MD hám PQJ / T.Qayıpbergenov shıǵarmalarındaǵı feyil mánili frazeologizmler

miynetinde sóz boladı21. Avtor frazeologiyalıq sóz dizbeklerin e rkin sóz dizbeklerine qarama-qarsı qoyıp, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń quramına qospa terminlerdi de, naqıl-maqallardı da kirgizedi. Avtor semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbeklerin tórt toparǵa bóledi: frazeologiyalıq ótlesiw, frazeologiyalıq birlik, frazeologiyalıq dizbek, frazeologiyalıq sózler. Frazeologiyalıq sózler degen toparǵa tilimizdegi naqılmaqallardı kirgizedi.

Grammatikalıq qurılısı boyınsha frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń úsh túrin kórsetedi.

1.Jeke sóz dizbegi túrindegi;

2.Jay gáp túrindegi;

3.Qospa gáp túrindegi.

Demek, frazeologiyalıq sóz dizbeklerin semantikalıq birigiwshiligi boyınsha klassifikaciya jasawdıń qatıp qalmaǵan nárse ekenligin, yaǵnıy ayırım tilshi ilimpazlar onıń eki yamasa úsh túrin kórsetken bolsa, al ayırımları tórtinshi túrinde qosqanlıǵın kóriwge boladı.

Solay etip, biz frazeologizmler haqqında ulıwma hám túrkiy tillerinde jarıq kórgen ilimiy miynetlerge sholıw jasap óttik. Sonıń ishinde óz ana tilimiz bolǵan qaraqalpaq tilinde jarıq kórgen miynetlerge de toqtadıq.

Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmler ele tolıq izertlenip pitken joq. Biraq prof. E .Berdimuratovtıń leksikologiya boyınsha bir qatar miynetlerinde

«Ádebiy tildiń funkcionallıq stilleriniń rawajlanıwı menen qaraqalpaq leksikasınıń rawajlanıwı» atlı miynetinde frazeologizmlerge ayrıqsha toqtap ótkenin kóremiz. Onda frazeologizmlerdiń sózlik quramdaǵı ornı haqqında hám olardıń kórkem shıǵarmada súwretlewdiń leksikasemantikalıq qurallarınıń biri sıpatında keńnen qollanılıwın, sóz sheberleri kórkem ádebiyat stildiń talaplarına sáykes dóretiwshilik sheberlik

21 Бердимуратов Е. Ҳәзирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясы. Нӛкис, 1968.

21

penen paydalanıw arqalı frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń qollanılıwı órisin keńeytip, bayıtıp otıratuǵınlıǵı haqqında sóz e tiledi.

Haqıyqatında da, kórkem shıǵarmalarda frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen paydalanıw ushın sóz sheberlerinen úlken dóretiwshilik uqıplıq talap etiledi.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń quramında sanlıqlardıń ushırasıwı hám olardıń bir pútin leksika-grammatikalıq birlikti bildiriwin A.Bekbergenov22

óziniń «Frazeologiyalıq sóz dizbeklerindegi sanlıqlar» atlı ilimiy maqalasında keń túsinik beredi.

Sonday-aq, 1972-jılı docent S.T.Nawrızbaevanıń qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sóz dizbeklerine arnalǵan «Frazeologicheskie edinicı v karakalpaksko-russkom slovare»23 degen miyneti jarıq kórdi. Monografiyada qaraqalpaq tilindegi atawısh frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń turaqlı hám jay sóz dizbeklerinen, qospa sózlerden, naqıl-maqallardan, terminlerden, túbir hám dórendi sózlerden ayırmashılıqları, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń kóp mániligi, olardaǵı omonimiya, antonimiya, sinonimiya qubılısları úyrenilgen. Sonıń menen birge, atawısh frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń russha-qaraqalpaqsha sózlikte beriliw

22Бекбергенов А. Фразеологиялық сӛз дизбеклериндеги санлықлар. Вестник Каракалпакского филиала АН УзССр, 1968, № 3, 72-б.

23Наурызбаева С.Т. Фразеологические единицы в каракалпаксгого-русском словаре. Ташкент. 1972.

24Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сӛзлиги. Нӛкис: «Қарақалпақстан», 1985.

22

qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleri tuwralı jazılǵan miynetlerge qısqasha sholıw jasalǵan. Avtor onda ilimpaz-izertlewshilerdiń pikirlerine óziniń jeke kóz-qarasın bildirip qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń

ózine tán leksika-semantikalıq ózgesheliklerin til faktleri tiykarında analiz jasaydı. Sonday-aq frazeologiyalıq sóz dizbeklerin frazeologiyalıq ótlesiw, frazeologiyalıq birlik hám frazeologiyalıq dizbek dep úsh toparǵa bólip qarap, olardıń hár birine jeke-jeke toqtaladı, hár birinen ekinshisiniń ózgesheliklerin anıq mısallar arqalı tastıyıqlaydı. Bul bólimde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń naqıl-maqallardan ayırılatuǵın ózgeshelikleri hám olardıń óz ara jaqınlıq belgileri keń túrde sóz boladı. Naqıl-maqal menen frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń arasındaǵı qatnas hám ózgesheliklerdi kórkem ádebiyatlardan (roman, povest, gúrriń, naqıl-maqallar) hám gazeta-jurnallardan alınǵan mısallar arqalı hár tárepleme dáliyllep bul tuwralı belgili bir jıynaqlanǵan pikir bildiredi.

Miynette frazeologiyalıq variantlar menen frazeologiyalıq sinonimlerdiń óz ara jaqınlıǵı hám olardıń bir-birinen ayırmashılıqları ilimiy tiykarda dáliyllenedi.

Óytkeni kópshilik jaǵdayda bul ekewiniń parqın ayıra almay, bári frazeologiyalıq sinonim dep te qaralıp kelindi. Bul jaǵday avtor tárepinen eske alınıp, oqıwshıǵa frazeologiyalıq varianttı frazeologiyalıq sinonimnen ańsat ajıratıw ushın imkaniyat tuwdırılǵan. Sonday-aq frazeologiyalık sinonimler tuwralı pikir júrgizip, bul haqqında qısqa bolsa da ilimiy teoriyalıq pikirler beriledi.

Jumıstıń ekinshi bólimi frazeologiyalıq sózlik. Bunda frazeologizmlerdiń mánileri jay mısallar menen túsindirilip ǵana qoymastan, kórkem ádebiyattan alınǵan janlı faktler tiykarında bekkemlenip barıladı.

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń dúzilislik, formalıq tárepi G.Aynazarovanıń kantidatlıq dissertaciyasında arnawlı izertlengen25.

25 Айназарова Г.Б. Қарақалпақ тилинде теңлес еки компонентли фразеологизмлер: Филол.илим. кан. … дис.

23

Bul jumısta qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ishinde ayrıqsha dúzilme sıpatında kózge túsetuǵın teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń fonetikalıq, grammatikalıq hám stillik qollanılıw ózgeshelikleri anıqlanadı.

Sonday-aq qaraqalpaq tilindegi feyil mánili frazeologizmler J.Tańirbergenovtıń bir qatar maqalallarında keń túrde úyrenilgen 26.

Bul joqarıda kórsetilgen miynetler menen qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbekleri izertlenip bolındı degen juwmaq kelip shıqpaydı. Kerisinshe, qaraqalpaq frazeologiyası ele baslanıw dáwirin basınan ótkermekte.

Frazeologiyalıq materiallar ózleriniń genetikalıq, funkcionallıq, qurılıslıq ayrıqshalıqları jaǵınan túrlishe semantikalıq jaqtan da xarakteri jaǵınan da hár qıylı bolıp keledi. Bul frazeologiyanıń obyektin belgilewde biraz qıyınshılıqlar tuwdıradı. Haqıyqatında da frazeologiyalıq sóz dizbekleri til iliminde ele belgili bir sistemaǵa túsip tolıq sheshilip bolınǵan joq.

Sonlıqtan da biz xalqımızdıń ásirler boyı taratıp, joǵaltpay qásterlep saqlap kiyatırǵan bay ǵáziynesi bolǵan frazeologizmlerdi, olardıń sanın jáne de toparın kóbeytip, bayıtıp kózdiń qarashıǵınday saqlap keleshek áwladqa taratıwımız tiyis. Demek, usınıń ózinen frazeologizmlerdiń ele de bolsa izertlewdi talap etetuǵın másele ekenligi kórinip tur.

– Нӛкис, 2000. 161-б.

26 Таңирбергенов Ж. Қарақалпақ тилинде фейил мәнили фразеологиялық антонимлердиң қолланылыў ӛзгешеликлери. ҚМУ «Хабаршысы». Нӛкис, 2010. №3-4. Б. 104-107; Қарақалпақ тилинде фейил мәнили фразеологиялық синонимлердиң структуралық ӛзгешеликлери ҳаққында. ӚзРИА ҚҚБ Хабаршысы. -Нӛкис, 2011. -№ 1. –Б. 83-85; Қарақалпақ тилинде фейил мәнили фразеологиялық омонимлер ҳаққында. Ҳәзирги филология илимлериниң әҳмийетли мәселелери. –Нӛкис, 2011. Б.85-89; Қарақалпақ тилинде үш компонентли фейил мәнили фразеологизмлер. Илим ҳәм билимлендириўге арналған ӛмир. Академик Абатбай Дәўлетовтың 70 жыллық юбилейине арналған илимий-теориялық конференция материаллары. Нӛкис «Билим» 2012-ж. 117-121; Қарақалпақ тилинде еки компонентли фейил мәнили фразеологизмлердиң грамматикалық ӛзгешеликлери. ҚМУ «Хабаршысы». Нӛкис, 2012. -Б. 94-98.

24

Usıǵan tiykarlana otırıp, biz dissertaciyalıq jumısımızda Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarındaǵı qollanılǵan feyil mánili frazeologizmlerdiń leksikasemantikalıq hám grammatikalıq

ózgesheligin izertlewge umtıldıq.

25

1-BAP. T.Qayıpbergenov shıǵarmalarındaǵı feyil mánili

frazeologizmlerdiń leksika-semantikalıq túrleri

Xalqımızdıń tariyxın, ádebiyatın, mádeniyatın úyreniw ushın jazıwshı hám shayırlar shıǵarmaları tilin hár tárepleme izertlew eń áhmiyetli dereklerdiń biri. Qaraqalpaq xalqı óziniń rawajlanıw tariyxında basınan túrli dáwirlerdi ótkerip keldi. Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq tilinde basqa leksikalıq birlikler menen bir qatarda frazeologiyalıq sóz dizbekleri de kóp bolıp, bul xalıqtıń tariyxıy, mádeniy

hám psixologiyalıq ózgeshelikleri menen baylanıslı.

Frazeologizmlerden máni ótkirligi, obrazlılıqtı, hár qıylı stilistikalıq boyawlardı tabamız. Olar kórkem shıǵarmalarda obrazlı til qurallarınıń xızmetin atqaradı. Sonıń ushın da, kórkem sóz sheberleri milliy tildiń ǵáziynesi dep bahalanatuǵın bul sóz dizbeklerinen keńirek padalanıwdı maqset etedi. Bul tuwralı

X.Qojaqmetova: «Frazeologizmler – kórkem shıǵarma tilin janlandıratuǵın, astarlap kórkem etip súwretlewdiń tildegi tayar quralı. Bular – xalıq danalıǵınıń úlgileri menen suwǵarılǵan obrazlı oylaw tiliniń úlgisi»27, – dep jazadı.

xalqınıń tariyxı bolıp, onda xalıqtıń turmıs jaǵdayı menen baylanıslı álwan túrli frazeologizmler kóplep ushırasadı. Jazıwshı óz shıǵarmalarında xalıq tiliniń bar baylıǵın kórsetedi hám olardı túrli orınlarda, túrli maqsetler menen qollanadı. Sebebi jazıwshı tildi jaratıwshı, til mádeniyatın áwladtan-áwladqa jetkeriwshi bolıp esaplanadı.

Sonday-aq jazıwshı shıǵarmalarında bay naqıl-maqallar, obrazlı sózler tildiń sózlik quramınıń baylıǵı e saplanatuǵın kúshli tásirlilikke iye

27 Қожақметова Х. Фразеологизмдердiң кӛркем әдебiетте қолданылыўы. Алматы, 1972. 54-бет.

26

frazeologizmler sheberlik penen paydalanılǵan. Biz dissertaciyalıq jumısımızdıń bul babında usınday frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń leksika-semantikalıq túrlerine toqtaymız.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri xalıq tilinde uzaq ásirler dawamında qollanılıp hám qáliplese otırıp, ózine tán mánilik reńkleri menen pikirdi tolıq jetkeriwde ayrıqsha xızmet etedi. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń túrlerin anıqlaw kóbinese olardıń jeke komponentleriniń birbirine semantikalıq jaqtan qatnası, ǵárezsizligi hám baylanısı boyınsha anıqlanadı. Bul til iliminde semantikalıq birigiwshiligi boyınsha klassifikaciya jasaw delinedi. Frazeologizmlerge tiyisli úsh túrli ortaq belgi bolǵanı menen bulardı bir-birinen ajıratıw oǵada qıyın. Olardıń mánilerindegi tutaslıq birewlerinde anıq bolsa, ekinshilerinde gúńgirtlenip, úshinshilerinde júdá solǵın boladı. Sonlıqtan til iliminde frazeologizmlerdi semantikalıq toparlarǵa bólip kórsetiw qıyın máselelerdiń birinen esaplanadı.

Frazeologizmlerdi semantikalıq klassifikaciya jasawda bir-birinen ózgeshe bolǵan pikirlerdi ushıratıwǵa boladı. Kópshilik ilimpazlar frazeologizmlerdiń úsh túrin kórsetedi: frazeologiyalıq ótlesiw, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler. Frazeologizmlerdiń usılay bóliniwi kópshilik túrkiy tillerinde birdey. Sebebi, akad. V.V.Vinogradovtıń klassifikaciyasın basshılıqqa alıp, óz tilleriniń faktleri tiykarında analizleydi. Bul haqqında 1961-jılı Samarqand qalasında shıqqan «Voprosı frazeologii» toplamında járiyalanǵan A.A.Koklyanovtıń «O granicax frazeologii tyurkskix yazıkov» degen maqalasında «Túrkiy frazeologizmlerin izertlewshi ilimpazlardıń maqseti – frazeologiyalıq materiallardı basqa tillerde qáliplesken sistemaǵa salıp toplaw emes, bir qatar teoriyalıq máselelerdiń tiykarların ashıw kerek» – degen pikiri orınlı aytılǵan.

27

Túrkiy tillerde, sonıń ishinde ózbek hám qazaq tillerinde frazeologiya tarawına óziniń kóp miynetleri menen úles qosqan Sh.Raxmatullaev hám S.Keńesbaevlar bolsa, qaraqalpaq tilinde E.Berdimuratov bolıp tabıladı.

E.Berdimuratov óziniń «Házirigi qaraqalpaq tili. Leksikologiya» sabaqlıǵında28 frazeologiyalıq sóz dizbeklerin semantikalıq birigiwshiligi jaǵınan tórt túrge bólip qaraydı:

1.Frazeologiyalıq ótlesiw;

2.Frazeologiyalıq birlik;

3.Frazeologiyalıq dizbek;

4.Frazeologiyalıq sózler.

Miynette naqıl-maqallardıń frazeologizmge uqsaslıǵı, olardıń sıńarlarınıń orınların ózgertiwge bolmaytuǵınlıǵı esapqa alınıp, olardı frazeologiyanıń tórtinshi toparına kirgiziwdi maqul kóredi.

E.Berdimuratov frazeologizmlerdi úsh toparǵa bóle otırıp:

«usılayınsha olardı semantikalıq jaqtan toparlarǵa bóliw, onıń mazmunın túsiniwde

úlken áhmiyetke iye. Degen menen, naqıl-maqallardı ayrıqsha bir túr sıpatında tanıw – bul máseleni tolıǵıraq anıqlawǵa sebepshi boladı»29, dep kórsetedi.

Ol naqıl-maqallardıń morfologiyalıq ózgeriske ushırap, aralarına ayırım sózlerdiń qosılıp jumsalıwın ádebiy shıǵarmalarǵa ǵana tán ekenligin aytıp, Berdaqtıń qosıqlarınan mısallar keltiredi. Usılay etip, tayar túrinde ushırasıw, tayar túrinde paydalanıw qanday sóz dizbegine tán bolsa, tilde olardıń barlıǵı da frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde qaralǵanı maqul. Naqıl-maqallardı da sózlik quramnıń usı qatlamında bahalawımızdıń tiykarı soǵan baylanıslı. Olardıń leksikalıq hám grammatikalıq jaqtan turaqlılıǵı, tıyanaqlılıǵı sóz dizbekleri qatarınan orın alatuǵınlıǵın bildirip, naqıl-maqallar frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń tórtinshi toparın

28Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. –Нӛкис, 1994.

29Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология –Нӛкис:Билим, 1994. 145-б.

28

qurawı kerek 30, dep kórsetedi. Al, «Til bilimine kirispe» miynetinde frazeologizmlerge shártli túrde naqıl-maqallardı da jatqarıw kerek deydi 31. Sonıń menen birge ayırım tilshi ilimpazlar arasında da naqıl-maqallardı frazeologizmniń tórtinshi toparı sıpatında qarawshılar bar 32.

Lekin, bul pikirge akad. S.Keńesbaev qosılıwǵa bolmaytuǵının aytadı. Naqılmaqallar morfologiyalıq hám sintaksislik formaları boyınsha sol qálpinde

ózgerissiz qollanıladı. Olardıń ishki hám sırtqı mánileri, yaǵnıy semantikası, grammatikalıq dúzilisi jaǵınan frazeologizmlerden aytarlıqtay ayırmashılıǵı bar ekenligin kórsetedi.

Haqıyqatında da, hár qanday naqıl-maqal mazmunı boyınsha aqılnásiyat túrinde qollanılıp, olardıń tárbiyalıq áhmiyeti úlken. Frazeologizmler bolsa obrazlı, astarlı mánide keledi. Sol sebepli naqıl-maqallar sintaksislik xızmeti jaǵınan frazeologizmlerge qaraǵanda quramalı bolıp tabıladı. Sonday-aq, naqıl-maqallar óz aldına jay hám qospa gáp túrinde qollanılsa, frazeologizmler kóbinese gáp ishinde bir gáp aǵzasına qatnaslı qollanıladı.

Mine, usınday ózgesheliklerine baylanıslı naqıl-maqallardı, frazeologizmlerdiń tórtinshi toparı dep emes, al óz aldına úlken bir taraw, bólek tema retinde qaraǵan maqul.

Biz dissetaciyalıq jumısımızda naqıl-maqallardı frazeologizmlerden bólek qaradıq hám jazıwshı shıǵarmalarında ushırasatuǵın feyil mánili frazeologizmlerdi tómendegi túrlerge bólip úyrendik.

1.1. Frazeologiyalıq ótlesiw. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ishinde leksikalıq mánisi jaǵınan óz ara bekkem túrde birikken frazeologiyalıq dizbekler frazeologiyalıq ótlesiw bolıp e saplanadı. Bunday dizbeklerdiń

30Бердимуратов Е. Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология –Нӛкис:Билим, 1994. 130-146-бб.

31Бердимуратов Е., Дәўлетов А. Тил билимине кириспе. –Нӛкис: Қарақалпақстан, 1988. – 182-б.

32Валгина Н.С., Розенталь Д.Э., Фонима М.И., Цапукевич В.В. Современный русский язык. –Москва: Высшая школа. 1962, -4 б; Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. – Москва: Высшая школа, 1963. Б. 39-40.

29

quramındaǵı sózler ózleriniń dáslepki jeke mánilerin joyıtadı. Sonlıqtan olardıń mánisi óz ishine kirgen sózlerdiń mánisinen ǵárezsiz pútkilley basqasha bolıp keledi. Frazeologiyalıq ótlesiwlerdiń jáne bir ózgesheligi bir tilden ekinshi tilge awdarǵanda onıń sol tildegi mánisine jaqın keletuǵın ekvivalentin tawıp ǵana awdarıw múmkin. Sonıń ushın da óziniń quramındaǵı sózlerdiń mánisinen

ǵárezsiz túrde leksikalıq jaqtan bir mánini ańlatatuǵın basqa tilge sózbe-sóz awdarıwǵa bolmaytuǵın turaqlı sóz dizbekleri frazeologiyalıq ótlesiw dep ataladı

33.

T.Qayıpbergenov shıǵarmaları frazeologiyalıq sóz dizbeklerine oǵada bay bolıp, olardıń ishinde xalqımızdıń milliy ayırmashılıǵın, psixologiyalıq belgilerin,

úrp-ádetlerin hám taǵı basqa belgilerin kórsetetuǵın frazeologiyalıq ótlesiwler bolıp tabıladı. Olar – mánisi boyınsha bir tutas qurılısınıń qatań turaqlılıǵı menen ayrıqsha kózge túsetuǵın bólinbeytuǵın turaqlı sóz dizbegi. Frazeologiyalıq

ótlesiwler mánilik jaqtan obrazlıqqa, ótkirlikke, kórkemlikke iye bolıp keledi. Sonlıqtan da olar kórkem shıǵarmalardıń barlıq janrlarında da sonday-aq awızyeki sóylewde de qollanıla beredi.

Jazıwshı T.Qayıpbergenov óz shıǵarmalarında frazeologiyalıq sóz dizbeginiń bul túrin jádá sheberlik penen orınlı, óz ornında durıs paydalanǵan. Mısalı: Bıyıl murtımızdı balta kespeydi, húkimettiń siyasatına mıń-mıń alǵıs! –dep júripti (T.Qayıpbergenov). Eriksizlikten eriniń kózine shóp salǵanı ushın óliwdi de oylaǵan edi («Maman biy ápsanası», 242-b). Ne bir rehimsizleri bar edi. Eslesem, tóbe shashım tik turadı, tislerimdi ǵashırlataman («Maman biy ápsanası», 349-b). Qamıt aǵashtay arıq báybisheniń sirkesi suw kótermey, Sánemniń qolınan tartıp

úyinen quwıp shıqtı («Qaraqalpaq qızı», 58-b). Sum xabar adamlarǵa tıshqan tesigin mıń teńge qılıp, e sikten dúrkirese shıqtı («Baxıtsızlar»,

33 Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қысқаша фразеологиялық сӛзлиги. –Нӛкис, 1985, 19-б.

30