda baspasózde keltirip ótken mısallarmızdııń ózi dáliylleydi.

1.2. Rayonlıq gazetalarda ocherkler

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń hár bir rayonınıń óziniń jeke basılımlarına iye. Rayonlıq gazetalarda jergilikli orında bolıp atırǵan áhmiyetli máseleler,

24

Ilimiy izertlew jumısımız barısında ocherk janrın kóbinese gazeta redaktorlarınıń ózleri jazatuǵınlıǵınıń gúwası boldıq. Olardaǵı ocherk janrınıń bas qaharmanları sol rayonnıń gúllep-jasnawına, tarawdı rawajlandırıwǵa úles qosıp

atırǵan miynet aldıńǵıları bolıp esaplanadı. Jámiyetlik turmıstaǵı áhmiyetli bolǵan máseleni hár bir shıǵarmanıń ortaǵa qoyılıwın talap etedi. Xalıq ushın

áhmiyetli máseleni waqıyalardı ulıwmalastırıw arqalı súwretlep, jazıwshı onı

ámelge asıradı. Solay etip, jámiyetlik turmıstıń rawajlanıw baǵdarın ashıp beredi. Bul qaharmanlardıń ómirin súwretlew arqalı júzege keledi12.

Ocherk janrınida da tikkeley jámiyetlik turmıstaǵı áhmiyetli máseleler

sóz etiledi. Endi rayonlıq gazetalarda járiyalanǵan ocherklerge toqtap óteyik.

«Xalıq mápin oylaǵan jeter muratqa» degen urandı bas etip algan, Shımbay rayonınıń jámiyetlik siyasiy gazetası bolǵan «Shımbay hawazı» gazetasınıń 2012jıl 17-dekabr sanında veteran-jurnalist Ábdireyim Erejepovtıń «Ózi sıylı, qálemi

ótkir jurnalist» dep atalǵan ocherki berilgen. Avtor ocherktiń baslamasında:

«Japakesh jurnalist xalqı-adamlardı kúndelikli jańalıqlar, ózgerisler menen

jaqınnan tanıstırıp baratuǵın, miynetkesh xalıqtıń arın arlap, jırın jırlaytuǵın ájayıp kásip iyeleri. Onıń menen baspasóz arqalı jaqınnan tanısıp, kewlimiz jaqın bolıp qalǵanlıqtan hár qanday máselede pikirlesip, onı shákirtim sıpatında tán alar edim. Ol awıllıq mektepte oqıp júrgen kúnlerinen baslap-aq, rayonlıq

«Kommunizm nurı»(Házirgi «Shımbay hawazı») hám respublikalıq «Jetkinshek» gazetasına awıl hám mektep turmısınan jazılǵan publicistikalıq maqalaları hám xabarları menen qatnasıp júrdi13»- dep sóz e tip atırǵan qaharmanı gazeta

redaktorı Bekbay Saparov

12 Нурмухамедов М. Каракалпакская проза великой отчественной войны.Н, 1961. 28-29 бeт 13Ережепов Ә. Ӛзи сыйлы қәлеми ӛткир журналист.//Шымбай ҳаўаз. 2012-жыл 7-декабрь

25

haqqındaǵı pikirlerin usılayınsha berip ótedi. Avtor B.Saparovtıń jurnalistka tarawına kirip keliwin, onıń «Shımbay Hawazı» gazetasındaǵı jemisli miynetlerin kórkemlep bayanlaydı. Ol 1977-jıldan baslap gazeta redaktorı bolıp jumıs isley baslaydı. Ol basshılıq etken jıllar ishinde gazetanıń tematikası, betleniwi zaman aǵımına say janlanǵanın tolıp-tasıp súwretleydi. B.Saparovtıń bul jetiskenliklerge erisiw ushın basıp ótken qıyınshılıqların, burınǵı awqamnıń qısıwmetlerinen qalay

aman qalǵanlıǵın, avtor ózi menen sáwbetlesip ocherkti janlı e tip súwretlewge erisken.

Qanlıkól rayonınıń jámiyetlik-siyasiy basılımı bolǵan «Qanlıkól xabarları» gazetasınıń 2012-jıl 31-may sanında gazeta redaktorı Keńesbay Tileovtıń «Alǵır qábilietli aǵla ustaz» atlı ocherki berilgen. Ocherkte Qanlıkól rayonındaǵı 18-sanlı orta mekteptiń matematika páni muǵállimi Dilbar Turdıshova haqqında sóz

«Jas matematiklerdiń «Intellektual ring» oyını» sıyaqlı ilájlardı shólkemlestirip,

«Xızmet etkil udayına xalıq ushın»-degen uran menen shıǵatuǵın Qaraózek

rayonınıń jámiyetlik-siyasiy gazetası-«Miynet bayraǵı» gazetasında 2005-jıl 9-iyun sánesinde M.Kamalovtıń «Aq xalatın girbiń shalmaǵan» dep atalatuǵın ocherki súwretlengen. Ocherk hayallar shıpakeri Dilbar Orınbaeva haqqında jazılǵan. Avtor waqıyalardı bayanlawda bólimlerge bólip jazǵan, «Eki qatar qosıqtıń mánisi», «Kásiptiń mashaqatlı jolları», «Basqanıń densawlıǵın oylaw ańsat emes» dep ataladı.

26

bolǵanlıǵın hám tuwıw úyine tez járdem mashinasınıń jetispewshiligin, bunıń

Tilewmuratova haqqında jazılǵan. Avtor, «Saz benen sáwbetti yalǵan demeńler, Adam ata bina bolǵanda bardı» degen qanatlı sóz xalıq arasında kóp aytıladı. Bunıń mánisi, «Saz benen sáwbetlesiw, yaǵınıy nama tıńlap, qosıq aytıw ázelden bar, ol adamzat penen birge jaralıp, birge jasap kiyatır» degendi ańlatsa kerek. Al, endi jaqsı qosıq degen jarıqlıq, ullı Abay aytqanınday «Qulaqtan kirip boydı aladı». Qıyalıńa qanat boylap, bálentke sharıqlatadı. Oylarǵa toldırıp, ómirge

qaqtı» dep atqarıwshınıń ónerine qayıl qalıp súysingen xalıqtıń sebep bolǵanın tartımlı etip bayanlawǵa erisken.

Kegeyli rayonı hákimligi basılımı bolǵan «Kegeyli turmısı» gazetasınıń 2006jıl 11-16-dekabr sanında «Ózi de baladay insan edi» degen Jiyenbay Moyanovtıń ocherki járiyalanǵan. Bul ocherk balalar shayırı

27

hám jazıwshısı Ábdirazaq Seytjanov haqqında jazılǵan. Avtor qaharmannıń

balalıq jılların, student waqıtlarındaǵı qızıqlı waqıyalardı

súwretlew menen birge, onıń rayonnıń baspasóz tarawın rawajlandırıwǵa qosqan

úlesin sóz etedi. Ol dáslep óz jumısın Respublikalıq gazetalarda alıp barǵan bolsa, 1965-jılı rayonlıq gazetalar shólkemlestirildi degen xabar shıǵıp, onıń quralıw islerine belsene qatnasadı hám Kegeyli rayonlıq gazetasında alıp barǵan ullı miynetleri haqqında aytıladı. Sonday aq, onıń balalar ushın jazılǵan «Aq buzaw», «Dostıńa qıyanet etpe», «Tıńla, planeta balaları» degen kitapları jóninde de avtor bahalı pikirlerin bildirip ótken.

Jáne de gazetanıń 2006-jıl 16-31-may sánesinde J.Moyanovtıń «Xalıq

táwibi» dep atalǵan ocherki berilgen. Ocherk elimizde adamlar tárepinen tán

alınǵan Aynazar táwip Bayjan ulı haqqında sóz etiledi. Onıń xalıq arasındaǵı dańq abırayın sóz e tiw menen birge, bul táwipti hátteki

medicina xızmetkerleriniń ózleri de moyınlaǵanın aytadı. Ocherkte Xalmurat doktor dep tanılǵan Orazımbet Xalmuratov ta waqıyada oǵada qızıqlı personaj sıpatında qatnasadı. Máselen, «Bir kúni Qaraqalpaqtıń ataqlı qánige doktorı, Xalmurat doktor dep at keship ketken Orazımbet Xalmuratov Aynazar táwiptiń úyine kelip, sen jańa dúzimge qarsı háreket etip júrseń, táwiplik zıyanlı háreket seni sudlataman, dep abay siyasat etedi. Sonda Aynazar táwip, sudlatsań

sudlataǵoy, biraq, men emlegen pálenshe degen raykomnıń ekinshi sekretarı,

tólenshe degen ispolkom baslıǵı menen bir-eki kolxoz baslıqları men emlegennen keyin jaqsı bolıp ketti. Sudlatsań solar menen birge qosıp sudlataǵoy, degen. Bunı esitken Xalmurat doktor oylanıp qalǵan, jáne bul másele boyınsha

28

qızıqlı hám tartımlı etip súwretlep bergen. Bunday ocherklerdi basqada rayonlıq gazetalardan kóplep keltire beriwge boladı.

Demek, rayonlıq gazetalarda járiyalanıp atırǵan ocherkler sol rayonnıń rawajlanıwına, abadanlasıwına, xalıq táǵdiri jolında kúyipjanıp, bar intası menen

ózleriniń wazıypaların atqarıp atırǵan, belgili ustazlar, bilimli shıpakerler, ekonomistler, agronomlar, diyxanlar qullası miynet aldıńǵıları haqqında sóz etedi. Sonıń ushında belgili professor M.Nurmuxamedov: «Hár bir dáwirdiń óziniń alǵa ilgerlewshisi, kópshilik adamlarǵa jámiyetshilikke maqul túsken hámme quwatlaytuǵın baǵdarları boladı. Mısalı: joqarı adamgershilik, gumanizm,

aǵayınparazlıq usaǵan qásiyetlerdi hámme qaralaydı. Bular adamlardıń turmısında

áhmiyetli máseleler»-dep kórsetedi 3 .

Haqıyqatında da ocherkte sóz etilgen qaharmanlardıń is-háreketlerinde, islegen miynetlerinde jámiyetshilik tárepinen tán alınǵan qollap-quwatlaw bar,

olar usı dáwir ushın xızmet e tetuǵın iskerler hám miynetkeshler. Ocherk janrı ushın da mine usınday miynet turǵınları zárúr. Jurnalistler,

jazıwshılar usı janr arqalı olardıń is-háreketlerin, xızmetlerin xalıqqa ashıp beredi

yaǵınıy tiplik obraz jaratadı. Óytkeni, ocherk janrına hámme adamlar múnásip

dep tabıla bermeydi, olardıń ishinen e lenip, xalıq tán alǵan, qollap-quwatlaǵan

29

shıqtı. Eń dáslep bul jurnaldan S.Májitov, I.Fazılovtıń tereń mánili qosıqları,

Á.Shamuratovtıń «Eski mektepte» M.Dáribaevtiń «Mıńlardıń biri» povestleri, Q.Ayımbetov, O.Kojurov, I.Saǵıytov hám N.Japaqovlardıń ilimiy miynetleri eń dáslep usı jurnalda basılıp shıqtı. Usınıń arqasında keń jámiyetshilik ádebiyat tarawındaǵı belgili shıǵarmalar menen tanısıp otırdı hám barlıq insanlardıń birde bir sanın qaldırmay oqıytuǵın jurnalına aylandı.

«Miynet ádebiyatı» jurnalınıń atı 1933-jılı «Jeńis hawazı», 1939-jılı

«Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám iskusstvosı» bolıp ózgertildi. Ullı watandarlıq urıs dáwirinde kórkem ádebiyat jurnalı óz jumısın waqtınsha toqtatıp turıwǵa májbúr boldı hám ol 1955-jılı iyulde qaytadan shıǵarıla basladı. 1958-jılı jurnaldıń ataması «Ámiwdárya» dep ózgertildi hám ol hár ay sayın shıǵarılatuǵın boldı.

Ullı watandarlıq urıstan sońǵı dáwirden baslap jurnaldıń bas redaktorı wazıypasın B.Qayıpnazarov, M.Nurmuxamedov, J.Tájenov, I.Yusupov, M.Seytniyazov, A.Áliev, I.Qurbanbaev, U.Xojanazarov, T.Seytjanov, T.Qabulov, K.Allambergenov, S.Ibragimov, Á.Ótepbergenov, A.Ábdiev, O.Ábdiraxmanov usaǵan belgili jazıwshılar atqardı. Házirgi waqıtta jurnalǵa X.Dáwletnazarov basshılıq etpekte.

Sonıń menen bul jurnalda sırt el ádebiyatshılarınıń da qunlı shıǵarmaları qaraqalpaq tiline awdarma etilip járiyalanıp barıladı. Qaraqalpaq ádebiyatında ocherk janrı 1930-jıldan baslap payda bola baslaǵan bolsa, eń dáslepki ocherkler mine usı jurnalda járiyalanıp barıldı.

Biziń ilimiy jumısımızdıń obekti ocherk janrı haqqında bolǵanlıǵı sebepli tiykarǵı sózimizdi usı tema átirapında alıp baramız.

31

Ocherk janrı qısqa jazıladı degen menen kólemli ocherklerde bar. Bul ásirese jurnallarda kóplep járiyalanıp barıladı. Gazetada kólemli ocherklerin sıydıra almaǵan avtorlar ocherklerin jurnal betlerinde járiyalaǵandı maqul kóredi.

aynalǵan insan» atamasındaǵı hújjetli ocherki berilgen. Ocherktińbaslamasında:

«-Bul Kimı

-Yaki Don Kixot pa, yaki Seydan baı Yaki Farxad pa eken-tawdı qoparǵanı Juwap tapqandayman usı sorawǵa, Atı hawazası elde jańǵırǵan,

Ol-Allaniyaz edi-Qaharman…»-degen qosıq qatarların keltirip ótedi. Bul hújjetli ocherk Qaraqalpaqstan Respublikası, Nókis rayonı «Saqawat» diyxan fermer

qolınan kele bermeytuǵın altınǵa teń ibrátlı isleri izli-izinen sáwlelenedi. Avtor ocherkti bólimlerge bólip járiyalaǵan, yaǵınıy ondaǵı bólimler:

«Quwanıshlı xabar», «Ibratlı isler», «Allaniyazdıń studentlik jılları», «Áke násiyatı», «Qaharmannıń baǵları qád kóterdi» dep ataladı.

Avtor waqıyalardı bayanlawda bólimlerge bólgeni júdá orınlı. Óytkeni qaharmannıń obrazın obrazlı etip jary’tıp beriwde bul oǵada maqul túsken.

32