MD hám PQJ / T.Qayıpbergenov shıǵarmalarındaǵı feyil mánili frazeologizmler

Mırjıq ún qaqtı («Baxıtsızlar», 72-b). Aydos onıń aldında qansha qıypaq-sıypaq etse de, sırttan qaytarıwǵa ilaj tabılmadı, ishkerilewge mirát qıldı («Baxıtsızlar»,

56-b). Jaslıq gezińiz benen házirgi kúnlerdi salıstırıp aynalaǵa názer taslap oylanıp kórińiz («Kózdiń qarashıǵı», 82-b). Qasında onıń til qatıwın kútip turǵan Biybige burılıp sarsıldı («Qaraqalpaq qızı», 22-b). Hámmeńizge qullıq, ullı Xanımız, – dedi axun qas qaqpay («Túsiniksizler», 34-b). Jumagúl óziniń oqıwǵa ketiwge bel baylaǵanın qaldırmay aytıp berdi («Qaraqalpaq qızı», 286-b). Jumagúl ıqlası menen qulaq qoyıp tur («Qaraqalpaq qızı», 258-b). Bilmedim, keshigiwine qaraǵanda tutılıp tayaq jep atır ma? («Maman biy ápsanası», 14- b). Qudaǵa shúkir, usı káraǵa kelip qazaqlardıń járdemi menen jáne boy tikledik («Maman biy ápsanası», 24-b). Bılay ótken orıs sawdagerlerin tutamız, bılay ótken Qıtay, Buxara sawdagerlerine jambas uramız («Maman biy ápsanası», 25-b). Shayqımız, nan pisire almay qayttıq. Xanımız ózim barıwǵa qástelenip atırman dedi («Maman biy ápsanası», 92-b). Dáwletbay biy, esitken haqıyqatlıǵınıń qaltasın túbine shekem aqtarǵanına pánt jep, keyin básti («Maman biy ápsanası», 92-b). Istiń anıq pitiwajalıqqa keleyin dep turǵanında tal shaynaǵanları da boldı, birazları urıwınıń ishinde aytqanǵa júrmeytuǵın toń moyınlar barlıǵına shaǵındı («Maman biy ápsanası», 104-b). Ǵayıp xan bul mısh-mıshlardı shayıqtıń jaqtırmay, shıdamsızlıq penen qabaq shıtıp otırǵanın kórip, «shińk» etip kúldi («Maman biy ápsanası»,

131-b). Hár qıylı kiyimde júrip, hár qıylı tilde sóylegen sawdagerler óz ara til tabısıp, qalay túsinetuǵınlıǵı, sırttan qaraǵanda jumbaq kóringeni bolmasa, hámmesi ákelgen zatların ótkerip atırǵanı («Maman biy ápsanası», 148-b). Aytuwǵan jasawıl Murat shayıq penen qalay áńgimelesip, bir-birine ne deskenin, qalay abay etkenin maqtanısh penen aytıp, Ǵayıp xanǵa qalay barǵanın, ayta baslaǵanda, jawın ástelep qarǵa aylana basladı («Maman biy ápsanası», 188-b). Izinen qatıq ákelgen

61

hayalı biyday atızda tolǵatıp, atızda kóz jardı («Maman biy ápsanası», 171- b). Keshke qarasa, ertelew irkilip, atına ot jıynaydı, jıńǵıllar sındırıp ıqtırma soǵadı da ottı gúrletip jaǵıp qoz etip, ústin kórpeshelep kómedi de, jıllı jerge bawırın berip kózgir aladı («Maman biy ápsanası», 237-b). Írısqul biy qabıl etip, shayıq penen qol alıstı («Maman biy ápsanası», 289- b).

3. Tabıs sepligindegi atlıq + feyil túrindegi frazeologizmler. Eki

komponentli frazeologizmlerdiń feyil komponenti tabıs sepligindegi atlıqlardı basqarıp awıspalı feyil formasında keledi. Bunda tabıs sepligi jalǵawı atlıq sózge tikkeley yamasa tartımnıń úshinshi bet formasınan keyin jalǵanadı. Mısalı: Sállesiniń mańlayına qolın tutıp Murat shayıq barmaǵın tisledi: quwanarlıq xabarları bolǵanda júristi páseytpes y! («Maman biy ápsanası», 92-b). Ǵarrı qansha epeleklep sóylegen menen Aydos jibise qoymaǵan edi, onıń ne aytpaqshı bolǵanın túsinbey iynin qıstı («Baxıtsızlar», 129-b). Áne onıń usı qılwaların jaqtırmay, aytqan gáplerin tıńlaǵanda duyım jurt tańlayın qaqtı («Baxıtsızlar», 20-b). Óz ara qansha arazlasıp júrse de, izinen úlken kúsh shıqqanın kórip, kewillerin bastı

(«Túsiniksizler», 167-b). Men ózime hay berip, endi qátelespew ushın mushımdı túyip tislenetuǵın edim («Qaraqalpaqnama», 22-b). Kishi júzde xanlıqtı saqlap qalıw niyeti ústinde hámme bir túyinge birikse de, «Abılxayırǵa járdem» degen sóz barlıǵınıń basın qasıttı («Maman biy ápsanası», 299-b). Asıp-tasıp, gá boyı menen, gá oyı menen, gá orınsız háreketi menen kópshilikke ústemlikke tırısatuǵın basqa biyler awızların ashpay, jer menen jeksen bolıp qaldı («Maman biy ápsanası», 154- b). Úsh aydan aslam atlı segbir tartıp jetken qaraqalpaq elshilerin qabıl etse, ne jaqsı! Eger pisin qurtsa, oy, quday kórsetpegey! («Maman biy ápsanası», 164-b).

4. Barıs sepligindegi atlıq + feyil túrindegi frazeologizmler. Bunday frazeologizmlerdiń keyingi komponenti feyil menen, al dáslepki komponenti

62

barıs sepligindegi atlıqlardan boladı. Mısalı: Jaman niyetler tilge alına berse, jaqsı emes («Baxıtsızlar», 201-b). Kemshiligin betine aytıp keyip qoysań, erteńine abırayıńdı aytıp áshkara qıladı («Túsiniksizler», 18-b). Baǵanadan berli sóylemey turǵan Allayar tilge keldi («Maman biy ápsanası», 90-b). Sonlıqtan bul jóninde qaytıp tiline baspadı («Baxıtsızlar», 68-b). Shayıq atańnıń zeynine tiyme, sadıq bol, ulım. Shayqımız kettik! («Maman biy ápsanası», 4-b). Maman onıń taslardan ot ushqınlatıp atırǵanına qarap: «Bul ne degen kúshli adam!» dep tańlandı. Maman usı adamdı qolǵa alǵısı keldi («Maman biy ápsanası», 6-b). Ol birinshi kúnnen-aq, iyesine sadıq xızmet etiwi, kúshliligi, tapsırılǵan barlıq islerge uqıplılıǵı menen tez kózge túsip, dańǵarası Saraydıń din iyelerine de jetti («Maman biy ápsanası», 8-b). Maman tártip boyınsha sózden utılǵanın moyınlap Kuzma Borodinniń ayaǵına jıǵılmaqshı edi, ózin tuttı («Maman biy ápsanası», 10-b). Qaraqalpaq ullı qonaqtı xızmeti menen awzına qaratadı («Baxıtsızlar», 61-b). Biz heshteńe qılmadıq. Qılmaymızda. Orıs patshasın tóbemizge kóteremiz, – dedi Irısqul biy birinshi

(«Maman biy ápsanası», 140-b). Ha, ha!! Biydi xan deseń ırısqısına tebedi. Oylanıńız. («Maman biy ápsanası», 157-b). Qatarıń atqa minbey atqa minbeyseń eken. Qudayǵa shúkir («Maman biy ápsanası», 42-b). Qay waqıt bolǵanı námálim, kelin tınıshlandı, bular da uyqıǵa ketti («Baxıtsızlar», 161-b).

5. Shıǵıs sepligindegi atlıq + feyil túrindegi frazeologizmler. Jazıwshı shıǵarmalarında shıǵıs sepligindegi atlıq+feyil túrindegi feyil mánili frazeologizmler kóplep jumsalǵan. Bunda dáslepki atlıq komponenti shıǵıs sepliginiń jalǵawları menen kelip feyiller menen baylanısqan. Olarǵa: kewlinen shıǵıw, kózden ótkeriw, tisinen shıǵarmaw, esinen tanıw, aqıldan adasıw, esten shıǵıw t.b. frazeologizmlerdi kórsetiw múmkin. Mısallar: Kereginde óz janın da ayamay duyım jurttıń kewlinen shıqqan adamǵa kóz kóryeki xannıń da qáhári kár e tpes e di

63

(«Baxıtsızlar», 207-b). Yabılarǵa qarsı shabıwılǵa tayarlıqtı hár tárepleme kúsheytip atırǵan qońıratlılar súyikli Írısqul biyi bolmaǵanı ushın tayarlıqtı bir mártebe kózden ótkeriwdi Ǵayıp xannan ótindi («Maman biy ápsanası», 201-b). Al, endi bay aǵa, barlıq waqıyalardı sizge ózim dep atırman, tisińizden shıǵarmańız («Qaraqalpaq qızı», 129-b). Awzı-murnınan loqsıp aqqan qandı shoqıp atırǵan ǵarǵalardıń dúrlep ushqanın kórip, hawlıqqanınan ne bolǵanına túsinbey jáne esinen tandı («Maman biy ápsanası», 323-b). Iyeginiń astına taqalǵan keńtanawdıń gápi aqıldan adastıra jazladı («Baxıtsızlar», 141-b). Urılardı jazalaw ústinde inileri menen tarısqanın Aydos álle qashan esten shıǵardı

(«Baxıtsızlar», 24-b). Ullı Maman biy shıńǵıtılǵanın bilmey-aq «orıs xalqı», «orıs patshası» dew menen dúnyadan ótti («Baxıtsızlar», 278-b).

Demek, T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında eki komponentten dúzilgen atlıq+feyil túrindegi feyil mánili frazeologizmler basqa túrdegi frazeologizmlerden anaǵurlım kóp. Olardıń dáslepki komponenti tartım, seplik hám kóplik jalǵawlı atlıqlardan bolsa, keyingi feyil komponenti kóbinese ótken máhál formasında

keledi.

6. Kelbetlik + feyil túrindegi frazeologizmler. Bunday frazeologizmlerdiń dáslepki komponenti tiykar hám dórendi kelbetliklerden, keyingi komponenti feyillerden boladı. Olarǵa: qollı bolıw, qattı ketiw, jaqsı kóriw, jipsiz baylanıw, batıl bolıw, basım keliw, jek kóriw, qutlı bolıw frazeologizmlerin kórsetiw múmkin. Mısalı: Bilip qoyıń, bul qaraqalpaqtıń áyyemgi atababalarında bolıp, soń batıl bolǵan usıl (T.Qayıpbergenov). Amanlıq, men Aqbiydaydı jaqsı kórip qaldım. Ne deyseń? («Maman biy ápsanası», 68-b).

…qollı bolǵan jarlıqtı tawıp ákelip elin quwandıratuǵınday, kewilli ketken jigit júdá qapa («Maman biy ápsanası», 386-b). Aydos balam, sizlersiz el – qızǵını túwesilgen kúl, qattı kettiń, keshirim sora («Maman biy ápsanası», 465-b). Írasın aytsam, olardı men de jek kóremen, biraq úshewiniń de

64

abırayı mennen zıyatlıǵın, xalıq olarǵa kóp isenetuǵının ishimde qupıyalap qalıwǵa haqım joq («Baxıtsızlar», 246-b). Soraw hámmege qızıq kórinip siltedey tındı

(«Baxıtsızlar», 229-b). Ulıń qutlı bolsın, –dedi ol at ústinen erinińkirep

(«Baxıtsızlar», 149-b). Óz dáwirinde ótken xanlardıń talay wádelerine jipsiz baylanıp, talay sapar pıshaqsız soyılǵan biy: –Wádesine opalı xannıń buyrıǵı menen óliw-ám ıǵbal, –dep eki túrgelip, eki otırdı («Baxıtsızlar», 150-b). Degen menen Begis jaslıq qılıp, kúshi basım keldi («Baxıtsızlar», 239-b).

7. Hal feyil + feyil túrindegi frazeologizmler. E ki komponentli feyil

mánili frazeologizmler feyil sózlerdiń ózleriniń qatar keliwinen de jasaladı. Olardıń dáslepki feyil komponenti kóbinese -ıp/-ip -p, -a, -e, -y qosımtalı hal feyillerden boladı. Mısalı: Áliy ketiwden Begis penen Mırjıq Aydosqa alma-gezek alıp topıldı («Baxıtsızlar»), 28-b). –Biy aǵa! Dáwletnazar! Qırmandı masaqshılar talap ketti!... («Baxıtsızlar», 182-b). Sóytip bul oǵan ullı sıltaw bolıp óksheni sol kótergennen bul úyge qádemin izep baspadı (T.Qayıpbergenov). Esik-tórli jerden nayza siltese, dál tiygizedi, adamdı sespey qatıradı («Maman biy ápsanası», 50-b). Pay, zańǵar, iygilikli istiń beline tepti-dá! –dep Áliy kúyip-pisip, ishtegilerge belgi ushın jóteldi («Baxıtsızlar», 56-b). Aydos qızıp ketip ózin xanlarǵa teńgerip qáte islegenin túsindi, biraq jeńislik bergisi kelmey, dúzetiwge urındı («Baxıtsızlar»,

65-b). Onıń menen záńǵi teńlestirip kiyatırǵan torı atlı – mańǵıt Orınbay biy. Eldiń Sırdarya jaǵalarınan posatuǵının aldın sezip kóshken Ubaydulla biy degenniń

jalǵız zúriyatı. Biziń Aydosqa pısqırıp qaramaydı («Baxıtsızlar», 51-b).

8. Sanlıq + feyil túrindegi frazeologizmler. Jazıwshınıń shıǵarmalarınan

jıynalǵan materiallar eki komponentli feyil mánili sanlıq+feyil túrindegi

65

frazeologizmlerin kirgiziwge boladı. Mısalı: Keleshekte bir búyirlep ketpewi ushın hár urıwdıń atınan da ant jazasız (T.Qayıpbergenov). Xalıq onıń eki sóylegenin esitpegen edi (T.Qayıpbergenov).

9. Ráwish + feyil túrindegi frazeologizmler. Shıǵarmalarda eki komponentli feyil mánili frazeologizmlerdiń quramında ráwishlerdiń feyiller menen dizbeklesiwinen jasalǵan túrleri onsha kóp emes. Olarǵa: aldına keliw, qaralay óshiw, gelleńlep júriw, ústinen shıǵıw, tóbesine kóteriw, pásine qaytıw, alǵa basıw sıyaqlı frazeologizmlerin mısal etip kórsetsek boladı. Mısalı: Aydos

ózgeler aldında alawızlıq kórsetpew maqsetinde ǵarrını aldına saldı («Baxıtsızlar»,

75-b). Shabazım, nege shırayıń qaralay óship ketken? («Baxıtsızlar», 88-b). Aydostıń izgilerge «tez-tez!» degen dawısı e sitilip, láshker gúw alǵa bastı, qońıratlılarda qalıspay

«alla» lap at qamshıladı («Baxıtsızlar», 237-b). Orınbaydıń dombay júzi talaqqa dónip, dóńgelek kózlerin qıpılıqlatıp-qıpılıqlatıp jiberdi de, birden pásine qayttı

(«Baxıtsızlar», 272-b).

10. Eliklewish + feyil túrindegi frazeologizmler. Bulardıń dáslepki komponenti eliklewishlerden, al keyingi komponenti feyiller arqalı jasalǵan: táp beriw, zıp beriw, ım qaǵıw, qılt etpew, ıńq etpew, mıńq etpew, lal bolıw, gúm bolıw hám t.b. Mısalı: Ílashıqqa awır bult túsip ketkendey, adamlar bir demge shekem birin-biri kórmey, lal bolıstı («Maman biy ápsanası», 463-b). Qumar búgilgen qáddinen úlken qaynaǵasınıń qarası shókkenshe qılt etpedi

(«Baxıtsızlar»), 113-b). Ol kisiniń qaltasına tiymeseń, janbasınan et kesip alsań-ám mıńq etpeydi («Baxıtsızlar», 123- b).

Demek, eki komponentli feyil mánili frazeologizmler tilimizdiń frazeologiyalıq quramında úsh hám kóp komponentli frazeologizmlerge qaraǵanda anaǵurlım kóp. Bunday túrdegi frazeologizmler T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında da ónimli jumsalǵan. Jıynalǵan

66

materiallar olardıń atlıq+feyil, kelbetlik+feyil, sanlıq+feyil, hal feyil+feyil, ráwish+feyil, eliklewish+feyil túrindegi sóz shaqaplarınan jasalatuǵınlıǵın kórsetti. Bularda keyingi komponent hár qıylı háreket-halattı bildiriwshi jay feyillerden bolsa, al dáslepki komponenti bolsa atlıq hám basqa da sóz shaqapları arqalı ańlatılǵan. Olardı grammatikalıq jaqtan baylanıstırıwda tartım, seplik hám betlik jalǵawları ayrıqsha xızmet atqaradı.

3.2. Úsh komponentli feyil mánili frazeologizmler

Jazıwshı T.Qayıpbergenov shıǵarmlarında úsh komponentten turatuǵın feyil mánili frazeologizmler kóplep ushırasadı. Úsh komponentli feyil mánili frazeologizmler de grammatikalıq jaqtan hár qıylı sóz shaqaplarınıń dizbeklesiwinen jasalǵan. Olardıń jasalıw jolların, grammatikalıq formaların anıqlaw maqsetinde úsh komponentli feyil mánili frazeologizmlerdi tómendegi modellerge ajıratıp qaradıq:

1. Atlıq+atlıq+feyil túrindegi feyil mánili frazeologizmler. Bunday túrdegi feyil mánili frazeologizmler jazıwshı shıǵarmalarında ónimli qollanılǵan. Olardıń dáslepki komponentleri seplik, tartım jalǵawlı atlıqlardan, keyingi komponenti feyil sóz shaqabınan jasalǵan. Olarǵa shıǵarmalarınan tómendegi frazeologizmlerdi kórsetiw múmkin: júzine qan juwırıw, janı kózine kóriniw, kóziniń otın alıw, kóz jas tógiw, ayaqqa bas urıw, awzına kúshi jetpew, tiliniń suwın sorıw, awzına qum quyılıw, awzınıń suwı qurıw, bası tasqa tiyiw, basınıń ǵamın jew, basına is túsiw, jan-iymanı qalmaw, jarasına duz sebiw, júzinde qan qalmaw, murnın balta shappaw, kózine may pitiw, kindik qanı tamıw, murnına samal eniw, sınıqqa sıltaw tabıw, qolı iske barmaw, awzına ılay sıypaw hám t.b. Mısalı: Maman kewlinde dıq saqlamay, ózi shaqırtıwshı bolıp kelgeni ushın ba, Esengeldiniń júzine qan juwırdı («Maman biy ápsanası», 125-b). Izbasar bahadırlardı arbaǵa baylatıp, kóziniń otın alıp, ahidnama tayarlatqan deydi

(«Maman biy ápsanası», 129-b). Xannıń janı kózine

67

kórinip, jandalbasalıqtaǵı ilajsız wádesi ekenine hesh kim baha bermedi («Maman biy ápsanası», 316-b). Dúnyada awır júk kisilerdiń kóz jas tókkenin kóre beriw eken («Maman biy ápsanası», 12-b). –Awa, máspiz. Báhárge shekem murnımızdı balta kespeydi («Maman biy ápsanası», 246-b). Ǵarrı qatınek ǵana ara-tura xabar alıp, uyqıradaǵı perige tańlanıp, tiliniń suwın sorıp ketedi («Maman biy ápsanası»,

257-b). Qápelimde awzıńa shóp ólshetip alma («Túsiniksizler», 49-b). Eriksizlikten eriniń kózine shóp salǵanı ushın óliwdi de oylaǵan edi («Maman biy ápsanası», 242-b). Bileseń be, arqa súyegen Xiywa xanıń tas diywal emes, máyektiń qabırshaǵı. Awzıńa ılay sıypalaydı («Baxıtsızlar», 169-b).

2. Atlıq+kelbetlik+feyil yaki kelbetlik+atlıq+feyil túrindegi feyil mánili frazeologizmler. Bunday frazeologizmler quramındaǵı atlıqlar seplik, tartım qosımtaları menen, kelbetlikler tiykar hám dórendi túrinde, al sońǵı feyil komponenti ótken, házirgi hám keler máhál formasında qollanıladı. Bunday feyil mánili frazeologizmler shıǵarmalarda kóplep qollanılǵan. Mısalı: Maman ákesiniń záńgisine mańlayın tiygizip súyip, iyilgen kúyinde shayıqtıń izde kiyatırǵan at qosshısı da ótip ketkenshe, ushınan sınǵan qazıqtay búgiliwi menen qos atlı kózden

ǵayıp bolǵansha turdı («Maman biy ápsanası», 4-b). Jumagúl onıń sózlerine isenbey keń jazıq mańlayı jıyırılıp jawatuǵın bulttay túnerdi («Qaraqalpaq qızı»,

424-b). Abayladıń ba, Dospan? –dedi Aydos suwıq demin alıp («Baxıtsızlar», 89- b). Bir túyeniń qos órkeshindey jup otaw alıstan-aq kózlerine ottay basıldı

(«Baxıtsızlar», 113-b). Ashıwshaq, qáhárli xan qol astında ózinen urıqsatsız at kisnese, wázirleri menen áskerbasılardıń ishkenin qaraqan qıladı («Baxıtsızlar»,

25-b).

3. Sanlıq+atlıq+feyil yaki atlıq+sanlıq feyil túrindegi feyil mánili frazeologizmler. Mısalı: Jáne bir xabardan Petr úshinshiniń Prussiya menen kelisimge kelip orıs láshkerleriniń jeńisin bir pulǵa shıǵarǵanın

68

etitkende, burın bolmaǵan dárejede nalındı («Maman biy ápsanası», 331-b).

…shińkildisi Sanemniń jeti júyesinen ótip, ırǵıp-aq turdı (T.Qayıpbergenov). Sonlıqtan ba, «báhár!» degende «áh!» dep, ya ókinishli, ya quwanıshlı kúnin eslep, jambasına bir urmaytuǵın insan bar ma dúnyada? («Maman biy ápsanası», 147-b). Pútkil eldi titiretip tik ayaqqa turǵızǵan waqıyanıń sebepkeri eki aǵası bolǵanına Mırjıqtıń jeti nasırı búgilip, ornına shegelengendey bir maydan lalı shıqtı

(«Baxıtsızlar», 223-b). Orınbay narazılıq penen qolın bir siltep, izine aylandı, nókerleri únsiz erdi («Baxıtsızlar», 223-b). Aydostıń tutıp beriwinen qáwiplenip, bir qısım bolıp júrgen Qabıldıń boyı jep-jeńil boldı («Baxıtsızlar», 74-b).

4. Atlıq+eliklewish+feyil yaki eliklewish+feyil túrindegi feyil mánili frazeologizmler. Bunday úsh komponentli frazeologizmlerdiń dáslepki komponentleri atlıq+eliklewish túrinde yamasa jup hám tákirar túrindegi eliklewishlerdiń feyiller menen dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Mısalı: Maman, Murat shayıqtıń balaları menen kitap oqısıp otır edi. Qulaǵı erbeń etip, jem kórgen qarshıǵaday álle qayda talpındı («Maman biy ápsanası», 95-b). Muxammedjan bek bolsa jaw tárepke, gá yóz nókerleriniń háreketlerine alma-gezek kóz taslap atıwǵa buyrıq beriwge qolaylı payt kútip, shır-pırı shıǵıp turıptı («Baxıtsızlar»,

265-b). Ákesi bir gezde dalaǵa shıqsa, at jemin jep bolıp basındaǵı dorbanı túsiriw ushın nálli ayaǵı menen dorbanı tırnay berip, dal-dal qılıp jırtıp taslaptı

(«Qaraqallpaqnama», 167-b). Úlken biydi búytedi dep oylamaǵanlardıń ańtańı shıǵıp qarasıp, onıń irkinishsiz tabanlap, alǵa óńmenlep baratırǵanın kórdi

(«Maman biy ápsanası», 372-b). Úy iyesi ushın bul háreketler júdá naqolay edi, lyekin islendi. Miymanlardıń ar-sarı shıqtı («Maman biy ápsanası», 158-b). … shútik shıranı jaǵıp e di, ǵarrınıń

69

qoynınan belsaptay bir jılannıń jılısıp baratırǵanın kózi shaldı, júregi suw etti

(«Baxıtsızlar», 41-b).

5. Atlıq+hal feyil+feyil túrindegi feyil mánili frazeologizmler. Bunday túrdegi frazeologizmlerdiń dáslepki komponenti atlıqlardan, al sońǵı komponentleri hal feyil hám feyillerden boladı. Mısalı: Aydos bunı kórip ábden tili gúrmelmey qaldı («Baxıtsızlar», 300-b). …biyshara kisige qaray almay qaymıǵıp, qolın betine tuta berdi (T.Qayıpbergenov). Sónbey ne qılsın, xalıqtı jarılqay qoyatuǵın ya quday, ya xan ba, aqır sońı basın alıp qashtı («Maman biy ápsanası»,

360-b). Esengeldi biy otınıń óre janbaytuǵının túsindi («Maman biy ápsanası»,

417-b). Bular urılar. Kóringenge awzına kelgenin aytıp, kúydirip kiyatır

(«Baxıtsızlar», 3-b).

6. Atlıq+ráwish+feyil yaki ráwish+atlıq+feyil túrindegi feyil mánili frazeologizmler. Bunday frazeologizmler tilimizdiń frazeologiyalıq quramında júdá az ushırasadı. Olarǵa: aqlay quda bolıw, beti berman qaraw, shashı tikke turıw, júzi tómen qaraw, kúnin kóp kóriw, sırtınan ton pishiw hám taǵı basqa frazeologizmlerin kórsetiwge boladı. Mısalı: Jigittiń oynaqshıǵan kózleri dálme-dál kelip qalǵan payıtta birden basın tómen aldı («Baxıtsızlar, 291-b). Tórebaydıń qupquw júzinen shıǵıp beti berman qaraǵan aqshamda bunıń da júzine qan juwırdı (T.Qayıpbergenov).

7. Atlıq+tirkewish+feyil túrindegi feyil mánili frazeologizmler. Bunday frazeologizmler jazıwshı shıǵarmalarında júdá az jumsalǵan. Olarǵa: qanatınıń astına alıw, kózi menen sholıw, qulaǵına shekem qızarıw, túsigine deyin túsirmew hám t.b. frezologizmlerdi kórsetsek boladı. Mısalı: Aydos usılay derin dese de,

ótirik aytıp salǵanı ushın qulaǵına shekem qızardı («Baxıtsızlar», 56-b). …bir qaptaldan kiyatırǵan Timofeev penen Nikiforovtı kózi shalıp, sózleri tiliniń ushında qaldı («Baxıtsızlar»,122-b).

Joqarıdaǵı mısallardaǵı úsh komponentli feyil mánili frazeologizmler dúzilisi jaǵınan bir neshe sózlerdiń dizbeginen jasalǵanı menen bir

70