Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

feyilli hám atawısh feyilli toplamlar arqalı bildiriledi: Sol jatısınan// ol keshke shekem oylandı.Muzkarkanıń járdemi menen// qasında bolmaǵan soldatlarǵa komanda bere basladı (J.S.).

Qalıń qopanı jarıp jiberip,// sımbatlı iri adam shıǵa keledi (Ó.A.). Qublaǵa qansha ısırılǵan sayın// anaw bir qaynawıtlap julqınǵan dáriyanıń arjaǵındaǵı jartı ılashıǵı kózinen bir-bir ushtı (Sh.S.).

6.Muǵdar dáreje pısıqlawısh determinant ataw, iyelik sepliklerindegi atawısh sózlerge boyı, dawamında, ishinde kómekshi sózleriniń, keńislik seplik formalı atawıshlarǵa deyin, sheyin, shekem, berli tirkewishlerinińdizbeklesiwinen hám –ǵansha/-genshe formalı hal feyilli toplamlardan boladı: Júz jıllar dawamında// tawdaǵı ǵállekeshler jerdi aǵash gúnde menen súrdi («E.Q»). Bir saattıń ishinde// júzge jaqın adam jıqqındı bekkem etip baylap tasladı (J.S.). Quptanǵa shekem// olardıń oylasıǵı pitpedi (Ó.A.). Moynaqtan Aralskke barǵansha// men paraxodta otırdım (N.D.).

7.Shárt pısıqlawısh determinant shárt meyil hám shárt meilli, kelbetlik feyil hám kelbetlik feyilli, hal feyilli toplamlar arqalı bildiriledi: Sezip qalsa// ol basqa sumlıq etiwi múmkin (T.Q.). Qansha ózińdi ayıq sezseń// bul ónerdi tez úyrenip alasań (J.S.). Iras bolǵanda//olar házirgidey kúsheymes edi (T.Q.). Buyımlardıń assortimentlerin esapqa almay turıp,// san kórsetkishleriniń ózi ǵana kárxanalardıń//jumısı tuwralı durıs túsinik berealmaydı («E.Q»).

8.Qarsılas pısıqlawısh deretminant hal feyilli, kelbetlik feyilli, atawısh feyilli ham hárt meyilli toplamlardan boladı: Oqıǵan adam bola turıp, // siziń islegen turpayılıǵıńız kútá ersi boldı (J.S.). Baydıń qabaǵı úyilgen menen // jıynalǵanlarǵa sır bermew maqsetinde kúldi. Jumagúldiń qarsılıǵına qaramastan

//eki jigit Sánemdi kóterip arbaǵa mingizdi (T.Q.). Kambaǵal bolıwına qaramastan // Jolshınıń úyine halınıń kelgeninshe qol-qabıs etip júrgende usı kisi (Aybek). Jıynalıstan oǵada shaq qaytsa da, // Jiymurat óz batrashkomı tuwralı kóp oylandı (T.Q.).

§46. Obyektlik determinantlar. Obyektlik determinantlarǵa mánisine qaray kimge? nege? kimnen? kim arqalı? ne arqalı? kimde? nede? kim menen? ne menen? kim haqqında? ne haqqında? sıyaqlı almasıq sorawlar qoyıladı.

Obyektlik determinantlar morfologiyalıq bildiriliwi jaǵınan seplik formalı hám tirkewishli atlıqlardan, almasıqlar hám basqa da substantivlengen sóz shaqapları, sonday-aq geypara feyil toplamlarınan boladı.

1.Seplik formalı hám tirkewishli qollanılǵan atawıshler: Shopanlarǵa // oǵada qolaylı shárayat dúzildi. Watan ushın // men hámme waqıt onıń xızmetine tayarman. Júzinde // ashıw sezimi bar. Aspandı // tunjırayǵan qara bult basqan. Hayallar arasında // tek Ayshagúldi tanıdım (K.S.). Jumısshılar tárepinen // úlken qurılıs jumısları júrgizilip atır («E.Q.»).

2.Obyektlik determinant substantivlengen feyil toplamınan boladı: Nurman aǵanıń ómirinde usınday waqıyalar bolǵanın // biraz oqıwshılar jazıptı.

61

Sizlerdiń jerdi qalay jaqsı kóretuǵınıńızdı, // qalay miynet isleytuǵınıńızdı, // qalay jámlese alatuǵınıńızdı // men óz kózim menen kórdim (Q.D.). Bul istiń boların // men de bilgenmen (N.D.). Káramatdinniń mallardı tawıp keldim degenine // Elmurat ǵarrı inanıp otır (J.A.).

3. Basqa, qaraǵanda, menen, birge tirkewishleri seplik formalı atlıqlarǵa dizbeklesip, ayırımlanǵan obyektlik determinant bolıp keledi: Balasınıń kelgen kúngiden basqa, // bir maydan jadıraǵanın kóre almaǵan biytaqat ana onıń kewilin kóteriwge tırısar edi (T.Q.). Telemetrikalıq stanciya maǵlıwmatlarına qarǵanda // luinoxodtıń barlıq bort sistemaları normal islep tur (gazetadan). Búgin azanda // Amanlıq penen birge // jerimizdiń oylı-bálentin kóremiz dep ketip edi (T.Q.).

§47. Anıqlawısh. Anıqlawısh predmet hám predmetlik mánidegi sózlerdiń sın-sıpatın, sapası ya menshikleniwin bildiertuǵın gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası.

Anıqlawısh tómendegi sintaksislik belgilerge iye boladı: 1) predmet hám predmetlik mánidegi sózlerdi sıpatlaydı; 2) tiykarınan kelbetlikten, predmettiń sapasın, san-muǵdarın bildiretuǵın sóz shaqaplarınan boladı; 3) ózi anıqlaytuǵın sózi menen jupkerlesiw hám izafetlik usılda baylanısadı; 4) orın tártibi jaǵınan ózi anıqlaytuǵın aǵzanıń aldında turadı hám sol aǵza menen birge anıqlawıshlıq sóz dizbegin dúzedi.

Anıqlawısh gáp qurılısındaǵı xızmeti jaǵınan basqa ekinshi dárejeli aǵzalardan ózine tán ózgeshelikke iye boladı. Gáptiń basqa ekinshi dárejeli aǵzaları (tolıqlawısh hám pısıqlawısh is-háreketke (bayanlawıshqa) qatnaslı onıń túsindiriwshi aǵzası bolıp kelse, anıqlawısh predemtlik mánidegi bas hám ekinshi dárejeli aǵzalardıń túsindiriwshi aǵzası xızmetin atqaradı. Sonlıqtan anıqlawısh tolıqlawısh hám pısıqlawıshlarday tikkeley gáptiń strukturasın keńeyttiriwshi aǵza bola almaydı, gáptiń quramına ózi qatnaslı aǵza (anıqlanıwshı aǵza) arqalı kiredi.

N.A.Baskakov gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarınıń joqarıdaǵı sıyaqlı ózgesheliklerin esapqa alıp, anıqlawıshtı jay gáplerdiń quramında ekinshi dárejeli aǵza retinde qaramaydı. Onı (anıqlawıshtı) anıqlawısh hám anıqlanıwshı poziciyadaǵı anıqlawıshlıq sóz dizbegi dep esaplaydı.1

Haqıyqatında, anıqlawısh tolıqlawısh hám pısıqlawıshtay tikkeley gáptiń quramına kiretuǵın gáp aǵzası emes. Sonlıqtan onı sózdi keńeyttiriwshi (sóz dizbegin dúziwshi) sóz retinde úyreniwge tuwra keledi.

Anıqlawıshlar kópshilik sóz shaqaplarınan boladı. Olar dúzilisine qaray, jay (dara), qospa hám keńeytilgen aǵza bolıp úshke bólinedi.

§48. Anıqlawıshtıń dúzilisine qaray túrleri. Jay anıqlawısh. Jay anıqlawıshlar tómendegi sózlerden boladı:

1

62

a)mánili dara hám birikken qospa sózlerden boladı: Awıldan kelgen ziyrek, aqıllı balalar menen dos boldım. Taxtakópirli shopanlar qoy qozılatıw mapazın tabıslı ótkerdi. Jamurat penen ekewin Aqsuwattaǵı jılqıǵa jiberdim (S.S.);

b)jup sóz formasındaǵı sózler arqalı bildiriledi: Pada-pada malı, úyirúyir jılqıları qarawsız qalǵan. (K.S.).

d)mánili sóz benen tirkewishlerden dizbeginen boladı: Kúni menengi miynetimiz zayaǵa ketpedi (K.S.). Meyli, bul jónindegi gápti keyinirek aytarmız (Sh.A.).

Qospa anıqlawısh. Anıqlawıshtıń bul túri biripegen qospa sózlerden, gáp aǵzalarına bólinbeytuǵın eki yamasa birneshe sózlerdiń dizbeginen dúziledi: Orta boylı, qarapáreń jigit ásten ornınan turdı. Shıǵıp sóylegenlerdiń sózine men de qosılaman (Á.T.). Bul qurılısqa pútkil Qaraqalpaqstannıń barlıq jerlerinen on mıńnan aslam aslam adam jıynaldı (N.D.).

Keńeytilgen anıqlawısh. Keńeytilgen anıqlawıshlar, kóbinese feyil toplamları arqalı bildiriledi. Olar tómendegi sózlerdiń dizbeginen dúziledi:

a)kelbetlik feyillerdiń basqarıwındaǵı feyil toplamlarınan boladı: Olar qar basıp atırǵan tawdıń arasındaǵı jol menen dúzilisip baratır (Sh.A.). Úlken keń oypattıń ishinde jelkildesip ırǵalıp ósken ǵawashalar jawdırasıp tur (Ó.X.).

Alısta ǵawdıyıp júretuǵın kombaynlar da kórinbeydi (Sh.A.);

b)atawısh feyildiń basqarıwındaǵı feyil toplamınan boladı: Mallar ushın otshóp tayarlaw isi gújidi (T.Q.). Meni ózimniń suwǵarıw hám kanal qazıw jumıslarıma qoyǵanıńız jaqsı bolar edi (T.N.).

d)bar, joq bayanlawı sóz shaqabınıń basqarıwındaǵı sózlerdiń dizbegi arqalı dúziledi: Qolında kishkene qaǵazı bar Nurnazar paxta zavodına qarap kiyatır

(Q.D.). Ústinde sur makintoshı bar bir kisi ishke kirip keldi. Kewlinde heshnárse joq kelinshek qolın ózine tartıp edi (J.S.).

§49. Anıqlawıshtıń baylanısıw usılına qaray túrleri. Anıqlawıshlar anıqlanıwshı aǵza menen baylanısıw usılı hám morfologiyalıq bildiriliwine qaray jupkerlesiwshi anıqlawısh hám izafetlik anıqlawısh bolıp ekige bólinedi.

Jupkerlesiwshi anıqlawısh. Anıqlawıshtıń bul túri predmettiń sın-sıpatın, pishim-tulǵasın, san-muǵdaın hám t.b. belgilerin bildiredi. Olar qanday sóz shaqabınan bolsa da, ózi qatnaslı sóz benen (anıqlanıwshı aǵza menen) jupkerlesiw usılında baylanısadı hám onıń menen birge anıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz dizbegin dúzedi. Orın tártibi jaǵınan anıqlanıwshı aǵzanıń aldında kelip, kantaktli tártipte jaylasadı: Jigitler Arnasaydaǵı pishenge qalay kelgenin ǵarrıǵa aytıp atır. Barsa úlken úsh gúdi pishen tur eken (Sh.A.). Ol iri jawırınlı jas jigit eken (A.Á.).

Jupkerlesiwshi anıqlawıshlar tómendegi sóz shaqapları arqalı bildiriledi: 1.Sapa hám qatnaslıq kelbetliklerden bolıp, predmettiń sapalıq belgisin

túsindiredi: Bul jaqsı istiń baslaması edi (Ó.A.). Qalıń toǵaydı tınıshlıq bastı. Salqın gúzdiń sabırsız samalı órden-ıqqa ıǵısıp, dút toǵaydıń qońırawlı sheńgelin, sókli sarı jantaǵın, ermanı jıńǵılın qozǵap teńizdey

63

shayqatıladı (M.D.). Jipek kiymesem de boyı-sınım kelisken sulıw qız bolǵanımdı bilemen (Sh.A.).

2.Predmettiń túr-túsin, tulǵasın, formasın bildiretin kelbetliklerden boladı: Sırılǵan qara beshpentiniń sırtınan aq belbew oraǵan bul kempir atızdıń ortasındaǵı soqpaq penen ketip baratır (Sh.A) Bir kúni Maqsettiń kabinetine orta boylı, tapaltas bir adam kirip keldi (Q.J.). Awlar uzın sırǵawılda jayıwlı tur (Ó.A.).

3.Eki atlıq qatar kelip, aldıńǵısı sońǵısınıń neden islengenin, zatlıq tegin, materialın bildirip jupkerlesiwshi anıqlawısh xızmetin atqaradı: Ol tórde turǵan temir krovatlarǵa bir-bir qarap qoydı (X.S.). Professor qolındaǵı kishi altın saatınıń bawın sheship aldı (A.O.).

4.Sanlıqtan bolǵan anıqlawıshlar predmettiń san-muǵdarın, qatar tártibin bildiredi: Ekskurciyaǵa 18 bala kettik (N.D.). Sen birinshi brigadir, birinshi otız centnershiseń (S.S.). Ózektiń qasında jigirmalaǵan jılqı jayılıp júr (D.T.).

5.Almasıqlardan boladı. Almasıqlardan bolǵan anıqlawıshlar anıqlanıwshı aǵzanıń mánisin siltep, anıqlap kórsetedi: Usı xattı úyge barǵannan soń oqı (J.S.). Óz ayıbımızdı qolımız benen juwıwǵa wáde bereyin (A.O.). Balası asıqpay oǵan barlıq jaǵdaydı túsindirdi. Hárqanday jara pitken menen ornında tırtıq qala beredi (T.Q.).

6.Anıqlawısh muǵdar, salıstırıw t.b. ráwishlerden bolıp, predmetlerdiń muǵdarlıq yamasa salıstırıw sının bildiredi: Teatrdıń aldına birtalay adam jıynalǵan (Ó.X.). Onnan soń Máteke ǵarrı túsinsin degendey orıssha sózlerdi qaraqalpaqshaǵa aynaldırıp ayttı (K.S.). Kóp adamlar aqıl menen sumlıqtı shatastıradı (T.Q.).

7.Kelbetlik feyil, atawısh feyil hám usı feyillerdiń basqarıwındaǵı toplamlardan boladı. Bul feyillerden bolǵan anıqlawıshlar predmettiń belgisin isháreket arqalı sıpatlaydı: Kiyatırǵanda aldınnan janǵan ot kórindi (M.D.). Suwǵarıw jumıslar sapalı ótkerildi («E.Q.»). Keń daladan esken samal kógildir dónip atırǵan dáryanıń aǵısına qarap órlep, ǵır-ǵırlap esip tur (Sh.A.). Ishki japsalmalardı qazıw jumısı qızǵın qolǵa alındı (Q.J.).

Izafetlik anıqlawısh. Izafetlik anıqlawısh iyelik seplik formasındaǵı atlıq hám atlıqlasqan sózlerden bolıp, kóbinese anıqlanıwshı aǵzanıń tartımlanıp turıwın talap etedi. Anıqlawıshtıń iyelik seplik formasında, anıqlanıwshı sózlerdiń tartımlanıp baylanısıwına izafetlik konstrukciya delinedi.

Mektep sabaqlıǵında izafetlik anıqlawısh úylesiwshi anıqlawısh dep atalıwı anıqlawıshtıń termini menen ataladı. Bunıń úylesiwshi anıqlawısh iyelik sepliginiń formasında qabıl etip, anıqlanıwshı aǵza soǵan sáykes tartım formasın qabıl etip úylesip baylanısadı.Mektep sabaqlıǵı ushın bul termin birqansha qolaylı bolıwı múmkin.

Izafetlik anıqlawısh orın tártibi jaǵınan anıqlanıwshı aǵza menen qatar, jaqın (kantakt) turıp ta, yamasa aralarında basqa sózler kelip uzaq (distant) turıp ta baylanısadı: Qápelimniń arasında Ábdikárimniń ǵazı joq bolıp ketken (A.B.). Adamlardıń dawısları kewilli hám jigerli shıǵadı (Ó.A.). Jazdıń

64

búgingi aysız aqshamı biraz salqın edi (T.Q.). Biziń kishkene shópker úyimiz

Tazasuwdıń tuwrı jaǵasına salınǵan (S.K.).

Kontaktlik orın tártipte kelgen izafetlik konstrukciyalardıń komponentleri barlıq jaǵdayda anıqlawısh-anıqlanıwshı aǵza funkciyasında kele bermewi múmkin. Olardıń eki komponenti birigip, bir mánige bara-bar qospa aǵza bolıp ta keledi: Ǵarrınıń taqıwa sózine úydegilerdiń hámmesi keńkildep kúlisti (K.S.).

Bul gápte dıqqat etilgen sózler izafetlik konstrukciyaları birdey emes.

Dáslepki izafetlik konstrukciya (ǵarrınıń sózine) kelgen. Biraq olardıń sintaksislik xızmetleri birdey emes. Dáslepki izafetlik konstrukciya (ǵarrınıń sózine) komponentleri anıqlawısh-anıqlawıshı qatnastaǵı eki aǵzanıń xızmetin atqaradı. Al sońǵı izafetlik konstrukciyanıń komponentlerinen (úydegilerdiń hámmesi) anıqlawısh anıqlanıwshı-anıqlanıwshılıq qatnas ańlasılmaydı. Olar sol qálpinde bir qospa aǵzanıń (baslawıshtıń) xızmetin atqaradı.

Anıqlawıshlıq qatnastaǵı izafetlik konstrukciya morfologiyalıq forması hám mánisine qaray iyelik sepliginiń jalǵawlı, jalǵawsız formalarında da qollanıladı. Usı sıyaqlı formalıq belgisine qaray eki túrli mánilik ózgeshelikkeiye boladı:

a)anıqlawısh iyelik seplik formalı bolıp kelse, onıń anıqlawıshı aǵzaǵa tán menshikli ekenligi anıq bilinip turadı: Paxtanıń tárbiyası menen suwınan qutılıp, adamlardıń qolı biraz sawa boldı (S.S.). Boyrashı jartıń saǵası suwdan biyiklew edi (B.B.).

b)eger izafetlik konstrukciyadaǵı dáslepki komponenti iyelik seplik affikssiz ataw formasında kelse, onıń anıqlawıshqa mánilik qatnası belgisizlenip ulıwmalıq sıpatqa iye boladı. Dáslepki komponentten anıqlawıshlıq máni ańlasılmaydı: Paxta tárbiyası tez kúnde pitkerildi (Q.J.). Úy iyesi miymanǵa quwanıp, onı húrmetli orınǵa otırǵızdı (T.Q.).

Izafetlik anıqlawıshlar iyelik seplik formasındaǵı tómendegi sóz shaqaplarınan boladı:

1) Adam atlarınan, basqa da menshikli hám ǵalabalıq atlıqlardan boladı: Bul ónimler, ásirese Qarjawbaydıń atızınan kóbirek alındı. Ananıń gápi balaǵa mádát berdi. (Q.J.). Araldıń jaǵımlı salqın qońır samalı betten súyip qarsı aldı (A.B.). Bir sóz benen sıpatlaǵanda bul qádemgi mektepke alıp baratuǵın oqıwshınıń portfeli (Sh.A.);

2) atlıq ornına qollanılatuǵın almasıqlardan boladı: Biziń úy úlken emes. Onıń eki ójresi hám bir kishkene dálizi bar (S.K.). Hárbir padashı ózleriniń malların túwellep atır (Q.J.).

§50. Ayqınlawısh. Ayqınlawısh ayqınlanıwshı aǵzadan soń ya burın kelip, onı qosımsha mánide tolıqtırıp, túsindirip, ayqınlap keledi. Qatar kelgen eki sózdiń qosımsha máni beriwshi komponenti ayqınlawshı aǵza boladı.Mısalı: Qánigúl jeńgey keshegi ketken jaǵınan ele kelmey atır. Bas shıpaker Esemurat

Tamaraǵa náwbetshi bolıwdı tapsırdı (Q.J.).

Bul gáplerdegi dıqqat etilgen sózler ayqınlawısh. Olardıń birinshisindegi jeńgey sózi ózinen burın kelgen atlıq sózdi tuwısqanlıq qatnas, húrmet

65

mánisinde túsindirip, ayqınlap kelgen. Ekinshi gáptegi dıqqat etilgen sóz ózinen sońǵı atlıqtı kásibi boyınsha qosımsha mánide sıpatlaydı.

Ayqınlawısh penen ayqınlanıwshı aǵza mánilik hám formallıq baylanısı jaǵınan jupkerlesiwshi anıqlawıshqa usaydı. Usı sıyaqlı uqsaslıq jaqlarına qaray ayırım grammatikalıq ádebiyatlarda «ayqınlawısh anıqlawıshtıń bir túri» dep úyreniledi. Biraq, ayqınlawıshlar dál anıqlawıshlıq funkciyanı atqara almaydı, tek ózinen sońǵı ya burınǵı atawısh sózlerdi túsindirip, ayqınlap, oǵan qosımsha máni beriw menen sheklenedi. Anıqlawısh penen anıqlawshı aǵzalarday atributivlik qatnastaǵı sóz dizbegin dúze almaydı. Ol ayqınlanıwshı aǵza menen birge sóz dizbeginiń ayqınlanıwshı aǵza menen birge sóz dizbeginiń bir komponenti boladı hám gáptiń bir qospa aǵzası xızmetin atqaradı: Atamurat aǵa da, Qánigúl jeńgey de kelmedi (Q.J.). Letshik-kosmonavt Yuriy Gagarin kosmosqa birinshi bolıp ushtı (gazetadan). Qádirbay atamnıń úyine Xorezmnen qádirli qonaqlar keldi (A.Bek.).

Ayqınlawıshlar orın tártibi jaǵınan ayqınlanıwshı aǵzanıń sońında da, aldında da keledi. Biraq, ayqınlawıshtıń ayqınlanıwshı aǵzadan sońǵı orında keliwi tilde keń qollanıladı. Onıń aldıńǵı orında keliwi onsha ónimli emes. Ayqınlawıshtıń ayqınlanıwshınıń aldında keliwi basqa tillerdiń ásirese rus tiliniń tásiri bolıwı tiyis: Razvedshik Orazbay oń tárepke qarap ketti. Traktorshı :derbay bulardıń kewlin basqa burıw ushın jubatıw sózlerin ayttı (Á.T.).

Eki poziciyada da ayqınlawısh ayqınlanıwshı arza menen mánilik jaqtan tıǵız baylanıslı bolıp intonaciyalıq jaqtan bir pútin bolıp keledi. Bul jaǵday ayqınlawıshtıń ayırımlapbaǵan túrin belgileydi. Eger ayqınlanıwıshı aǵzadan keyin kelip, onıń mánisin keńeytip, ayırımlap kelse, ayqınlanıwshı aǵzadan pauza arqalı bóinip ayırımlanıp aytıladı: «Luna-9» dıń juwmaqları biz - kosmonavtlarda orınlı maqtanısh tuwdıradı (gazetadan). Alısta - kóz ushında qayır tewip bólinip qalǵan suw móldirep kórinedi (S.S.).

Ayqınlawıshlar joqarıdaǵı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray, ayırımlanbaǵan ayqınlawıshlar hám ayırımlanǵan ayqınlawıshlar bolıp ekige bólinedi (Bunıń ayırırımlanǵan túri sabaqlıqtıń §96 da).

Ayqınlawıshlar ayqınlanıwshı aǵzaǵa qatnaslı onı hár túrli leksikasemantikalıq mánilerde sıpatlaydı:

1.Tuwısqanlıq qatnas, húrmet, millet, jas, laqap t.b. belgilerdi bildiredi: Shamurat ata, Ayjan apa, Qánigúl jeńge, Dospan ǵarrı, Sapargúl kempir, Ernazar keneges, Ernazar alakóz, Arzı dáw, Ómirbek laqqı t.b.: Atamurat aǵa menen

Qánigúl jeńgey buǵan ne boldı dep tańlanıstı. Barlıq oy ıqlası Ayjan kempirdiń bul dúnyada barı-joǵın biliw edi (Q.J.). Kópti kórgen adamlar Mómin ǵarrı, dálbirek Mómin deytuǵın edi (Sh.A.). Ernazar alakóz Ernazar keneges penen zamanlas bolǵan (T.Q.).

2.Adamnıń kásibi , mamanlıǵı, hámeli hám t.b. belgilerin bildirip keledi: Sawınshı, traktorshı, etikshi, zerger, mergen, shopan, muǵallim, balıqshı, usta, pillekesh t.b.: Dosmurza sawınshı Biybisánem menen sóylesti. Bettexnik kelinshek óziniń jónsiz islegen isine ókindi (Q.J.).

66

3.Eń joqarı mámleketlik húrmetli ataqlı, áskeriy, ilimiy, xalıq xojalıǵı hám t.b. ataq-dárejeni bildiredi: Dańqı shıqqan ushqısh hám ásker bası, úsh ret sovetler Awqamınıń Qaharmanı, aviatciya marshalı (A.J.). Pokrishkinniń ismi Ekinshi dúnya júzi urıs jıllarında-aq tillerge dástan bolǵan edi (gazetadan). Rossiya,

Qazaqstan, Túrkmenstan hám Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen ilim ǵayratkeri, filologiya ilimleriniń doktorı, professor N.A.Baskaov qaraqalpaq tilin birinshi izertlewshilerdiń biri.

4.Eń joqarı mámleketlik lawazımdı, jergilikli hákimiyatlıqtı, hámeldi bildiredi: Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti, Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń baslıǵı, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń baslıǵı, Nókis qalasınıń hákimi t.b.

5.Gazeta-jurnal, kitap, mektep, kárxana, dárya, kól t.b. menshikli atamalar ayqınlawısh ayqınlawısh mánisin bildiredi: «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası,

«Ámiwdárya» jurnalı, «Qaraqalpaq qızı» romanı, Bolga dáryası, Issıq kól t.b.: «Erkin Qaraqalpaqstan», «Ustaz jolı», «Qaraqalpaqstan jasları» t.b. respublikalıq gazetalar Nókis qalasında basılıp shıǵadı. Ózbekstan Qaharmanı jazıwshı T.Qayıpbetgenovtıń «Túsiniksizler» romanında Ernazar alakóz dáwiri súwretlenedi.(«E.Q»). Shaqlı Maral Issıq kól jaǵalawların taslap heshqayda ketpedi (Sh.A.).

6.Ayqınlawıshlar hár túrli turmıs buyımlarınıń, transport túrleriniń, azıqawqat hám t.b. zatlardıń atamaların bildirip keledi: Tejen tárepten aq nikellerin kúnge shaǵılıstırıp, tap-taza «Volga» avtomashinası kórindi. Barlıq jaylarda «Krasnaya Moskva» átiriniń iyisi ańqıp tur. «Yauza» maǵnitofonı islep tur

(B.S.).

7.Eki ǵalabalıq atlıq qatar juplasıp kelip, sońǵısı dáslepkisiniń sapalıq belgisin, qanday kásipke qatnaslılıǵın bildiredi: lyoshik-kosmonavt, lyotshikistrebitel, injener-mexanik, vagon-úy, shıpaker-terapevt, mexanik-aydawshı, anawatan, dúkan-mashina t.b.: lyotshik-kosmonavt A.A.Serevrov 1944-jılı 14fevralda Moskvada tuwıldı. V.G.Titov áskeriw hawa kúshlerinde lyotshik- instruktor bolıp xızmet etti. Ol «1-klass áskeriy lyotshik» hám 3-klass lyotshiksınawshı degen mamanlıqqa iye. («E.Q»). Dúkan-mashina kiyatır (Sh.A).

8.Ayqınlawısh ayqınlanıwısh sózdi jınıslıq belgisi boyınsha sıpatlaydı: ul bala, qız bala, nashar bala, hayal kosmonavt, hayal injener, mákiyen tawıq, qoraz tawıq, erkek qozı t.b.

Sorawlar

1. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarınıń sońǵı jıllardaǵı sintaksislik úyreniwlerdegi ózgesheliklerin aytıń? 2. Ekinshi dárejeli aǵzalar neshe túrge bólinedi, olardıń bir-birinen ózgesheligi qanday? 3. Tolıqlawısh qanday túrlerge bólinedi. Tolıqlawısh xızmetindegi sózlerdiń mánisi qanday, olar qanday sepliklerge qollanıladı? 4. Pısıqlawıshlar qaysı aǵzaǵa qatnaslı bolıp keledi hám sol ózi qatnaslı aǵza menen qanday mánilerdi ańlatadı? 5. Determinantlar degen ne? Onıń ózine tán ózgesheligi qanday? Determinantlardıń túrlerin aytıń, mısallar keltiriń? 6. Anıqlawıshtıń

67

sintaksislikbelgilerin aytıń? Olar baylanısıw usılına qaray qanday túrlerge bólinedi? Mısallar keltiriń?

Ádebiyatlar

Baskakov N.A. Prostoe predlojenie v karakalpakskom yazıke.-issledovaniya po sravnitelnoy grammatike tyurkskix yazıkov.III, Sintaksis. M., 1992,125-199- betler.

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sintaksis. Nókis, «Bilim», 1996, 46-97-betler.

Dáwletov M. Qaraqalpaq tilinde giptiń determinant aǵzaları. – “ÓzRIAQBXabarshısı”, 2002, N3, 93-96-betler.

Dáwletov M. Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarınıń dástúriy hám házirgi sintaksislik ilimde úyreniliwi. –“ÓzRIAQB Xabarshısı”, 2003, 3-4, 137-141- betler.

Gulamov A. Asqarova M. Házirgi ózbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent, 1987, 68-120-betler.

Mahmudov N. Nurmanova A. Ózbek tiliniń nazariy grammatikasi. (sintaksis). Toshkent, 1995, 59-94-betler.

Balaqaeva M. B. Sovremennıy kazaxskiy yazık. Sintaksis. Alma-Ata, 1959, 119-205-betler.

Zakiev M. Z. Házirge tatar ádábi tele sintaksisı hám punktuaciyase. Oqıtıwshılar hám studentler ushın qullanma. Kazan, 1984 40-86-betler.

Dáwletov M. Qaraqalpaq tilinde pısıqlawısh kategoriyası. Nókis, 1982.

V. Gáp aǵzalarınıń orın tártibi

§51. Gáp aǵzalarınıń orın tártibi haqqında túsinik. Sóz dizbegi hám gáptegi sózlerdiń orın tártibi komunikativlik, grammatikalıq hám stilistikalıq funkciyalarına baylanıslı bolıp keledi.Gáp bir sóz yamasa birneshe sózler arqalı bildiriliwi múmkin.Biraq, gáptegi sózlerdiń orın tártibi binarlı sıpatqa iye bolıp, sóz dizbegi hám gápti dúziwshi eki yamasa birneshe sózlerdiń formalıq hám mánilik baylanısıw nızamlıqlaına tiykarlanadı.Bul nızamlıqlar ádebiy tildiń barlıq stilleri ushın birdey bolmaydı.Ilimiy publitsikalıq hám jay xabarlaw mánisindegi prozalıq shıǵarmalarda sózlerdiń orın tártibi, kóbinese tuwra (ádettegi) orın tártip boyınsha jaylasadı.Al emotsionalekspressivlik mánidegi gáplerde, ásirese poeziyalıq shıǵarmalarda tuwra orın tártiptiń saqlanıwı shárt emes. Bunday shıǵarmalarda stillik talapqa ılayıq sózlerdiń ádettegi orın tártibi buzılıp, inversiyalıq (keri) orın tártip qollanıladı.

Qaraqalpaq tilinde gáp aǵzalarınıń orın tártibi, kóbinese erkin hám turaqlı bolıp keledi.Gáp aǵzalarınıń erkin hám turaqlı orınǵa iye bolıp keliwin gáptiń dúzilisi, gáp aǵzalarınıń bir-birine qatnaslı qollanıwı hám bildiriliwi, intonaciya hám t.b. faktorlar belgileydi.Máselen, tek bas aǵzalardan dúzilgen gápler baslawısh-bayanlawısh poziciyada, al bas aǵzalar ekinshi dárejeli aǵzabaslawısh+ e kinshi dárejeli aǵza-bayanlawısh

68

poziciyalarında jaylasadı. Gáp aǵzalarınıń bul tártipte ornalasıwı olardıń obyektiv orın tártibin bildiredi.

Gáp ishinde, kóbinese baslawısh, orın, waqıt ráwishlerinen bolǵan hám keńislik seplik formalarındaǵı pısıqlawıshlar, geypara tolıqlawıshlar erkin orın tártipke iye boladı.Mısalı: Jazda barlıq aǵash japıraq jayadı.Qutlı apayda atızda isleydi (Ó.A.).

Bul gáplerdegi dıqqat etilgen gáp aǵzaların usı orınan ózgertip qollanǵanda da, sol ornı awmastırılǵan sózlerdiń sintaksislik funkciyası saqlandı.Bunda tek bayanlawısh penen anıqlawıshtıń ornı turaqlı bolıp, bayanlawısh gáptiń keyninde, anıqlawısh ózi qatnaslı anıqlanıwshı aǵzanıń aldına keledi: Barlıq aǵash jazda japıraq jaydı. Atızda Qutlı apay da isleydi.

Házirgi ádebiy tilde tuwra orın tártip penen qatar, inversiyalıq orın tártip te keń qollanıladı.Inversiyalıq orın tártipte gáp aǵzaları stillik talaplarǵa ılayıq ornalasadı. Bunday jaǵdayda gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzaları ádettegi orın tártipten ózgerip, bayanlawısh aldıńǵı orınǵa, al baslawısh hám bayanlawıshqa qatnaslı ekinshi dárejeli aǵzalar keyingi orınǵa (bayanlawısh-baslawısh) ótedi.Gáp aǵzalarınıń bunday inversiyalıq orın tártibi, kóbinese poeziyalıq shıǵarmalarda, emotsianal-ekspresivlik mánidegi gáplerde, tuwra gáp hám monolog gápli qurılımlardaǵı ovtor gáplerinde keń qollanıladı.

Tolqınlarıń tawdan qaytpas quwatlı,

Sarı sazanlarıń bardur qımbatı. (S.N.).

Áy, aspanda jarqırap qalqıǵan quyash, sen jer sharın aylanıp júreseń, bunı sen aytıp ber adamlarǵa! (Sh.A.). -Hey, jasawıllar, tart qılıshtı! Tiyme atama, shıǵıń urıs maydanına? –degen ǵawırlı otawdı qorshadı (K.S.). – Raxmet sizge. Otız santimetir tereńlikte súrip atırǵan ekensiz, -dedi direktor (T.Q.).

Gáptegi sózlerdiń orın tártibi sintaksislik hám stilistikalıq funktsalardı da atqaradı.

Sózlerdiń orın tártibiniń sintaksislik funktsası, tiykarının, gáp aǵzalarınıń arasındaǵı mánilik qatnasları arqalı bildiriledi.Bul jaǵday, kóbinese turaqlı orınǵa iye bolǵan gáp aǵzalarına tán bolıp keledi. Turaqlı orınǵa iye bolǵan gáp aǵzalarınıń ózgeriwi menen olardıń sintaksislik funktsiyası da ózgeredi. Máselen, kelbetlik hám geypara ráwishler atawısh sóz dizbeginiń quramında atlıqtıń aldında kelip, anıqlawısh xızmetin atqaradı: Ashıq hawa, ónimli miynet, kóp ónim t.b. Eger bul sóz dizbegindegi sózlerdiń orın tártibi qzgertilse, kelbetlik hám ráwish sóz keyingi orınǵa ótiw menen sintaksislik funkciyası da ózgeredi.Olar predikativlikke iye bolıp, baslawısh-bayanlawısh pozitsiyasında keledi: Hawa ashıq, miynet ónimli, ónim kóp. Bul sózler feyil sózlerge qatnaslı bolıp kelgende pısıqlawısh xızmetin atqaradı: ashıq sóyledi, ónimli isledi, kóp jetistirdi t.b.

Sonday-aq, baslawıshı da, bayanlawıshı da atawısh sózlerden bolıp kelgen gáplerde de gáp aǵzalarınıń ornınıń ózgeriwine baylanıslı olardıń sintaksislik funkciyası da ózgeredi.Birinshi orınǵa ótken sóz baslawısh, ekinshi orındaǵı sóz bayanlawısh funkciyasın atqaradı: Bunday jaǵdayda

69

predikativlik baylanıstı bildiriwde bas aǵzalardıń arasında intonaciya islenip, bas aǵzalar sızıqsha arqalı bólinedi: Erjan biydiń atalas aǵayini. Biydiń atalas aǵayiniErjan.Xan palwanı-bul. Bulxan palwanı. (K.S.). Jámiyettiń iygiligi ushın miynet etiw –Hárbir adamnıń ádiwli minneti-jámiyettiń iygiligi ushın miynet etiw.

Erkin orın tártiptegi sózler biriniń ornına biri almasıp keliw arqalı onıń birewine ayrıqsha dıqqat awdarılıp, mánisi biraz kúsheytilip aytıladı hám sol sózdiń stillik xızmeti artadı. Bunday jaǵdayda ayrıqsha dıqqat awdarılıp, mánisi kúsheytilip aytılǵan sózge logikalıq pát túsedi. Logikalıq pát túsken sóz bayanlawıshtıń aldında keledi: Diyqanlar pútkil ómir boyı jerdi úyrendi. Pútkil ómir boyı jerdi diyqanlar úyrendi. (I.Q.).

Ásirese gáp aǵzalarınıń orın tártibiniń stilistikalıq funkciya atqarıwı awızeki sóylew tilde yamasa sol úlgide jazılǵan prozalıq shıǵarmalarda keń kórinedi. Bunday jaǵdayda ádettegi orın tártiptegi sózler stillik talapqa ılayıq inversiyalanıp qollanıladı. Bul jaǵdayda sóylewshi hám tıńlawshı ushın zárúrli bolǵan eń áhmiyetli xabarlaw maǵlıwmatları aldın, onsha zárúrli bolmaǵan maǵlıwmatlar soń, qosımsha ráwishte beriledi: Јawashalar ıssı urǵanday solıp atır. Ne qılarımızdı bilmey hayranbız. Másláhat beriń bizge. Bizler de qosılamız siziń pikirńizge. Tereńge suw jetispegenlikten bolıp atır bul hádiyse (Ó.X.).

Demek, bul orın tártiptiń eki túrinde de–tuwra hám inversiyalıq orın tártipte gáp aǵzaları belgili grammatikalıq hám stilistikalıq talaplarǵa muwapıq ornalasadı.

§52. Baslawıshtıń orın tártibi. Gáptiń bas aǵzaları ádettegi orın tártip boyınsha baslawısh-bayanlawısh poziciyasında ornalasadı.Baslawısh penen bayanlawısh bir-birine qatnaslı orın turaqlı bolǵan menen keńeytilgen jay gáplerdiń quramında baslawısh bayanlawıshqa deyingi aralıqta gáptiń basında, ortasında hám bayanlawıshtıń qarsı aldında kele beredi. Baslawıshtıń gáptiń hártúrli orınlarında keliwine tómendegi jaǵdaylar sebepshi boladı:

1.Baslawısh pikirdiń baslanıw punkti, tiykarı (teması) bolıp kelgende, gáptiń basında keledi. Bul poziciyada baslawısh óz túsindiriwshi aǵzasına iy bolıp ta yamasa túsindiriwshi aǵzasız da keledi: Jer bul xalıqtıń teńi-tayı joq oǵada bahalı baylıǵı. Jer oyanıp atır, ol adamnıń jaǵımlı sheber qolların kútip turǵan sıyaqlı. Jer bárqulla jasqsılıqqa jaqsılıq penen juwap beredi («E.Q»).

2.Orın, waqıt pısıqlawıshlar hám geypara tolıqlawıshlar bayanlawıshqa qatnaslı bolmay, pútin gápke qatnaslı determinant xızmetinde kelgende baslawısh determinanttan keyin, sóylem jańalıǵınıń quramında keledi: Qızılqum arasında//

áptap ıssı túske taman kóteriledi. Professorlarǵa// Tilew ayrıqsha húrmet penen qaraydı (Ј.S.).Aspanda// juldızlar kúndegishe jımıńlasıp jarqıraydı (Ó.A.).

3.Baslawıshqa logikalıq pát túsirip aytılǵanda, baslawısh bayanlawıshtıń qarsı aldına keledi. Bunday orın tártipte de baslawısh remanıń quramında jańalıq bildiriwshi aǵza xızmet atqaradı: Kún awa// qápelimde aspandı ala

70