Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

tema hám rema bolıp, jáne bólinedi: Bala//portfelin Gúljamal menen onıń qızın kórsetiw ushın juwırıp ketti. Bunda bala sózi-tema, qalǵan sózlerdiń bári –rema.

Aktual bóliniwdi bildiriwshi qurallar

§61.Orın tártip hám intonaciya. Gáptiń aktual bóliniwinde sózlerdiń orın tártibi hám intonaciya tiykarǵı aktuallastırıwshı qural xızmetin atqaradı. Sonıń menen qatar, bulardan basqa, qosımsha aktuallastırıwshı qural retinde kúsheytiw hám ayırıw-sheklew janapayları, geypara almasıqlar, ayırım tákirarlanıwshı sózlerde qatnasadı.

Orın tártip arqalı aktuallasıw

Orın tártip gáp dúzilisiniń eki aspekti-sintaksislik bóliniw hám aktual bóliniwlerge qatnaslı úyreniledi. Sintaksislik bóliniwdegi gáp aǵzaları dástúriy úyrenilip kiyatırǵan grammatikalıq orın tártike tiykarlanadı. Gáptiń bas aǵzaları ádettegi orın tártip boyınsha baslawısh-bayanlawısh poziciyasında jaylasadı. Ekinshi dárejeli aǵzalar bas aǵzalarǵa ǵárezli mánilik qatnaslılıǵına qaray olardıń aldında keledi. Ádettegi orın tártip boyınsha bayanlawıshtıń ornı turaqlı boladı, al logikalıq pátke baylanıslı bas hám ekinshi dárejeli aǵzalar ádettegi orın tártibinen ózgerip, bayanlawıshqa deyingi aralıqta hár túrli orında keledi, biraq logikalıq pát túsken sóz bayanlawısh penen qatar, onıń aldında jaylasadı. Máselen: Azat keshe Tashkentten keldi. Tashkentten Azat keshe keldi. Keshe Tashkentten Azat keldi.

Bul gáplerdiń hámmesinde bayanlawıshtıń ornı turaqlı. Al bayanlawıshqa deyingi basqa aǵzalardıń ornın ózgertiwge boladı. Logikalıq pát túsken sóz eń áhmiyetli sóz retinde bayanlawıshtıń aldında keledi. Bul jaǵday gáptiń aktual bóliniwiniń tema-rema principinde ornalasıwın bildiredi. Usı sıyaqlı ekspressivlik hám stillik ózgeshelikke iye bolmaǵan tema-rema principindegi orın tártip obyektivlik orın tártip dep ataladı. Sózdiń orın tártibi awızeki sóylew yaki kórkem shıǵarmalarda ekspressivlikke iye bolıp, stillik talapqa ılayıq qurılǵanda keri orın tártipte rema-tema poziciyasında jaylasadı. Bunday orın tártip subyektivlik orın tártip retinde úyreniledi. Subyektivlik orın tártipte rema wazıypasındaǵı sóz gáptiń aldıńǵı yáki ortańǵı orınlarında jaylasadı:

Berdaq edi // shayırlardıń danası,

Sózine iyildi // adam balası. (Ótesh shayır).

Bul qosıq qatarlarında stillik talapqa ılayıq rematizaciyalanıwshı sóz aldıńǵı poziciyaǵa ótip, rema-tema bolıp qurılǵan.

Túrkiy tillerindegi gáptiń aktual bóliniwin izertlewshiler tárepinen sózlerdiń orın tártibiniń bir-birine qarama-qarsı eki túrli ózgesheligi kórsetiledi. P.S.Ámirov ádettegi orın tártip boyınsha bayanlawıshtıń aldında kelgen aktuallasıwdı aktiv aktuallasıw, al bayanlawıshtan sońǵı poziciyadaǵı

81

túrin passiv aktuallasıw dep kórsetedi. Ol bayanlawıshtan sońǵı orında kelgen aktuallasıwdı sóylewshi ushın minnetli emes dep esaplaydı.1

Aktuallasıwdıń bul eki túrli ózgesheligi K.M.Abdullaevtıń anıqlawı boyınsha P.S.Ámirovtıń pikirine qarama-qarsı keledi. Ol aktulalasıwdıń kúshli dárejesi bayanlawıshtan soń gáptiń aqırında, al kúshsiz dárejesi bayanlawıshtıń aldında bolatuǵının kórsetedi.2

Ózbek tilindegi miynetlerde bul tuwralı tómendegishe pikir bildiriledi.

«Ózbek tilinde ayırım gáp aǵzaları (máselen, baslawısh hám bayanlawısh) aktuallasıwdıń tek bir dárejesine-kúshli dárejege iye.1 Baslawıshtıń aktuallasıwınıń kúshli dárejesi ushın gáptiń aqırǵı ornı xarakterli boladı. Pısıqlawısh hám tolıqlawıshlarda da bul eki dárejeni kóriw múmkin. Biraq, bul jaǵday awızeki sóylew ushın da, jazba til ushın da normal jaǵday emes. Ádette ózbek tilinde pısıqlawısh hám tolıqlawıshtıń orın tártip arqalı aktuallasıw ornı bayanlawısh aldı ornı esaplanadı» dep kórsetedi.2

Joqarıdaǵı sıyaqlı sóz etilgen jaǵdaylar qaraqalpaq tilindegi aktual aǵzalardıń iyreniliwine de qatnaslı. Máselen: 1. Marallar! Olar bul jerde ne qılıp júr eken! Ne qılıp júretuǵın edi saǵan. –Pay, pay, pay! – semizin qáyterseń bulardıń, -dep tańlayın qaǵa berdi ol. Pay shaqınıń jarasıwın-ay ózine (Sh.A.). Ne joq deyseń. Ceylonda, ájayıp nárselerdiń bári de bar onda. 2. Bizler onı keshe kórgenbiz

(Sh.A.).

Bul mısallarda birinshi topar gáplerdegi dıqqat etilgen sózler stillik talapqa ılayıq ádettegi orın tártipten ózgerip, bayanlawıshtan sońǵı poziciyada kelgen. Bul sózlerdi sol orında qollanbay aytsa da boladı, biraq gáptiń mazmunı stillik jaqtan dáslepkisindey tásirlilikke, ótkirlilikke iye bolmay qaladı. Sonlıqtan sóylewshi bul orında sol sózlerdiń ornın ózgertiw arqalı gáptiń mazmunın kúsheytip beriwdi maqset etken. Eń sońǵı ekinshi topar gápte bunday ózgeshelik joq. Ondaǵı sózler ádettegi orın tártip boyınsha jaylasqan. Bunda joqarıdaǵılar sıyaqlı ekspressivlik máni joq. Tek ádettegi orın tártipke baylanıslı bayanlawıshtıń aldındaǵı sózge logikalıq pát túsiriwi arqalı aktuallasıwshı máni bildiriledi. Bunday aktuallasıwdı orın tártip hám logikalıq pát ekewi birlikte aktuallastırıwshı qural retinde qatnasadı.

Intonaciyalıq aktuallasıw. Aktuallasıwtırıwshı qural retinde intonaciya, logikalıq pát, sóylew tempi hám pauza qatnasadı. Gáptiń dúzilisi sóylewde intonaciyalıq jaqtan birneshe sintaǵmalarǵa bólinip aytıladı. Máselen: Dógerekte // heshkim kórinbeydi. Atızlarǵa //ele // mallar jayılmaǵan edi (Sh.A). Bul gáplerde qos sızıq sintaǵmalardıń bóliniwin bildiredi. Bulardaǵı sońǵı sintaǵmalıq bólekler dáslepkisine qaraǵanda logikalıq pát túsip, intonaciyalıq jaqtan bálentirek dawıs irkilisi (pauza) menen aytıladı. Sonıń menen qatar, kommunikativlik wazıypası boyınsha jańalıq xabarlawshı eń áhmiyetli bólekrema xızmetin atqaradı. Sonday-aq sóylewshi gáp ishinde bir

82

sózge áhmiyet berip, onı basqalarınan ajıratıp kórsetiwdi niyet etse, sol sózge logikalıq pát túsirilip aytıladı. Bunday jaǵdayda gáptegi sózlerdiń ádettegi orın tártibi ózgermeydi: 1. Azat erteń Tashkentke ketedi. Kim erteń Tashkentke ketedi Azat. 2. Azat erteń Tashkentke ketedi. Azat qashan Tashkentke ketedi-erteń. 3. Azat erteń Tashkentke ketedi. Azat erteń ne qıladı?- Tashkentke ketedi. Bul sıyaqlı aktuallasıwda logikalıq pát túsip, ajıratılıp aytılǵan sóz soraw talap etedi. Sol sorawǵa juwap retindegi sózrema, qalǵanları tema wazıypasın atqaradı.

Emfazalıq emotsional pátke iye bolǵan sózler de aktuallastırıwshı qural xızmetin atqaradı. Emfazalıq pát gáptegi belgili bir sózlerge qatnaslı bolıp sol sózlerdegi dawıslı yamasa dawıssız sózler sozıńqı aytıladı. Mısalı: Seniń kelgeniń esińde barma, Tolǵanay?-Qayda-a saǵan. Qıyın ǵoy, onnan beri qansha waqıtlar ótip ketti (Sh.A.).

Gáp ishinde sózlerdiń tákirarlanıp aytılıwı da emfazalıq emotsional pátke iye boladı. Qaysı sózge emfazalıq pát tússe, sol sóz tákirarlanadı. Anaǵan qarańlar, anaǵan. Berman ayda, berman. Sál shetirek al, shetirek. Aqsham benzinge bardım, benzinge (Sh.A.).

Grammatikalıq qurallar arqalı aktuallasıw. Qosımsha aktuallastırıwshı xızmette kúsheytiwshi (da/ de, tap, ǵoy, aq) hám ayırım-sheklew (tek, ǵana,tek ǵana, hátteki) janapayları, geypara almasıqlar (ózi, ózi de, bul) tákirarlawshı sózler hám t.b. grammatikalıq hám leksikalıq qurallar qatnasadı.

Janapaylar aktualizator xızmetinde kelgende tema hám remaǵa qatnaslı boladı. Kúsheytiwshi janapaylar ózi qatnaslı sózge qosımsha kúsheytiwshilikmáni beriw arqalı aktuallastıradı: 1. Abat // asıqpay otırıp qozılardıń ekewin depaltosına

Ekspediciya qısqa múddettiń ishinde-aq // artezian qudıqların qazıp pitkerdi

(G.S.).

Bul gáplerdegi dıqqat etilgen janapaylar ózi qatnaslı sózge yamasa sózler toparına kúsheytiwshilik máni beriw arqalı aktuallastıradı. Olar sóylew jaǵdayında ózi ańlatıp kelgen mánini gáp mazmunında qosımsha ráwishler jasırın ańlatadı. Joqarıdaǵı 1-2-3- gáplerdegi aktuallastırıwshılar gáptiń rema bólegine, 4- gáptiń aktuallastırıwshısı tema bólegine qatnaslı bolıp kelgen.

Ayırım-sheklew janapayları tema yáki remaǵa qatnaslı bolıp keledi. Bul janapaylar ózi qatnaslı sózdiń yamasa gáptiń bir bólegin ayırımlap sheklep kórsetiw arqalı kúsheytiwshilik máni beredi: Tek janapayı, kóbinese óz qatnaslı sózdiń aldında, ǵana janapayı keyninde keledi. Tek Irısqul biy // tikeymey shayıqqa óz tórinen orın awıstırıw ushın sál jılıstı (T.Q.). 2. Ol jerde

// tek úsh xojalıq bar. Adam degen // tek júriwdi, júzidi ǵana bilmeytuǵınbedi. Dúrmiyinen // eń mayda-shúyde nárseler, hátteki esheyinde kózge túspeytuǵın qıyqım-sıyqımlarǵa deyin anıq kórinip turdı (Sh.A.).

Bul mısallardaǵı birinshi gápte tek janapayı temaǵa qatnaslı bolıp, onıń mánisin ayırıp-sheklew arqalı aktuallastırıp kelgen. Qalǵan gáplerde

83

aktuallastırıwshılar remanıń quramına qatnaslı túrde aktuallastırıwshı xızmet atqaradı.

Aktualastırıw xızmetin ózi, ózi de almasıqları atqarıp kelgende, ózinen burınǵı atawısh sózge qatnaslı, yaǵnıy sol sózge sóylewshiniń dıqqatı awdarılıp, onıń xızmetin kúsheytilip kórsetiledi. Aktual bóliniwde sol sóz rema wazıypasın atqaradı: 1. Endi // Tanabaydıń jalǵız ózi // jolǵa shıǵadı. Ákesi tiri halına kelse boldı. Sultamuratqa // sol baxıttıń ózi de jetkilikli (Sh.A.).

Aktuallastırıwshı qural retinde artikllik xızmettegi bul almasıǵı da qatnasadı. Bul almasıqǵı artikallıq xızmette kelgende, ózi qatnaslı atlıq sózge belgililik máni beredi, sóylewshi hám tıńlawshıǵa belgili predmet mánisinde uǵınıladı. Bul jaǵday bul almasıǵınıń aktuallastırıwshı qural xızmetin atqaratuǵınlıǵın dálilleydi: Sırılǵan qara beshpentiniń sırtınan aq belbew oraǵan bul kempir // ańızdıń ortasındaǵı soqpaq penen áste aqırın ketip baratır (Sh.A.).

Bul gáptegi qıysıq sızıq arqalı bólingen dáslepki bólek aktuallastırıwdıń qatnasına baylanıslı rema, qalǵan bólek tema wazıypasın atqaradı. Bul almasıǵı kempir sóziniń aldında kelip, logikalıq pátti ózine aladı hám kempir sózi menen birge logikalıq pát túsken sóz retinde basqa sózlerge qaraǵanda intonaciyalıq jaqtan bálent aytıladı. Sonlıqtan bul sózi kommunikativlik wazıypası boyınsha rema bolıp keledi.

Aktuallastırıwshılıq xızmetti bolımsızlıq máni beriwshi (emes, túwe) janapayları hám tirkewishlik xızmettegi (tısqarı, basqa, menen birge) kómekshi sózleri atawısh sózler menen birge kelip atqarıwı múmkin: Elmurat óz jerine júzim, alma, anar, shabdal, qáreli ǵana emes//palız eginlerinde egedi (J.A.).

Tek jaslar ǵana emes//bılayıraqta turıp, bul oyın-kúlkige bizlerdey káywanılar da qızıǵıp qaradıq (Sh.A.). Sen túwe//Azatta keledi. Oǵan//tıp-tınısh jatqan toǵaydan basqa heshnárse kórinbeydi (A.O.).

Bul gáplerde aktuallastırıwshı qurallar ózi qatnaslı sózler menen birge rema wazıypasın atqaradı.

Demek, semantikalıq sintaksistiń úyreniw obyektine kiretuǵın gáptiń aktual bóliniwi tekst dúzgende, awdarma jasawda, tekstlerdi redakciyalaw jumıslarında gáptegi sózlerdiń yamasa gáp bólekleriniń mánilik jaqtan durıs izbe-izlik penen qurılıwın anıqlawda teoriyalıq hám ámeliy jaqtan áhmiyetli orın iyeleydi. Sonlıqtan gáptiń sintaksislik aǵzalarǵa bóliniwin úyreniw menen sheklenip qalmay, tildiń qarım-qatnaslıq (kommunikativlik) xızmetin táminlewshi gáptiń aktual aǵzalarǵa bóliniwin qaraqalpaq tiliniń materialları tiykarında úyreniw házirgi sintaksis iliminiń áhmiyetli máseleleriniń qatarınan orın aladı. Bul jaǵday mektep, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınlarında til birlikleriniń qarım-qatnaslıq xızmetine áhmiyet bermey, formalıq úyreniwden qutqaradı. Ulıwma orta bilim beretuǵın mektep oqıwshıları hám studentlerdiń óz betinshi oylaw hám tereń bilim alıwın arttıradı, teoriyalıq bilimin tereńletedi.

Sorawlar

84

1. Gáptiń aktual bóliniwi eń dáslep kim tárepinen usınıldı Ol aktual bóliniwdiń komponentlerin qanday terminler menen ataydı? 2. Aktual bóliniw sońǵı izertlew hám sabaqlıqlarda qanday terminler menen ataladı kiyatır hám qaysı termin házirigi izertlew hám sabaqlıqlarda keń qollanılıp kiyatır? 3. Aktual bóliniw menen sintaksislik bóliniwdiń ayırmashılıǵı qanday? 4.

Aktuallasıwdı bildiriwge qanday qurallar qatnasadı? Aktuallastırıwshı grammatikalıq qurallardı aytıń, mısallar keltiriń?

85

Atawısh bir bas aǵzalı gáptiń bas aǵzalarǵa qatnaslı feyil bir bas aǵzalı gáplerden basqasha. Bul bir bas aǵzalı gápler kópshilik grammatikalıq ádebiyatlarda ataw formasındaǵı atlıqtan bolıwına baylanıslı baslawısh bir bas aǵzalı gáp dep úyreniledi. Biraq, geypara sabaqlıq1 hám oqıw qurallarında2 ataw gáptiń bas aǵzasınıń tek baslawısh funkciyasında emes, bayalawısh rolinde de keletuǵını kórsetiledi.

Haqıyqatında, ataw gáptiń bas aǵzası formalıq jaqtan eki bas aǵzalı gáplerdiń baslawıshı sıyaqlı ataw seplik formasındaǵı atlıqlardan boladı. Bul ataw gáptiń bas aǵzasın formallıq belgisine qaray baslawısh quramınan dúzilgen gáp dep qarawǵa boladı. Biraq, atawısh bir bas aǵzalı gáptiń predikativlikti bildirip, bayanlawıshqa beyim keletuǵın jaqların da biykarlawǵa bolmaydı: 1. 1944-jıl. 2. Iyul ayı. 3. Tún. 4. Aqdáryanıń jaǵası sıǵasqan keme. 5. Dáryadan súwen awlaw máwsimi (K.S).

Bul mısallarda dıqqat etilgen 1, 2, 3, -gápler atawısh bir bas aǵzalı gápler. Bul atawısh gápler mánileri jaǵınan bir-birine kútá jaqın. Olardıń hámmesinde de informaciya predmet mánsindegi atawısh sózler arqalı bildirilgen. Biraq, bular bir bas aǵzalı hám eki bas aǵzalı bolıp bóliniwde bas aǵzalardıń qatnasına, olardıń predikativlikti bildiriw belgilerine tiykarlanadı. Joqarıdaǵı 4-5 gáptiń ekewi de atawısh gáp. Olar mazmunı jaǵınan bir-birine kútá jaqın xabardı bildiredi. Bulardaǵı ayırmashılıq olardıń strukturasında kórinedi. 4-gápte predikativlik atlıq sózden bolǵan eki bas aǵza arqalı bildiriledi de, 5-gápte atlıqtan bolǵan bir bas aǵzadan dúzilgen. Bul gápte ishárekettiń belgili bir waqıtqa, máwsimge qatnaslı ekenligi kórsetiledi. Onıń predikativlikke qatnaslılıǵı házirgi máhál hám gáplik intonaciyaǵa iye bolıwı menen sıpatlanadı.

Atawısh bir bas aǵzalı gáplerdiń bas aǵzalarınıń qaysı bas aǵzaǵa qatnaslı ekenligin kesip aytıw qıyın. Grammatikalıq ádebiyatlarda atawısh bir bas aǵzalı gáplerdiń tariyxıy shıǵısı, qáliplesiwi jaǵınan, eki bas aǵzalı gáplerdiń ózgeriske ushırap, transformaciyalanıw arqalı bayanlawıshtıń qollanılmawınan payda bolǵan dep kórsetiledi.1 Sonıń menen qatar, ataw gáplerdiń barlıq jaǵdayda joqarıdaǵı pikirge tiykarlana bermeytuǵın tárepleri de bar. Sóylewshi ya jazıwshı aytılajaq xabarǵa qatnaslı predmet, waqıyalardı óz aldına ataw gáp túrinde beriwi de múmkin. Bunday gáplerdi eki bas aǵzalı gáplerdiń ózgeriske ushırawınan payda bolǵan dep qarawǵa bolmaydı: Salıstırıń: 1. Tún. 2. Yarım aqsham. Dúnya tınısh. 3. Báhár. Qıstıń qalıń kórpesi ashıldı. 4. Dút toǵay. 5.Qapırıq ıssı. Toǵaydıń tórt tárepin temir dárwaza menen bekitip qoyǵanday, esken samal, elp etken jel joq(J.A.). 6. Islam xojanıń Tazabaǵtaǵı miymanxanası.

87

Bul mısallardaǵı 1, 2, 3-gáplerdiń mánisin bayanlawıshqa tán belgi ańlatıladı. Olardıń dúzilisin (tún edi, tún boldı, báhár boldı, báhár kirdi

t.b. formalarda) ózgertkende de sol sózler bir bas aǵzalı atawısh bayanlawıshqa barabar keledi. Al joqarıdaǵı 4-6-gáplerdi ataw gáptiń bayanlawısh quramınıń ózgeriske ushırawınan payda bolǵan dep túsinik beriwge bolmaydı. Olar isháreketke qatnaslı predmetlik mánidegi orındı házirgi máhál mánisinde atap kórsetedi. Bunday ataw gápler eki bas aǵzalı gáplerge qatnassız-aq, ózgeriske ushıramastan payda bolǵan ataw dep qaralıwı múmkin. Bul sıyaqlı ataw gáplerdiń bas aǵzası baslawıshqa jaqın keledi.

Ataw gáplerdiń bas aǵzalarınıq qanday jaǵdayda baslawısh ya bayanlawısh rolinde keletuǵının anıqlaytuǵın anıq grammatikalıq belgi joq, olar eki jaǵdayda da baslawısh ya bayanlawısh xızmetinde kelgende de ulıwma atawısh bir bas aǵzalı gáptiń morfologiyalıq belgisine teń keledi. Sonlıqtan sońǵı kópshilik sabaqlıq2 hám akademiyalıq grammatikalarda1 úyrenilgeni sıyaqlı olardı bas aǵzalarǵa (baslawısh ya bayanlawıshqa) ajıratıp otırmastan, morfologiyalıq bildiriliw belgisi tiykarında feyil bir bas aǵzalı gápler hám atawısh bir bas aǵzalı gápler dep úyreniw maqsetke muwapıq boladı.

Feyil bir bas aǵzalı gápler

§63. Iyesi belgili gáp. Ayırım gáplerdiń bayanlawıshınıń qaysı bette hám sanda turıwına qaray onıń qollanılmaǵan baslawıshı (iyesi) belgili bolıp turadı. Bunday gápler iyesi belgili gáp dep ataladı.

Iyesi belgili gáplerdiń bayanlawıshları, kóbinese anıqlıq, buyrıq meyiller arqalı bildiriledi. Sonday-aq, betlik formalı atlıqlar da iyesi belgili gáptiń bayanlawıshı bolıp keledi (oqıwshıman, sawınshısań). Iyesi belgili gáptiń bayanlawıshı birinshi, ekinshi betlerde qollanıladı.

Baslawıshı qolanılmay qaldırılıp, onıń gápte qaysı sóz ekeni belgili bolıp turatuǵın jaǵdaylar tómendegidey:

1. Óz ara baylanıslı bolǵan, uzaq dawam etetuǵın qospalı oydı birneshe jay gápler arqalı ańlatqanda, bunday gáplerdegi is-hárekettiń iyesi birew bolıp, sońǵı jay gáplerdiń baslawıshı (iyesi) dáslepki jay gáp arqalı belgili bolıp turadı: 1. Xoshım aǵa kolxoz qurulǵalı beri brigadir eken. Urıstan keyingi otız, qırq c entnershilerdiń baslawıshlarınan biri bolǵan. 2. Gúz payıtlarında ol jerdi gúzgi suw menen shayıp suwǵarıp, jer betindegi ashqıltım sorınıń joq bolıwın kútedi. Tapqa keliwden dáslepki shigitti sol jerge egedi. Burınǵı egile-egile arıqlanǵan jerlerden sonsha muǵdarda jer qaldırıp jońıshqa septiredi (gazetadan).

Birinshi topar jay gáplerge dáslepki jay gáp arqalı sońǵı jay gáptiń iyesi belgili boladı. Sonday-aq, 2-topar jay gáplerde de sońǵı eki jay gáptiń iyesi dáslepki jay gáp arqalı belgili.

88

2. Iyesi belgili gáptiń baslawıshı bayanlawıshınıń betlik, san formaları arqalı belgili bolıp turadı. Bul jaǵday, kóbinese I-II betlerdegi anıqlıq yamasa buyrıq meyillerden bolǵan bayanlawıshlarda anıq, belgili bolıp keledi: Jaqında razryad ushın imtixan tapsırdım. Qalada jer astı kabellerin júritemiz (S.S.).

Óshińdi al dushpanıńnan, Kúshińdi jıyna jasıqnan, Xalqıń qalmasın sońınan

Kishi peyil bol jastan, balam. (Berdaq).

Gawashanı kóp tárbiyalasań, ónimdi de kóp alasań.

Iyesi belgisiz gáp. Iyesi belgisiz gáplerde de iyesi belgili gáp sıyaqlı, baslawısh (gáptiń iyesi) qollanılmaydı. Iyesi belgisiz gáptiń bayanlawıshları, kóbinese anıqlıq meyildiń 3-bet házirgi, keler hám ótken máhállerinde keledi: Telefonogrammanı kesh aldı. Bul xabardı obyektlerdi aralap kelgennen keyin esitti (S.S.). Gazeta betindegi suwretke qarap otır (A.O.).

Iyesi belgisiz gáplerde dıqqat tiykarǵı is-hárekettiń iyesine emes, ishárekettiń ózine qaratılǵan boladı. Is-hárekettiń iyesi aldıńǵı gáplerde qollanılıp, kontekst arqalı málim bolıp turadı: 1. Shılımbet keldi de, adamlardı bólistirdi. 2.

Meniń shegim Bazarbay menen tústi. 3. Buǵan men quwanbayman. 4. Sebebi,

Bazarbay tenteklew. 5. Ol egegisiwdi jaqsı kóredi. 6. Qáleseń, seniń menen tóbelesiwden de qaytpaydı. 7. Shılımbetti de onsha jaqtırmaydı (S.S.).

Bul keltirilgen tekstegi 6-7-gáp iyesi belgisiz gáp. Bulardaǵı is-hárekettiń iyesi aldıńǵı gáplerde berilip, stillik talaplarǵa ılayıq sońǵı eki gápteqollanılmaǵan.

Iyesi belgisiz gáplerde is-hárekettiń iyesi tómendegi jaǵdaylarda qollanılmaydı:

1.Is-hárekettiń iyesi (orınlawshısı) kóp bolıp kelse, ol anıq yamasa atpa-at qatnastırılıp aytılmaydı. Onıń is-háreket iyesi sheriklik dáreje formasındaǵı bayanlawıshı arqalı belgisizlenip turadı: Basqılastı. Kúlisti. (T.Q.). Endi usı karalarda bir jerde qonayıq dep keńesipti (N.D.).

2.Is-hárekettiń iyesi sóylewshige de, tıńlawshıǵa da belgili bolıp kelgende, onı qatnastırıp aytıw shárt emes, stillk talapqa ılayıq qollanılmaydı: Hámme ónerdi qurtıp, endi qosıq jazıp júripti.Tınıshına qarap júrmey jaqında mollasın ájiwalap qosıq shıǵarıptı (K.S.).

Iyesi ulıwmalasqan gáp. Iyesi ulıwmalasqan gáptiń bayanlawıshınan ishárekettiń iyesi yamasa belgili bir bettegi orınlawshısı ańlatılıp turıwı múmkin. Biraq, mazmunı jaǵınan anıq bir betke qatnaslı bolmay, kópshilikke, yaǵnıy úsh betke qatnaslı ulıwmalıqtı bildirip turadı. Bunday gáplerdiń bayalawıshları, kóbinese buyrıq meyildiń házirgi-keler máhál formasındaǵı II bet túrinde qollanıladı: Jaqsı kóredi eken dep bara berme. Beredi eken dep ala berme. Bolmas iske polat bol, polattan da qattı bol. Bir kúnlik jolǵa shıqsań, úsh kúnlik azıq al

(Q.n.m.).

89

Bul gáplerde bara berme, ala berme feyilleri II bet buyrıq meyil túrinde qollanılǵan. Olarǵa II betti bildiriwine ılayıq sol betke tiyisli baslawıshın qollanıp aytıwǵa bolmaydı. Sonday-aq, sońǵı gáplerdegi polat bol, qattı bol, sıqsań, al bayanlawıshları da sonday. Sebebi, bul gáplerdiń mazmunan tek bir betke ǵana emes, ulıwma hámme betke, kópshilikke qarata aytılıp kelgeni málim bolıp turadı.

Iyesi ulıwmalasqan gápler, kóbinese naqıl-maqallarda keń qollanıladı. Naqıl-maqal túrindegi gápler kópshilikke arnalǵan bolıp qáliplesedi.

Iyesi ulıwmalasqan gáplerdiń bayanlawıshları feyildiń tómendegi formalarınan boladı:

1.Buyrıq meyildiń 2-bet forması arqalı bildiriledi. Bul iyesi ulıwmalasqan gáptiń eń ónimli forması. Ol, kóbinese naqıl maqallarda qollanıladı: Ónimsiz dep jerden túńilme, suwı joq dep japtan túńilme. Attan tússeń de, úzengiden túspe. Mıńdı tanıǵansha, birdiń atın bil (naqıl).

2.Anıqlıq meyildiń keler máhál túrinen boladı: Mańlayda bolsa kórermen, ayaǵımda bolsa jalarman. Kóshken jurttıń qádirin, qonǵan waqtabilerseń (naqıl).

3.Shárt meyildiń II bet forması arqalı bildiriledi: Bul forma, kóbinese baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı komponentiniń bayanlawıshı bolıp keledi: Miynet etseń piseseń, kóp uyqılasań iseseń. Qos jaqjapasa is buyırsań, ózińe aqıl úyretedi. Shın polattı jandısań, siltegen jerin kesedi (Q.n.m.).

Iyesiz gápler. Is-hárekettiń iyesi (baslawıshı) joq, hátte onı bayanlawısh forması arqalı tawıp qoyıwǵa bolmaytuǵın feyil bir bas aǵzalı gápler iyesiz gáptiń strukturasın dúzedi. Iyesiz gáptiń bas aǵzası (bayanlawıshı), kóbinese 3- bet, birlik san formasında qollanıladı. Bul jaǵınan iyesiz gáp iyesi belgili gápke uqsas keledi. Biraq, iyesi belgili gáptey, onıń baslawıshın tawıp qoyıwǵa hesh múmkin bolmaydı. Salıstırıń: 1. Ol sóylep kiyatır. 2. Andasanda eglenip, názerin kúnge tigedi. 3. Al tıńlap kiyatırǵan meniń keypime qaramaydı (S.S.). 4. Tábiyattan jaqsılıq kútip turıwǵa bolmaydı. Onıń bermegenin tartıp alıw kerek (Ó.X.). 5. Kózitoymay qaraǵan sayın qaraǵısı keledi (Ó.A.).

Bul gáplerdiń hámmesinde de bayanlawıshlar 3-bet, birlik sanda kelgen. Biraq olardıń sol belgisine ılayıq is-háreket iyesiniń barı-joqlıǵı hámmesinde birdey emes. Eń dáslepki 1-gápte 3-betke qatnaslı baslawıshı (ol) anıq kórinip kelgen. 2-3-gáplerde baslawısh kórinip turǵan joq, biraq baslawıshları bayanlawısh arqalı belgili. Al sońǵı 4-5-gáplerdiń bayanlawıshları 3-bette kelgen menen, bayanlawısh forması arqalı baslawıshın tawıp qoyıwǵa bolmaydı. Bul iyesiz gápler ushın ádettegi jaǵday bolıp esaplanadı.

Iyesiz gáptiń bayanlawıshı, kóbinese qospa bayanlawısh formasında keledi, olar tómendegi sóz formaları arqalı bildiriledi:

1. -ıw/-iw-w, -maq/mek formalı háreket atı feyiline kerek, múmkin, dárkar, lazım t.b. sózlerdiń dizbeklesip keliwinen boladı: Gawashanı tez-tez suwǵarıp turıw kerek. Onıń tárbiyasın puxta júrgiziw lazım (Ó.X.).

90