MD hám PQJ / Ocherk janrınıń tillik hám stillik ózgeshelikleri

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

JURNALISTIKA KAFEDRASÍ

Utebaeva V.

«Ocherk janrınıń tillik hám stillik ózgeshelikleri»

atamasındaǵı

5A320101 «JURNALISTIKA (xızmet túrleri boyınsha)» qánigeligi boyınsha

Magistr

dárejesin alıw ushın usınılǵan

DISSERTACIYASÍ

МАК da jaqlawǵa ruqsat

Мagistratura bólimi baslıǵı

doc. Gulimov A.

3

MAZMUNÍ

I BAP. BASPASÓZDE OCHERK JANRÍ

1.1.Respublikalıq gazetalarda ocherkler …………………………………..

1.2.Rayonlıq gazetalarda ocherkler…………………………………………

1.3.«Ámiwdárya» jurnalında ocherklerdiń sáwleleniwi ……………….

II BAP. OCHERK JANRÍNÍŃ TILLIK ÓZGESHELIKLERI

2.1. Ocherk janrında gónergen sózler hám qaratpalardıń qollanılıwı……………………………………………………………………..

2.2. Ocherkte tańlaqlardan paydalanıw………………………………………

2.3.Ocherk janrında frazeologizmler hám naqıl-maqallardıń qollanılıw

ózgeshelikleri………………………………………………………………..

III BAP. OCHERKTE KÓRKEM STIL MÁSELELERI

3.1.Ocherkist sheberliginde kórkem stillik ózgeshelikler……………...

3.2.Ocherkisttiń portret jasaw sheberligi…………………………………

Juwmaqlaw

Paydalanılǵan ádebiyatlar

6

Kirisiw

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Magistrlik dissertaciya jumısınıń aktuallıǵı. Mámleketimiz ǵárezsizlik statusın qolǵa kirgizgen soń, barlıq tarawlar qatarında jurnalistika tarawında da

úlken ózgerisler júz berdi. Jańalanıwlar hám dáwir talabı menen respublikamız

ǵalaba xabar qurallarınıń teńdey qádem taslap kiyatırǵanı, bul iygilikli maqsetlerdi

baspasózdiń minsiz atqarıp kiyatırǵanlıǵın maqtanısh penen aytıp ótsek boladı.

Mámleketimizde júz berip atırǵan demokratiyalıq jańalanıw processlerinde ǵalaba xabar quralları ózleriniń qalıs xızmetlerin atqarıp kelmekte. Sonıń ushın da

Prezidentimiz I.A.Karimov, 2010-jıldıń 12-noyabr sánesinde bolıp ótken Oliy Májlistiń Nızamshılıq Palatası hám Senattıń qospa májlisinde shıǵıp sóylegen bayanatında:

«Búgin biz demokratiyalıq processlerdi tereńlestiriw, xalıqtıń siyasiy belsendiligin arttırıw, puqaralardıń mámleketimizdiń siyasiy hám jámiyetlik turmısına ámeliy qatnası haqqında sóz eter ekenbiz, álbette, málimleme erkinligin támiynlemesten ǵalaba xabar quralların adamlardıń óz pikirideyaların, bolıp atırǵan waqıyalarǵa óz múnásibeti hám poziciyasın erkin bildire alatuǵın minberge aylandırmay turıp, bul maqsetlerge erisip bolmaslıǵın ózimiz jaqsı bilemiz»-dep kórsetken e di.

Elimizdiń rawajlanıwına, gúllep-jasnawına hám abadanlasıwına, dúnya mámleketleri menen teń qádem atıwına ózleriniń salmaqlı úleslerin qosıp atırǵan hár bir tarawdıń el azamatları hám miynet aldıńǵıları haqqında ǵalaba xabar qurallarında túrli janrlarda sóz etiledi. Bunda kórkem-publitsistikalıq janrlardıń biri bolǵan ocherk janrınıń atqaratuǵın wazıypası úlken. Oy’tkeni ocherk qısqa hám ıqsham etip jazılıp, kórkem shıǵarmalardaǵı sıyaqlı kórkemlikti talap etedi.

Íqsham hám kórkem etip jazılǵan hár qanday shıǵarma insandı

7

ózine tartıwı hám shın ıqlası menen berilip oqıwına imkán jaratadı.

Ilim tarawında ocherk janrı boyınsha teoriyalıq izlenisler alıp barıldı. Bunda

ózbek jurnalistikasında sońǵı waqıtta jarıq kórgen «Hozirgi zamon jurnalistikasi»

hám M.Xudayqulovtıń «Jurnalistika va publitsistika» miynetleri, qaraqalpaq jurnalistikasında Z.Qojıqbaevanıń «Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında kórkem ocherk» atamasındaǵı kandidatlıq dissertaciyası jaqlandı. Bul miynetlerde ocherktiń janrlıq ózgeshelikleri, oǵan qoyılatuǵın talaplar hám wazıypaları haqqında pikirler bildirildedi, baspadan shıqqan ocherkler keń túrde ilimiy analizge tartıladı. Biraq

tómen, tili sayız, kórkemlik tárepinen janr talabına juwap bermeytuǵın ocherkler baspasóz betlerinde ushırasa basladı. Ápiwayı maqalanıń bas betine ocherk degen atamanıń qoyılıwı bul janrdıń qunınıń tómenlewine hátteki gazeta oqıwshılarınıń ócherkke bolǵan qızıǵıwshılıqlarınıń páseyiwine alıp kelmekte. Bunday gazeta materialları janr talabına juwap bermeydi, biraq bul boyınsha hesh bir ilimiy derekte sóz etilmegen.

Sonlıqtan da, biziń magistrlik jumısımızdıń aktuallıǵÍ, ocherk janrınıń tillik

ózgesheligin hám kórkem stillik talapların ashıp beriw, baspasózde ocherk janrında járiyalanǵan materiallardı ilimiy analiz etiwden ibarat. Ocherkte tilimizdegi antonimler, paronimler, qaratpalar, góneregen sózler, frazeologizmler, naqılmaqallar, stilistikalıq figuralar hám troplardıń túrleri hám basqada múmkinshiliklerden keń túrde paydalanıwǵa boladı. Biz, bul jumısımızda bulardıń tek ocherk janrınıda jiyi ushırasatuǵın túrlerine toqtalıp ótemiz. Al, ocherk janrınıń kórkem-stillik ózgesheliklerin ashıp beriwde jurnalistika tarawı xızmetkerleriniń baspasóz betlerinde jarıq kórgen ocherklerindegi kórkemlikti, olardıń

8

jazıw stilin hám sheberliklerin anıqlawǵa háreket etemiz. Bunda biziń izertlew obektimiz respublikalıq, rayonlıq hám «Ámiwdárya» jurnallarındaǵı jarıq kórgen ocherkler bolıp esaplanadı.

Ocherk janrınıń tili menen kórkemlik stili publitsistikanıń basqa janrlarına salıstırǵanda ádewir keń múmkinshiliklerge iye. Olar bir-birine mas ráwishte, avtordıń jazıw sheberliginen kelip shıǵıp jazıladı. Magistrlik dissertaciyamızda baspasóz janrlarınıń usı táreplerine mısallar keltirip, jumısımız barısında dálillewge háreket e ttik. Óytkeni, ocherk janrınıń tillik hám stillik

ózgesheliklerin anıqlaw búgingi jurnalistika tarawı ushın e ń aktual máselelerdiń biri.

Temanıń izertleniw dárejesi. Qaraqalpaq jurnalistikasında ocherk janrı baspasózde belgili dárejede qáliplesken hám rawajlanǵan janr bolıwına qaramastan, onıń tillik hám stillik ózgeshelikleri arnawlı túrde izertlengen joq.

Ocherk janrınıń teoriyalıq negizleri boyınsha Z.Qojıqbaevanıń «Qaraqalpaq publitsistikasında sud ocherkleri1» miyneti jarıq kórdi. Ózbek jurnalistikasında M.Xudayqulovtıń «Jurnalistika va publitsistika2» hám

«Hozirgi zamon jurnalistikasi3» miynetleri baspadan shıqtı.

Qaraqalpaq ádebiyatında kórkem ocherktiń janrlıq jaqtan rawajlanıw jaǵdayı boyınsha Z.Qojıqbaevanıń «Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında kórkem ocherk4» atamasındaǵı kandidatlıq dissertaciyası jaqlandı. Ózbek ádebiyatında I.P.Mirzaevtıń «W’ozbek ádebiyatında kórkem ocherk5», A.S.Xudaybergenovtıń «Osobennosti razvtiya janra ocherka v sovremennoy

1Қожықбаева З. Қарақалпақ публицистикасында суд очерклери Н.,2009

2Худайқулов М. Журналистика ва публицистика.Т.,2011

3Ҳозирги замон журналистикаси.Т.,2008

4Қожықбаева З. Ҳәзирги қарақалпақ әдебиятында кӛркем очерк.(1980-1990 ж.ж) канд.дисс.Нӛкис.,1998

5Мирзаев И.П. Художественный очерк в узбекской литературе.(1945-1960г.г)канд.дисс.СамГу.им.А.Новоий.,1961

9

uzbekskoy literature6» atamasındaǵı kandidatlıq dissertaciyaları jaqlandı. Bul miynetler biziń dissertaciyamız ushın tiykarǵı derek wazıypasın atqaradı.

Ocherk janrınıń ilimiy-teoriyalıq, tillik hám stillik ózgeshelikleri boyınsha rus jurnalistikasında ilimpaz T.V.Yakovlevanıń «Xudojestvennıy stil ocherkov S.T.Askakova «Buran7» i «Ocherk zimnogo dnya8» , «Yazık i stil xudojestvennogo ocherka «Buran9»», N.F.Karginanıń «Ivan Alekseevich Bunin. Ocherk jizni i tvorchestva10» atamasındaǵı ilimiy miynetleri jarıq kórdi. Bul atatalǵan miynetlerde ocherk janrınıń teoriyalıq, tematikalıq, filosofiyalıq tillik hám

stillik ózgeshelikleri izertlengen. Usılardı esapqa alǵan halda biz bul jumısımızda ocherk janrınıń tillik hám stillik ózgesheliklerin belgili qaraqalpaq ocherkistleriniń miynetleri járdeminde úyreniw máselesin wazıypa etip qoydıq.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. Magistrlik dissertaciya jumısımızdıń

maqseti sonnan ibarat, kórkem-publitsistikalıq janrlardıń biri bolǵan ocherk

janrınıń tillik hám stillik ózgesheliklerin anıqlaw, baspasózde jarıq kórgen

ocherklerdi analizlew, ocherk tiliniń ádebiy til menen baylanıslılıǵın ashıp beriw,

belgili publitsistlerdiń jazıw stillerin hám sheberliklerin teoriyalıq jaqtan

izertlewden ibarat. Usı maqsetti ámelge asırıwda tómendegi wazıypalar qoyıldı:

- ocherk tiliniń leksikalıq hám stilistikalıq ózgesheliklerin anıqlaw;

6 Худайбергенов А.С. Особенности развтия жанра очерка в современной узбекской литературе.(1960-1970-е

г.г) канд.дисс.Т.,1980

7Яковлева Т.В. «Художественный стиль очерков С.Т.Аскакова «Буран» Международный научной конференции(Казань, 4-7 мая 2007 года)

8.Яковлева Т.В. «Язык и стиль художественного очерка «Буран»». Международный научной конференции(Казань, 4- 7 мая 2007 года).

9Яковлева Т.В. «Художественный стиль очерков С.Т.Аскакова «Буран» и «Очерк зимного дня»» Международный научной конференции(Казань, 4-7 мая 2007 года).

10 Каргина Н.Ф. Иван Алексеевич Бунин. Очерк жизни и творчества.Москва.,2007

10

-ocherk janrında jiyi qollanılatuǵın tildegi bar múmkinshiliklerden paydalanıw máselesin úyreniw;

- ocherkistlerdiń portret jasaw sheberliklerin úyreniw; -ocherkistlerdiń jazıw usılların hám sheberliklerin anıqlaw.

Atap ótilgen máselelerdiń barlıǵın dıqattan shette qaldırmay jámlep izertlep

hám úyrenip barıw jumısımızdıń maqsetin bir qansha quramalastıradı.

ózgeshelikleri: atap aytqanda ocherk janrında jiyi qollanılatuǵın gónergen sózler, frazeologizmler, naqıl-maqallar, qaratpalar hám tańlaqlardıń stillik qollanılıw

ózgeshelikleri, olardıń ocherk janrı tiliniń jetilistirip hám rawajlanıwındaǵı áhmiyeti sistemalı túrde ilmimiy jaqtan izertlendi. Sonıń menen birge belgili ocherkistlerdiń portret jasaw sheberlikleri, sóz tańlaw, waqıyanı bayanlaw hám obraz jasaw usılları teoriyalıq jaqtan analizlenedi. Ocherk janrınıń tiline hám stiline jeterli itibar qaratıw onıń qunlılıǵın asırıwǵa járdem beretuǵın tiykarǵı faktorlar ekenligi anıqlanadı.

Izertlewdiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Ilimiy izlenistiń teoriyalıq

áhmiyeti-ocherk janrınıń tilik hám stilik ózgesheliklerin anıqlawda birinshi ret jazılgan jumıs bolǵanı ushın, onıń tilin úyreniw hám ocherkistlerdiń dóretiwshiligindegi sheberliklerdi úyreniw, ocherkistlerdiń sóz tańlawdaǵı sheberlik sırların ashıw, olardı en jaydırıw ushın bahalıderek wazıypasın atqaradı. Onda til stilindegi barlıq qolaylıqlar óz aldına bólimlerge bólinip ashıp kórsetilgen. Jumıstıń nátiyjeleri tómendegi ámeliy máselelerdi sheshedi:

- Belgili ocherkistlerdiń sóz tańlaw sheberliklerin úyreniwde, olardıń jazıw stillerin biz kórsekten mısallar tiykarında úyreniwge, ocherkistlerdiń dóretiwshilik laboratoriyası menen tanısıp, sheberlik sırların meńgeriwge ;

11

-Usınıń nátiyjesinde janr talabına juwap beretuǵın ocherklerdińkóbeyiwine;

-Joqarı oqıw orınları studentlerine, jurnalistika qánigeligine oqıtıw sabaqlarında lekciyalıq derekler, ámeliy shınıǵıwlar mısalı sıpatında paydalanıw múmkin.

Izertlew obekti hám predmeti. Magistrlik dissertaciya jumısınıń tiykarǵı

obekti sıpatında 2005-jıldan baslap baspasózde jarıq kórgen ocherkler. Bul materiallar tiykarında ocherk janrınıń tillik hám stillik ózgesheliklerin úyreniw jumıstıń predmeti bolıp tabıladı.

Magistrlik dissertaciya jumısınıń teoriyalıq hám metodologiyalıq

tiykarları. Jumısımızdıń metodologiyalıq tiykarı sıpatında Prezidentimiz

Jumamuratova M. Jurnalistika teoriyası hám praktikası boyınsha baǵdarlama.

(Nókis., 1996) Goroxov G. Osnovı jurnalisticheskogo masterstva. (M., 1980) Tertıchnıy A. Analiticheskaya jurnalistika. (M., 1998.) Togaev O. Publitsistika

janrlari. (T., 1985) Proxrov E.P. Vvedenie v teoriyu jurnalistiki. (Izd. RIP-

Xolding 2000.) Muxammadiev N. Publitsistika janrlari. (T., 1978) Dáwletov A,

aspanınan aqqan juldız.(T.,2009),Berdimuratov E. Ádebiy tildiń funkcionallıq

stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı. (Nókis.,1978),

12