MD hám PQJ / T.Qayıpbergenov shıǵarmalarındaǵı feyil mánili frazeologizmler

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HAM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Xojabaeva G.

T.Qayıpbergenov shıǵarmalarındaǵı

feyil mánili frazeologizmler

Qánigelik: 5A220102 – Lingvistika (qaraqalpaq tili)

Lingvistika magistri dárejesin alıw ushın usınılǵan

DISSERTACIYA

Nókis-2013

1

Jaqlawǵa ruqsat berildi:

Mámleketlik imtixan komissiyasınıń qararı: Xojabaeva

G. magistrlik dissertaciya jumısına " " bahası qoyılsın

" " 2013-jıl.

MAK baslıǵı: MAK

aǵzaları:

2

2.1.Quwanıw, shadlanıw mánisinde jumsalatuǵın feyil mánili

3

2.7.Adamnıń qazalanıwın bildiretuǵın feyil mánili

4

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması

Temanıń aktuallıǵı. Házirgi qaraqalpaq tili xalqımızdıń turmısındaǵı ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq, bilimlendiriw tarawlarındaǵı jetiskenliklerine baylanıslı fonetikalıq sisteması, leksikalıq quramı, grammatikalıq qurılısı, terminologiyası hám orfografiyası hár tárepleme jetilisken tillerdiń biri boldı. Biraq qaraqalpaq til biliminde tildiń fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq hám tariyxına baylanıslı bir qansha máseleler sheshimi belgili bir sistemaǵa túsiwine qaramastan, elege deyin izertlewdi, sheshiwdi kútip turǵan máseleler kóp. Mine, qaraqalpaq tilindegi usınday máselelerdiń biri – frazeologizmlerdi jıynaw hám olardı izertlew máselesi.

Túrkiy tilleri, sonıń ishinde qaraqalpaq tili de frazeologiyalıq materiallarǵa oǵada bay. Frazeologiya oǵada úlken izertlew obyektine iye bolıwına qaramastan qaraqalpaq til biliminiń eń az úyrenilgen tarawı bolıp, onda úyreniliwi tiyis bolǵan teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye bolǵan máseleler kóp. Ásirese, olardıń leksika-semantikalıq hám leksikagrammatikalıq ózgeshelikleri elege shekem arnawlı túrde lingvistikalıq izertlew obyekti bolmay kiyatır. Sonlıqtan da qaraqalpaq til biliminde frazeologiyalıq sóz dizbeklerin hár tárepleme izertlew teoriyalıq hám ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye.

Frazeologizmler – eki yamasa onnan da kóp sózlerdiń dizbeklesiwinen quralıp, bir-birinen ajıratıp qarawǵa bolmaytuǵın turaqlı sóz dizbekleri. Olar tilde bir leksikalıq birlik retinde qollanıladı. Demek, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń leksika-semantikalıq jaqtan ajıralmaslıǵı, pútinligi, turaqlılıǵı, kóbinese bir leksikalıq birlik sıpatında qollanılıwı olardı jeke sózler xızmetinde belgili bir sóz shaqabına qatnaslı jobada qarawǵa da múmkinshilik beredi. Frazeologizmlerdiń sóz shaqaplarına qatnasın anıqlawda biz olardıń dáslepki formasın, sol formalarda qollanılıwın kózde tutamız.

5

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi sóz shaqaplarına qatnası jaǵınan negizinen tórt toparǵa bólip qarawǵa boladı:

1.Feyil mánili frazeologizmler

2.Atlıq mánili frazeologizmler

3.Kelbetlik mánili frazeologizmler

4.Ráwish mánili frazeologizmler.

Biz izertlew obyekti e tip tańlap alǵan feyil mánili frazeologizmler qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq quramınıń kópshiligin quraydı. Feyil mánili frazeologizmler kelbetlik, atlıq hám ráwish mánili frazeologizmler menen ulıwmalıq belgileri bolıwı menen birge, leksika-semantikalıq hám leksika-grammatikalıq

ózgesheliklerge de iye. Sonlıqtan da qaraqalpaq tilindegi feyil mánili frazeologizmlerdiń leksika-semantikalıq tárepi menen bir qatarda olardıń grammatikalıq ózgesheliklerin anıqlaw eń áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp esaplanadı.

Izertlewdiń maqseti hám wazıypaları. Jumıstıń tiykarǵı maqseti –

Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı, Ózbekstan Qaharmanı T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarındaǵı feyil mánili frazeologizmlerdiń leksikasemantikalıq ózgesheliklerin, dúzilisi hám komponentlik quramın lingvistikalıq kóz-qarastan hár tárepleme tereń izertlewden ibarat. Usı maqsetten kelip shıqqan halda jumıstıń aldına tómendegi wazıypalar qoyıldı:

–T.Qayıpbergenov shıǵarmalarında qollanılǵan feyil mánili frazeologizmlerdi jıynaw hám sistemalastırıw;

–shıǵarmalardaǵı feyil mánili frazeologizmlerdiń basqa túrdegi frazeologizmlerden ózine tán ulıwmalıq belgilerin anıqlaw;

–feyil mánili frazeologizmlerdi semantikalıq jaqtan toparlarǵa ajıratıp

úyreniw;

6

ashıp beriw;

Jumıstıń ilimiy jańalıǵı. Jumısta qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ayrıqsha bir toparı – feyil mánili frazeologizmler T.Qayıpbergenov shıǵarmalarında birinshi márte leksika-semantikalıq hám grammatikalıq jaqtan

úyrenilip, tómendegidey ilimiy nátiyjelerge erisildi:

–frazeologizmlerdiń til biliminde úyreniliwine sholıw jasaldı;

–feyil mánili frazeologizmlerdiń basqa tiptegi (atlıq, kelbetlik, ráwish) frazeologizmlerden ózgesheligi, ózine tán belgileri anıqlandı;

–jazıwshınıń shıǵarmalarındaǵı feyil mánili frazeologizmlerdiń leksikasemantikalıq túrleri, yaǵnıy frazeologiyalıq ótlesiw, frazeologiyalıq dizbek, frazeologiyalıq birlikler anıqlandı;

–jazıwshınıń shıǵarmalarındaǵı feyil mánili frazeologizmler sırtqı dúzilisine qaray, yaǵnıy eki, úsh, tórt hám onnan da artıq komponentli frazeologizmlerge ajıratılıp grammatikalıq analiz islendi;

Izertlewdiń ilimiy hám ámeliy áhmiyeti. Jumısta T.Qayıpbergenov shıǵarmalarındaǵı feyil mánili frazeologizmlerdi úyreniw barısında belgili bir ilimiy juwmaqlar shıǵarıldı. Izertlewde toplanǵan teoriyalıq juwmaqlar qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasında házirge deyin bar bolǵan ilimiy túsiniklerdi belgili dárejede tolıqtırıwı múmkin. Sonıń menen birge jumısta keltirilgen materiallar qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sózligin dúziwde de úlken áhmiyetke iye. Jáne de T.Qayıpbergenov shıǵarmalarınıń frazeologiyalıq sózligin dúziw ushın tiykarǵı derek bolıp xızmet etiwi múmkin.

7

Izertlewdiń metodları hám derekleri. Dissertaciyalıq jumısta

frazeologiyalıq sóz dizbeklerin izertlew ushın til biliminde keń tarqalǵan sinxroniyalıq usıldan keń paydalanıldı. Jumıstı jazıwda ilimiy derekler sıpatında til iliminiń házirge shekemgi jetiskenlikleri, ulıwma til biliminiń hám tyurkologiyanıń iri wákillerinen V.V.Vinogradov, N.M.Shanskiy, A.I.Fedorov, Sh.Balli, V.P.Jukov, S.Keńesbaev, Sh.Raxmatullaev, Z.S.Uraksin, B.Yoldoshev, A.E.Mamatov, A.Mamatov, Q.M.Hakimov, Sh.R.Usmonova, K.T.Bozorboev, M.Y.Vofoeva, E.Berdimuratov, J.Eshbaev, T.Jumamuratov, S.T.Nawrızbaeva, G.Aynazarova, Sh.Qudiyarova, Sh.Abdullaev hám basqa da alımlardıń miynetleri basshılıqqa alındı.

Izertlewdiń obyekti. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri awıspalı hám obrazlı bolıp keledi. Olar kúndelikli sóylew tájiriybesinde pikirdi tolıq, anıq hám tásirli,

kórkem etip jetkeriwde ayrıqsha xızmet atqaradı. Frazeologizmlerdiń usınday

xızmeti onıń tildiń ózgeshe stillik baylıǵı ekenliginen derek beredi. Sonlıqtan da jazıwshı hám shayırlarımız tildiń bul baylıǵınan keń paydalanadı. Bul

«Qaraqalpaqnama» roman-essesi (1985), «Qaraqalpaq qızı» romanı (1966) hám

«Qaraqalpaq dástanı» (1989) trilogiyası romanlarındaǵı qollanılǵan 1000 nan aslam feyil mánili frazezologizmler izertlew jumısımızdıń tiykarǵı deregi esaplanadı.

Jumıstıń qurılısı. Dissertaciya ulıwma sıpatlama, kirisiw, úsh bap, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar diziminen turadı. Jumıstıń ulıwma kólemi 83 bet.

8

Kirisiw

Ózbekstan Respublikasınıń óz ǵárezsizligin qolǵa kiritiwi hám de qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi qaraqalpaq tiliniń hám onı izertleytuǵın qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwına keń múmkinshilikler ashıp berdi.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov aytqanday: «Ózlikti ańlaw, milliy sana hám oy-pikirdiń kórinisi, áwladlar ortasındaǵı ruwxıy baylanıs til arqalı kórinetuǵınlıǵı málim. Barlıq iygilikli pazıyletler insan qálbine, eń áweli ana háyyiwi, ana tiliniń tákirarlanbas gózzallıǵı menen sińedi. Ana tili – bul millettiń ruwxı»1. Prezidentimiz tárepinen aytılǵan bul pikirde tildiń adam ómirindegi, jámiyettegi tutqan ornı, onıń atqaratuǵın xızmeti anıq ashıp berilgen. Haqıyqatında da, tilsiz jámiyetlik turmıs tarawlarınıń rawajlanıwın, ondaǵı jetiskenliklerdi, toplanǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı kóz aldımızǵa keltiriw qıyın. Sonlıqtan hár bir insan óz ana tilin tereń úyreniwge, onnan durıs paydalanıwǵa, onıń tazalıǵın saqlawǵa, solay etip tildiń rawajlanıwı ushın úles qosıwǵa minnetli.

Jámiyette adamlar til arqalı qarım-qatnasqa túsip, óz oyların sóylew arqalı, jazıw arqalı bildiredi. Adam oyı tildegi sózler járdeminde bayan etiledi. Sóz zat hám qubılıslardı atap kórsetedi. Tildegi sózlerdiń jıyıntıǵı sózlik quram yaki leksikanı quraydı. Hár bir milliy til óziniń leksikasına iye. Búgingi dáwirde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı bay hám rawajlanǵan. Sózlik quramnıń baylıǵı – tildiń sol tilde sóylewshi millettiń baylıǵı.

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına názer salǵanımızda, onda ayrıqsha bir topar kózge taslanadı. Bul ayrıqsha topar – frazeologizmler. Frazeologizmlerdiń sózlik quramımızdaǵı ornı ózgeshe. Tilimizde dara

1 Каримов И.А. Жоқары мәнаўият-жеңилмес күш. -Ташкент: "Узбекистон" 2008, Б. 82-83.

9

sózler sózlik quramda qanday orın tutsa, frazeologizmler de jeke birliklerdey tayar halında ómir súredi. Leksikalıq birlikler sıpatında sóz eń tiykarǵı kategoriya eken, demek, frazeologizmler de ózgeshe leksika-semantikalıq kategoriya sıpatında tildiń baylıǵın kórsetip otıradı.

Mine sol aytılǵanday-aq, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń barlıq túrleri biziń kúndelikli turmısımızda til arqalı qatnas jasawda, pikirimizdi tolıq jetkeriwde ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp esaplanadı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kópshilik jaǵdaylarda túsinikti bildiriwshi dara sózdiń sıńarı, yaki ekspressivlik obrazlıqqa iye ekinshi bir ataması. Mısalı: «quwandı, shad boldı» degen uǵımdı ańlatıwshı sóz tilimizde «tóbesi kókke jetti» degen frazeologiyalıq sóz dizbegi túrindegi sıńarına iye.

Frazeologiyalıq sóz dizbekleri haqqındaǵı mashqalalar usı kúnge shekem bul tarawda kóp ǵana izertlewlerdiń alıp barılıwına, olardıń ilimiy miynetler túrinde jarıq kóriniwine qaramastan elege shekem til biliminde eń aktual mashqalalardıń biri

bolıp kelmekte.

Sonlıqtan da orıs lingvistleriniń biri E.M.Galkina-Fedoruk til biliminde frazeologiya haqqındaǵı mashqalalardıń jetkilikli dárejede izertlenbegenligi olardıń túrlishe qaralıp, elege shekem, háttyeki, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler, bólinbeytuǵın sóz dizbekleri, turaqlı sóz dizbekleri, idiomalıq sózler, leksikalıq sóz dizbekleri, frazemalar túrinde atalıp kiyatırǵanlıǵı, bul jaǵdaydıń

frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń mazmunın hám rawajlanıw nızamlılıqların anıqlawdı qıyınlastırıp otırǵanın ayrıqsha atap ótken edi 2.

Frazeologizmlerdiń jay sóz dizbeklerinen baslı ayırmashılıǵı haqqında bir qansha kórnekli til ilimpazları ózleriniń pikirlerin bildirdi. Máselen, D.N. Ushakov frazeologiyalıq sóz dizbeklerin jay sóz dizbeklerinen ayıratuǵın eń tiykarǵı belgilerdiń biri – onıń bir tilden e kinshi tilge sózbe-sóz

2 Галкина-Федорук Е.М. Современный русский язык. Лексика, МГУ, 1954, 148-б.

10