Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

Turdıgúl Káramatdinniń kewilli kirip kelgenin kúle shıray berip kútip aldı(J.A.). 4. Ol ózin ullı islerdi orınlawǵa tayarladı (A.Q.).

Pısıqlawısh

§33. Pısıqlawısh tuwralı túsinik. Pısıqlawısh – is-háreket protsesiniń isleniw usılın, sapasın, waqıt, orın, san, muǵdar, sebep-maqset, shárt, qarsılaslıq, t.b. belgilerin bildiretuǵın gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası.

Pısıqlawıshlıq máni, tiykarınan, is-háreketke qatnaslı bildiriledi. Sonlıqtan pısıqlawısh ta tolıqlawısh sıyaqlı, bayanlawıshqa qatnaslı onıń túsindiriwshi aǵzası xızmetin atqaradı. Atlardıń kisnegeni, arbalardıń shıyqıldısı qattıraq shıǵadı (A.G). Tómende kógis dónip toǵaylar kórinedi (S.X.). Keshe usı fermaǵa keldim (J.S.). Ol albıraǵanınan bosaǵa súrinip te ketti (T.Q.). Xojan sharshasa da uyıqlamadı (X.S.).

Bul gáplerdiń hámmesinde de dıqqat etilgen sózler feyil bayanlawıshqa (isháreketke) qatnaslı hár túrli pısıqlawıshlıq mánilerdi bildirip kelgen.

Pısıqlawıshlar siyregirek atawısh bayanlawıshlarǵa da qatnaslı bolıp keledi. Bunday jaǵdayda pısıqlawısh xızmetinde kelgen sózler atawısh bayanlawıshlardı keńislik, waqıtlıq mánilerde sıpatlaydı: Búgin meniń ólgenlerdiń ruwxın eske túsiretuǵın kúnim (Sh.A.). Házirgi kúnde bizge mal da, jan da qádirli (Ó.A.).

Aralda balıq kóp. Kesheden berli Dármenbayekewi joq (T.Q.).

Pısıqlawıshlar ózi qatnaslı bayanlawısh penen jupkerlesiw hám basqarıw usıllarında baylanısadı. Jupkerlesiw usılında baylanısqan pısıqlawıshlar túrbir hám dórendi túbir formalarındaǵı ráwish, eliklewish, hal feyil, kelbetlik, sanlıq t.b. sóz shaqapları arqalı bildirilip, orın tártibi jaǵınan bayanlawıshqa jaqın turıp bayanlasıdı: erte turdı, jay sóyledi, jalt qaradı, jaqsı oqıydı, ǵashırǵashır tisledi, sekirip tústi, kewilli qayttı, eki ret qatnadı, kóp sóyledi t.b. Al basqarıw usılında baylanısqan pısıqlawıshlar keńislik seplik formalarındaǵı hám tirkewishli atawıshlar arqalı bildirilip, bayanlawısh penen baylanısadı: awılǵa keldi, fermada isleydi, toǵaydan shıqtı, fermada sawınshı, awılda qádirli, mektepke deyin bardı, mennen soń keldi, túni menen jol júrdi, dárya boyında qıdırdı t.b.

Pısıqlawıshlar barlıq mánili sóz shaqapları arqalı bildiriledi. Olardıń tiykarǵı morfologiyalıq bazası ráwish hám usı mánige jaqın, hal feyil, hal feyilli toplamlardan, eliklewish sózlerden, keńislik seplik formasındaǵı hám tirkewishli atlıqlardan, kelbetlik, sanlıq, shárt meyil hám ráwishlik mánidegi frazeologiyalıq dizbekler boladı.

Pısıqlawıshlar qanday sóz shaqapları arqalı bildirilse de, ráwishlik mánidegi sorawlarǵa juwap beredi.

Pısıqlawıshlar mánilik ózgeshelikleri hám is-háreket protsesin sıpatlaw belgilerine qaray tómendegi túrlerge bólinedi: Orın pısıqlawısh, waqıt pısıqlawısh, sın pısıqlawısh, muǵdar-dáreje pısıqlawısh, sebep pısıqlawısh, maqset pısıqlawısh, shárt pısıqlawısh hám qarsılas pısıqlawısh.

51

Pısıqlawıshtıń mánisine qaray túrleri

§34. Orın pısıqlawısh. Is-háreket potsesiniń belgili bir ornın, shıqqan jerin, bet alıs baǵıtın bildiretuǵın orın mánisindegi sózler orın pısıqlawıshınıń xızmetin atqaradı. Orın pısıqlawıshlar orın ráwishi mánisindegi qayda?, qayaqqa?, qaydan?, qayaqtan?, qalay qaray?, qayer menen

t.b. sorawlarǵa juwap beredi.

Orın pısıqlawıshlar, kóbinese orın ráwishinen, keńislik seplik formalı hám kómekshi sózli atawıshlardan, keńeslik seplik formalı izafetlik konstrukciya hám orın ráwishi mánisindegi frazeologiyalıq dizbekler arqalı bildiriledi: Uzaqta qarawıtıp mallar jayılıp júr (S.A.). Vokzal keyinlep izde qaldı. Bul Tórtkúlde bolǵan edi (Ó.X). Batıstan bult kóterilip kiyatır (T.Q.). Biziń elimizde ilim keń rawajlanbaqta. Alısta kóz ushında qayır tewip bólinipi qalǵan suw urıqtıń arasınan appaq gúmistey jıltıraydı (S.S).

Orın pısıqlawıshlar is-háreket qatnaslı tómendegi orın mánilerin bildiredi:

1.Is-hárekettiń belgili bir isleniw ornın bildiredi. Bul jaǵdayda belgili orındı bildiretuǵın orın ráwishi hám orın ráwishi mánisindegi orın seplik formalı sózler arqalı bildiriledi: Alısta izimizden kiyatırǵan mashinaǵa kózimiz tústi (S.S.). Aspanda asıqtay bult joq (N.D.). Tómende joqarı voltlı elektr leniyaları kórinip tur (gazetadan). Sınǵan mıltıq toǵayda jatır (A.G.). Hár jerde qar ılaqtırısıp júrgen balalar kórinedi (T.Q.).

Sonday-aq, bul mánini atlıq sózler menen kómekshi atawısh hám basqa da orın seplik formadaǵı kómekshi sózler de bildirip keledi: Jaydıń ishinde azıraq tım-tırıslıq payda boldı (Q.J.). Ol jaqta kún qońır salqın keledi (Ó.X.).

2.Is-hárekettiń bet alıs ornın, baǵıtın bildiredi. Bul mánidegi orın pısıqlawısh barıs sepligindegi sózlerden boladı: Úlken hawa sharları aspanga kóterildi («E.Q.»). Ol peshtiń artına jasırındı (T.Q.). Olar seysxana tárepke qaray ketti (Sh.A.). Azanda Quwat Qıdırbay menen birge jaylawǵa shıǵıp ketti (J.S.).

3.Is-hárekettiń shıqqan jerin, baslanıw ornın ańlatadı. Bul máni shıǵıs seplik formalı sózler arqalı bildiriledi: Daladan dúrsildi esitildi (T.Q.). Arqa betten ástelep samal esedi (M.D.).

§35. Waqıt pısıqlawısh. Waqıt pısıqlawısh is-hárekettiń hár túrli isleniw waqtın, onıń qashan, qay waqta bolǵanın, yamasa bolatuǵının, bolıw momentlerin bildiredi.

Waqıt pısıqlawısh qashan? qaywaqta? qashannan beri, qashanǵa deyin? t.b. sorawlarǵa juwap beredi. Waqıt pısıqlawıshı, kóbinese waqıt ráwishlerinen, keńislik seplik formalı waqıt mánili atawıshlardan, atawısh sózler menen waqıt mánili kómekshi sózlerdiń dizbeginen, sonday-aq hal feyil hám hal feyilli, kelbetlik feyil toplamlarınıń waqıt mánisin bildirip keliwi arqalı ańlatıladı: Búgin bul armanǵa jetistim. Burın bul dógerekte el bolǵan. (Ó.X.). Ol bul xabardı keyin esitti. Báhárde barlıq aǵashlar japıraq jayadı (Ó.A.). Tórtkúldi qorǵawda ol birneshe erlik kórsetti (T.Q.). Tájibay atanıń barǵan jeri jaz boyı e l qonbaǵan. Bunnan úsh kún burın kúnniń kózi

52

táwir edi (J.S.). Liza juwırıp baratırıp kóyleginiń jeńine qolın suqtı (J.A.). Qoyshınıń qızı qoy kelgende jún túrtedi (naqıl).

Waqıt pısıqlawısh is-háreketke qatnaslı tómendegi waqıt mánilerin ańlatadı:

1.Is-hárekettiń isleniwiniń ulıwmalıq waqtın bildiredi: Bul jerde qoylar qısıjazı jayıladı eken (Ó.X.). Serimbet Shórirkolge sáskede keldi (sonda) Bul kúnleri balıqshılar jaǵaǵa jaqın bólimlerde edi (Ó.A.) Sol jılı ol jetisin toltırıp, segizge qaraǵan edi (Sh.A.). Tań sáhárdiń shaǵında dúbir-dúbir ses keldi («Alpamıs»). Túni menen teńizde júrdim (Ó.A.). Bul saparı ol kóterińki sóyledi

(T.Q.).

2.Is-hárekettiń isleniwindegi dáslepki baslanıw waqtın bildiredi. Bul waqıtlıq mánili sózlerden, sol mánidegi sózlerge geypara tirkewishlediń dizbeklesip keliwi arqalı ańlatıladı: Bul qosıq burınan bar (Ó.A). Tań azannan appaq qırawlar túsip, hawa rayı gá buzılısdı, gá ashıladı (Ó.X.). Men bul tawdaǵı awıldı ele jas waqtımnan-aq biletuǵın edim (gazetadan). Úlkeni Sadıq

úyleniwden-aq armiyaǵa ketti (Sh.A.). Aytbay jaslayınan miynetti súydi (Q.J.).

Geybirewlerdiń bası dastıqqa tiygennen qurıldap uyqıǵa ketti (S.S.). Aǵam

áskerlikten qalǵan kúnen baslap tınım tappadı (Sh.S.). Jumısqa kirgennen bermaǵan Tilewbergen menen birge isleydi (N.D.).

§36. Sın pısıqlawısh. Sın pısıqlawısh is-hárekettiń isleniw sının, sapasın, qalay hám qanday jaǵdayda isleniw usılın bildiredi hám qalay? qáytip? qalayınsha? t.b. sorawlarǵa juwap beredi.

Sın pısıqlawısh is-háreketti sıpatlaw mánilerine qaray, is-hárekettiń isleniw sapasın bildiriwshi sın pısıqlawısh hám isleniw usılın bildiriwshi sın pısıqlawısh bolıp ekige bólinedi.

1.Is-hárekettiń sapasın bildiriwshi sın pısıqlawıshlar, kóbinese sın hám salıstırıw ráwishler, sapa hám qatnaslıq kelbetlikler, uqsaslıq hám salıstırıw mánilerin beriwshi tirkewishlerdiń atawısh sózler menen dizbeklesiwi bolıp kómekshi feyiliniń kvalifikciya bildiriwshi atlıqlar menen dizbeklesiwi, hám geypara ráwishlik mánidegi frazeologiyalıq dizbekler arqalı bildiriledi: Ol ózbekshe, túrkmenshe múltiksiz sóyleydi. Háwa rayı ábden buzılǵan (Ó.A.). Men onı sonday jek kórdim (J.A.). Jumsaq mebeller tayarlaw cexı jaqsı islep atır («E.Q.»). Onıń sózi salmaqlı esitiledi (Ó.A.) Iq jaǵı tuyıq sıyaqlı kórinedi

(T.Q.). Trubashev fermada zootexnik bolıp isleydi (J.S.).

2.Is-hárekettiń isleniw usılın bildiriwshi sın pısıqlawıshlar hárekettiń qanday ádis penen, qanday jaǵdayda islengenin sıpatlaydı. Sın pısıqlawıshtıń bul túri tómendegi sózler arqalı anlatıladı: sın ráwishler, keńislik formadaǵı abstrakt atlıqlar, hal feyil hám hal feyilli toplamlar, eliklewish sózler, tirkewish hám kómekshi atawıshlardıń atlıq hám geypara feyillerge dizbeklesiwi, ráwishlik sıpattaǵı geypara frazeologiyalıq dizbekler arqalı ańlatıladı: Jabayı shópler tazartılıp, ǵawasha nálleri tez rawajlandı. Tamaranıń qapashılıǵı kem-kem umıtılıp, áste-áste ayaq ushına mine basladı (Q.J.). Ol ayaqları tońlap qalǵan jılqıday zorǵa qozǵaladı (T.Q.). Áne sonday waqıtları bala

53

shalqortasına jatıp aldı da, aspanǵa qaraydı (Sh.A.). Búgin de ol kóp oylanıp turmastan bir áńgimeni yadtan sóyledi. Turdımurat qozǵalmastan qarap turdı. Ol basın kóterip qaradı. Ráwshan buǵan jalt qaradı (J.A.). Atlar qamshılaǵan sayın shabısın tezletti. Ol qaytıp til qatpastan shıǵıp ketti (T.Q.).

§37. Muǵdar-dáreje pısıqlawısh. Is-háreket protsesiniń waqıtlıq, keńesilik, esaplıq, baha hám awırlıq muǵdarın, shamasın bildiretuǵın sózler muǵdar-dáreje pısıqlawıshınıń xızmetin atqaradı. Muǵdar-dáreje pısıqlawısh xızmetindegi sózler mánileri jaǵınan waqıt, orın hám sın pısıqlawıshlarǵa jaqın keledi. Biraq, isháreketti sıpatlaw mánileri jaǵınan olardan ayırmashılıqqa iye boladı. Waqıt, orın, sın pısıqlawıshlar hárekettiń belgili bir isleniw waqtın, ornın hám sının bildiredi de, olarda muǵdarlıq máni ańlasılmaydı. Al, muǵdar – dáreje pısıqlawıshı xızmetindegi sózler hárekettiń waqıtlıq yamasa waqıttıń dawam etiw muǵdarın, keńeslik muǵdarın, isleniw sanın-shamasın, baha hám awırlıq mólsherin, dárejesin bildiredi.

Muǵdar-dáreje pısıqlawıshı qansha? neshe? qansha ret? neshe ret? qanshadan? qanshalap? qashanǵa shekem? qayjerge shekem? t.b. sorawlarǵa juwap beredi.

Muǵdar-dáreje pısıqlawıshı háreketti sıpatlaw ózgesheligine qaray tómendegi mánilik túrlerge bólinedi:

1. Is-háreket protsesiniń waqıtlıq muǵdarın ańlatadı. Bul mánidegipısıqlawıshlar muǵdar ráwishinen, muǵdar-dáreje ráwishi menen waqıt mánili atawıshlardıń dizbeginen, sanlıq sózler+ nomerativ, atawısh sózler menen kómekshi atawısh, barıs seplik formalı atawısh menen deyin, sheyin, jaqın tirkewishlerinińdizbeklesiwinen, waqıtlıq ólshew mánisindegi turaqlı dizbeklerden boladı: Paraxod az irkildi. Olar az waqıt únsiz otırdı (A.B.). Ayqas bes minutqa sozıldı. Onıń áńgimesi bir tańǵa tawsılmaydı (N.D.). Ol ómir boyı baydıń malın baqtı (J.S.). Kóp jılǵa shekem jurt tım-tırıs boldı. (J.A.). Jas usta bul jerde e ki jılǵa jaqın isledi (J.S.). Aradaǵı tım-tırıslıq bir kese shaw ishimge sozıldı (T.Q.).

2.Is-hárekettiń keńeslik muǵdarın bildiredi. Bul mánidegi pısıqlawıshlar sanlıq + metr, qádem, adım t.b. sózler, barıs seplik formalı atlıq+shekem, barıs seplik formalı atlıq sózlerdi –ǵansha formalı hal feyildiń basqarıwınan, ólshew mánili turaqlı dizbekten boladı: Ol jetpis metrdey kelip qaldı (N.D.). Tashkentten Smolensk oblastına shekem bir hápte júriwge tuwra keledi (Ó.A.). Bul liniyanı men Bakuden Shemaxige barǵansha kórip bardım (gazetadan). Qara suw qara kórim jerge alıp baradı (naqıl).

3.Is-hárekettiń isleniw muǵdarın, sanın-shamasın bildiredi. Bul mánidegi pısıqlawıshlar muǵdar ráwishinen, sanlıq hám sanlıq ornına qollanılatuǵın sózlerden boladı: Suwǵa qural kóp salınsa, barlıq ta kóp uslanadı. Onıń túri azıraq ózgergen (J.S.). Bizde qoy birinshi yanvarǵa altı mıńǵa jetedi (Ó.X.).

Paraxod bir-eki jola baqırdı (N.D.). Bizler onı 70 mıń danaǵa jetkeremiz (gazetadan).

54

4. Is-háreket protsesiniń baha hám awırlıq muǵdarın bildiredi. Bul mánide sanlıqlar menen aqsha birlikleri, awırlıq ólshew birlikleriniń dizbegi qollanıladı: Sol kilo ushın 80 tıyınnan tóleydi (Ó.A.). Bir centner úyrek góshin 60 manattan aladı (gazetadan). Ol kúnine sútti 10-12 litrden beredi (J.S.). Bir jıldıń ishinde paxta atızlarınıń zúrááti 3,2 centner kóbeydi («E.Q.»).

§38. Sebep pısıqlawısh. Sebep pısıqlawısh is-hárekettiń isleniw ya islenbew sebebin bildiredi hám nege? ne sebepten? ne sebepli? ne likten? ne ushın? sorawlarına juwap beredi.

Sebep pısıqlawıshtıń mánisi, kóbinese is-háreketke qatnaslı anıqlanadı. Olardı bildiretuǵın sózlerdiń mánisi orın, waqıt, sın, shárt pısıqlawıshlardıń xızmetin atqaratuǵın sózlerdey jeke turǵanda óziniń atına (sebep sózine) ılayıq mánige iye bola almaydı. Sebep pısıqlawısh xızmetindegi sózler hárekettiń

Sebep pısıqlawısh is-háreketke qatnaslı tómendegi sóz formaları hám sózlerdiń dizbekleri arqalı bildiriledi: Olar shıǵıs sepligindegi atawıshlar, - ǵanlıqtan –genlikten –ıp/-ip,-p formalı hal feyiller hám usı feyil toplamları, barıs seplik túrindegi kelbetlik feyil, shıǵıs sepliktegi háreket atı feyil toplamlarınan atawıshlar menen tirkewish hám kómekshi atawıshlardıń dizbeklerinen boladı: Onıń júzi quwınıshtan qızarıp ketti. Ol albıraǵanınan bosaǵaǵa súrinip ketti. Biytanıs kisini kóriwden ekewiniń de húreyi ushıp qorqısıp qaldı. Onıń orınsız ashıwlanǵanına basqalar duw kúlisti. Ol qısınıp terley basladı. Bir waqıtta ol ózine qarsı kiyatırǵan adamdı kórip gilt toqtadı (T.Q.). Unatqanı ushın jaqsı keńes berdi (YA.M.). Qalıń torańǵıldıń sarı japıraqları esken samal menen sıldırlap turar edi (J.A.). Áwezovtıń usınıs boyınsha olar kóp irkilip turmadı (T.Q.).

§39. Maqset pısıqlawısh. Maqset pısıqlawısh is-hárekettiń isleniw maqsetin bildiredi. Maqset pısıqlawıshtıń mánisi de háreketke baylanıslı málim bolıp keledi. Is-háreket birnárseniń isleniwi ya júzege shıǵıwına arnaladı.

Maqset pısıqlawısh nege? ne maqset penen? qanday maqset penen? kim ushın? ne ushın? t.b. sorawlarǵa juwap beredi.

Maqset pısıqlawısh arnap, ádeyi, jorta, jortaǵa, biykarǵa, bilqastan, qasaqana, jay, jaysha t.b. ráwishlerinen, barıs, orın seplik formalı hám tirkewishli atawısh, -ıp-ip,-p formalı hal feyil toplamı, atawısh sózlerge hám atawısh feyilden keyin ushın, maqsetinde, niyetinde sózleriniń, shárt, buyrıq, anıqlıq meyillerdiń basqarıwındaǵı toplamlarǵa dep kómekshi feyiliniń dizbeklesip keliwinen boladı: Gúljannıń keliwine arnap awqat asıldı (Ó.A.). Atımızdı atap arnap shaqırıp otır (Ó.X.). Ózim bilqastan sóylesiwge keldim.

(J.A.). Biyshara meni oqısın dep ádeyi ákeledi eken (T.Q.). Adamlar ádettegishe atız shertegine dem alıwǵa keldi (Ó.X.). Qoylardı semiz e tip

55

baǵıwda hám olardıń ónimliligin arttırıwda Tájibay ata erinbey isledi (J.S.). Bizler azatlıq ushın, suw ushın, jer ushın gúresemiz (A.B.). Ol sózden soqqı bergisi kelip onı shımshıp sóyledi (A.D.). Bul isti tezletiw maqsetinde balıq zavodına Tájekeniń ózi ketti (Ó.A.). Men shashımdı aldırıp qaytayın dep aǵmdı kútip qaldım (Sh.A.).

§40. Shárt pısıqlawısh. Shárt pısıqlawısh is-hárekettiń isleniw ya islenbew shártin bildiredi hám ne qılsa? ne qılǵanda? qáytkende? ne qılmay? ne qılmaǵansha? sorawlarına juwap beredi.

Shárt pısıqlawısh tómendegi meyil sóz hám shárt toplamlar arqalı ańlatıladı:

1)shárt meyil hám shárt meyil tomlarınan: Eńbek etseń emerseń. Berseń alarsań, ekseń orarsań (naqıl). Miynet etseń húrmetke bólenerseń (Q.J.);

2)orın seplik formalı kelbetlik feyil hám usı feyil toplamınan:

Avtomatlastırılǵanda miynettiń sıpatı túp tamırınan ózgeredi (gazetadan). Ol kuzovtıń erneginen bekkem uslamaǵanda jıǵılıp ketetuǵın edi (J.S.).

3)–ǵan/-gen formalı kelbetlik feyilge jaǵayda sóziniń dúzbeklesiwinen: Paxtanı erte ekken jaǵdayda onnan mol ónim alıwǵa boladı

(X.S.). Ol qatal ashıwlanǵan jaǵdayda kimdi bolsa da ayamaydı (T.Q.):

4)hal feyil hám hal feyilli toplamnan: Er shekspey bekinispeydi (naqıl). Altı kisi atınıń quyrıǵın túyip almay jol júrmeydi (T.Q.). Mıńdı tanıǵansha birdiń atın bil (naqıl).

§41. Qarsılas pısıqlawısh. Qarsılas pısıqlawısh is-hárekettiń isleniwine qarsılaslıq máni bildirip keledi. Ol qılsa da? qaytse de? ne qılǵan menen? ne qılǵanına qaramastan? sorawlarına juwap beredi.

Qarsılas pısıqlawıshlar da shárt pısıqlawıshlar sıyaqlı, shárt meyil, kelbetlik feyil, hal feyil hám usı feyillerdiń basqarıwındaǵı sózlerdiń dizbeginen boladı. Biraq, bul sózler qarsılaslıq máni bildiriw ushın ózine da/ de, ta/ te, menen, qaramay, qaramastan, bolmasa t.b. sıyaqlı janapaylıq xızmettegi kómekshi sózlerdi qosıp aladı: Artıqtıń anası balasınıń izinen kórinbey ketse de qarap turdı (T.Q.). Tamara menen barmay-aq qoyayın dep ótinish etse de tıńlamadı (Q.J.). Ol kózin ashqan menen dógeregin ońlap kóre almadı (Á.T.). Olar házir orınlamaǵan menen de aldaǵı waqıtta orınlaydı (Ó.A.). Olar dalaǵa shıqqan pátte iyinlerin sál qısıńqıraǵan bolmasa suwıqtı sezbedi (T.Q.). Ol bile tura aytpadı. Ol bir aydan beri usı shańaraqtıń muǵallimi bola turıp kempir ǵarrı arasındaǵı jánjeldi túsinbegenine ókindi (T.Q.). Olar kóp bolǵanına qaramay tım-tıraqay qashtı (Á.T.).

§42. Pısıqlawıshtıń dúzilisine qaray túrleri. Pısıqlawıshlar dúzilisine qaray jay, qospa hám keńeytilgen pısıqlawısh bolıp úshke bólinedi.

1. Dara yamasa sintetikalıq formadaǵı qospa sózlerden bolǵan pısıqlawıshlar jay pısıqlawıshlardı dúzedi. Jay pısıqlawıshlar bildiriliwine qaray túbir hám dórendi, seplik formalı hám tirkewli dara sózlerden hám

56

sintetikalıq qospa sózlerden dúziledi: Keshqurın aǵam qaladan úyge keldi. Ol

Taxtakópirde tuwılıp ósken (K.M). Bıyıl hawa rayı jıldadıdan da qolaylı keldi.

Iq jaǵı tuyıq sıyaqlı kórindi (T.Q.). Jumıslarımız jıl sayın jaqsılana túsedi (J.S.). Quyash kem-kemnen qızdıra basladı (Sh.A.).

2.Qospa pısıqlawısh analitikalıq formadaǵı qospa sózlerden, sintaksislik gáp aǵzalarına bólinbeytuǵın sózlerdiń dizbeginen hám atawıshdıń sózler menen tirkewishlik xızmettegi kómekshi atawıshlar dizbeginen dúziledi: Sultanmurat heshqashan da tırnanı jaqın jerden kórmegen edi. Tırnalar áste aqırın dóńistiń ústine qonaqladı (Sh.A.). Ol Tereń qudıqqa túndi saat ekide keldi (J.S.). Bekmandı Asqarbaydıń úyine jiberdi (B.B.). Mashina dáryanıń jaǵası menen ketip baratır (T.Q.).

3.Keńeytilgen pısıqlawıshlar hal feyil, kelbetlik feyil, háreket atı feyil hám shárt meyil toplamlarınan, sonday-aq bar, joq bayanlawıshlıq sóz shaqabınıń basqarıwındaǵı toplamlar, buyrıq, tilek hám anıqlıq meyillerdiń basqarıwındaǵı toplamlarǵa dep kómekshi feyiliniń dizbeklesiwi arqalı dúziledi: Ol óziniń tuwılǵan Sıbıqlı awılında oqıp júrip miynet etiwge qızıqsındı (X.S.). Kewlimjay qurılısqa kelgende sarras on jeti jasında edi («J»). Rossiyadan qaytıp kelgen soń, Qılıshbay kóp waqtın úyinde ótkerdi (Q.A.). Eginlerdi malhaldan qorıw ushın sol átirapta juwırıp júretuǵın edim. Ǵarrı qaǵazǵa qansha úńilse de, fonardıń jarıǵınan heshnárse oqıy almadı (Sh.A.). Men qoylarımdı soǵan jayaman dep keshiktim (J.S.). Bilektiń kúshi barında jumıs islew kerek

(T.Q.). Iyt joqta shoshqa tóbege shıǵadı (naqıl).

§43. Pısıqlawıshtıń tolıqlawıshtan ayırmashılıǵı. Pısıqlawısh penen tolıqlawıshtı bir-birinen ajıratıwda sol gáp aǵzalardıń xızmetinde kelgen sózlerdiń leksika-semantikalıq ózgesheligi tiykarǵı roldi atqaradı. Sonlıqtan bul eki sintaksislik kategoriyanı bir-birinen dástúriy traditsyalıq úyrenilip kiyatırǵan leksika-semantikalıq ózgesheligine qaray sorawlar qoyıw arqalı anıqlaw baslı belgilerdiń biri retinde qaraladı. Pısıqlawısh xızmetindegi sózlerge is-háreketti hár túrli pısıqlawıshlıq mánide sıpatlaw ózgesheliklerine qaray, ráwishlik mánidegi qayda? qaydan? qalay? qalay qaray? t.b. sorawlar qoyıladı. Al tolıqlawısh xızmetindegi sózler is-háreket protsesin obyektlik mánide sıpatlap, seplik formalı atlıq sózlerge qoyılaituǵın kimge? nege? kimnen? neden? kimde? nede? kim menen? ne menen? kim haqqında? kim arqalı? t.b. sorawlarǵa juwap beredi.

Sonıń menen qatar, keńislik seplik formalarında qollanılǵan pısıqlawısh penen tolıqlawıshlardı ajıratıwda joqarıdaǵı kórsetilgen belgige qosımsha retinde tómendegi anıqlawlar e sapqa alınadı:

1. Pısıqlawısh penen tolıqlawısh is-háreketke qatnaslı konteksttegi mánilerine, qaysı mániniń basım keliwine qaray anıqlanadı:

a) barıs, shıǵıs, orın seplik formalarındaǵı yamasa tirkewishli kelgen atlıqlar kontekstte dáslepki predmetlik mánisinen awısıp, keńislik mánili bolıp kelse, pısıqlawısh xızmetin atqaradı: Boris e sikten shıǵıp ketti. Mashina

57

kópirden ótip toqtadı (J.A.). Toǵaydan adamlar kelmey atır (T.Q.).

Sandıqtıń astında jarıq kese tur. (Ó.X.).

b) eger keńislik seplik formalı atlıqlar gápte anıq predmetlik mánisin saqlap kelse, obyektlik xızmet atqaradı: Ol gúrsiden ırǵıp turdı. Zerxan kishkene úydegi Mardannan dán alıp atır edi. (T.Q.). Túnniń tas túnek qarańǵı ekenligi terezeden anıq bilinip tur. Iri ot-shópler DKU mashinasında maydalanıladı («E.Q.»).

2.Keńislik seplik formalı hám tirkewishili atlıqlardıń pısıqlawısh ya tolıqlawısh ekenligin anıqlawda sol xızmetlerdegi sózlerdiń leksikalıq mánisine qaraladı:

a) eger túsindiriwshi aǵza abstrakt atlıqlardan bolsa, kóbinese pısıqlawıshlıq máni bildiredi: Quwanıshtan Jumagúldiń júzi gúl-gúl jaynadı (T.Q.). Ol qaharmanlıq penen is kórsetti (gazetadan);

b) túsindiriwshi aǵza anıq atlıq sózden bolsa, tolıqlawısh xızmetin atqaradı: Ol birim-birim kóz juwırtıp, shkafqa, temir arshaǵa bir-bir qaradı. Ózleri qısıjazı qara úyde otıratuǵın edi. Dáwlet atız benen úydiń arasına velesiped penen qatnaydı (S.X.). Olar da usınday tas gerbishten órilgen (J.S.).

3.Tirkewishlik xızmettegi arasında kómekshi atawısh atlıqlar menen dizbeklesip kelgende, pısıqlawısh hám tolıqlawısh mánilerin bildiredi:

a) arasında kómekshi sózi adam mánisindegi atlıqlarǵa yamasa sol mánidegi sózler menen dizbeklesip kelse tolıqlawısh boladı: Adamlar arasında abırsıw payda bola basladı. Arba aydap kiyatırǵanlardıń arasında Temirbek te bar edi

(T.Q.). Ásirese jaslar arasında patriotlıq baslama kóterdi (Ǵ.S.);

b) arasında sózi awıl, toǵay, atız, qala, úy t.b. keńislik mánili atlıq sózlerge dizbeklesip kelgende orın pısıqlawısh mánisn bildiredi: Ol atız benen úydiń arasına pıyada qatnaydı. Tóreniyazdıń torańǵılınıń arasınan qabaǵın úynine salıp bir qız kiyatır (M.D.).

4.Túsindiriliwshi aǵzanııń leksikalıq mánisne qaraladı:

a)túsindiriliwshi aǵza qıymıl-háreket bildiretuǵın (dinamikalıq) feyilden bolǵanda, keńislik seplik formasındaǵı atlıqlar pısıqlawısh mánisin bildiredi: Ol kólden qayttı. Olar jıynalıstan úshew bolıp qayttı. Usı kúni Tórtkúlden Ivanova Marfa Semenovna qalaǵa kelgen edi (T.Q.).

b)túsindiriliwshi aǵzanıń mánisi statikalıq feyilden yamasa basqa sóz shaqaplarınan bolsa, atalǵan seplik formalı atlıqlar obyektlik mánide keledi: Ol oǵan barıwǵa kólden qorqadı (A.B.). Olar jıynalıstan ádewir tásirlendi. Bul jer tún ishinde kóbirek qalaǵa usaydı (gazetadan). Olar endi baxtın oqıwdan izleydi (T.Q.).

IV. Determinantlar

§44. Determinant tuwralı túsinik. Sintaksislik kategoriyalardı jańa baǵdarda úyreniwlerde gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları dástúriy úyrenilip kiyatırǵanınan basqasha qaraladı. Bul princip boyınsha ekinshi dárejeli aǵzalardıń gáptegi bir aǵzaǵa qatnaslı túri sózdi keńeytiriwshi aǵza dep,

58

al pútin gápke qatnaslı túri gápti keńeytiriwshi aǵza determinant) depúyreniledi. Determinant termini latınsha, «determinare» sózinen alınıp, belgilew,

anıqlaw degen máni ańlatadı. Determinant tuwralı «Russkaya grammatika»da tómendegishe anıqlama beriledi: «Heshbir gáp aǵzası menen baylanıspay, pútin gáptiń quramın keńeyttiriwshi sózlerge gáptiń determinant aǵzası yamasa determinantlar dep ataladı»1

Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları, tiykarınan, bas aǵzalarǵa yamasa pútin gáptiń strukturasına qatnaslı boladı. Bas aǵzalarǵa yamasa pútin gápke qatnaslı bolıwı arqalı gáptiń quramına kiredi hám ózi qatnaslı aǵzalar menen birge baslawısh toparı, bayanlawısh toparı hám determinant toparına bólinedi. Mısalı: Átirapta // qádimgi keń dalaǵa tán jım-jırtlıq// húkim súrdi (Sh.A.).

Bul gáp baslawısh toparı, bayanlawısh toparı hám dererminant toparı bolıp úsh toparǵa bólingen. Bundaǵı gáptiń basında qos sızıq arqalı bólingen sóz pútin gáptiń quramına qatnaslı determinant, ekinshi bólingen baslawısh toparı, úshinshi bólingen bayanlawısh toparı. Usı gáp aktual bóliniw boyınsha eki bólekke-tema hám remaǵa bólinedi. Determinant bolıp bólingen sóz tema funkciyasın atqaradı da, qalǵan baslawısh toparı hám bayanlawısh toparı bolıp bólingen eki bólek remanıń wazıypasın atqaradı.

Bul bóliniwde baslawısh toparı remanıń quramına kiredi hám rema menen birge tema haqqında ( átirapta ne bolıp atırǵanı haqqında) qanday da bir jańalıq xabarlaydı.

Determinantlar pútin gáptiń quramına qatnaslı bolıwına baylanıslı gáptiń basında keledi, sintaksislik baylanısı jaǵınan gáptiń basqa aǵzalarına ǵárezli bolmay, pútin gáptiń quramı menen baylanısadı hám sintaksislik sóz dizbeginiń komponenti bola almaydı.

Determinantlar morfologiyalıq bildiriliwi jaǵınan keńislik seplik formalı hám tirkewishli atawısh sózlerden, jekke siyrek tabıs sepligindegi almasıqtan, ráwishten ayırımlanıp hám ayırımlanbay kelgen hal feyilli, kelbetlik feyilli hám háreket atı feyilli toplamlardan boladı: Báhárde // hámme jer kók lipasqa bólenedi. Bunı// men keshe awılǵa barǵanda kórgen edim. Maǵan// hámme isenedi. Búgin// bul ármanǵa jetistim. Ortada// azǵantay tınıshlıq ornadı (Ó.X.).

Kól boyında// biraz waqıtqa deyin irkildim (Ó.A.). Mıltıǵımdı arqalap//,

Qaratereńge jetip bardım (Á.Sh.). Dáriyadan ótkennen keyin// piyadallardıń izi taǵı da joǵaldı (T.Q.).

Bul gáplerdiń hámmesinde de qos sızıq penen bólingen gáptiń basındaǵı sózler determinant wazıypasında kelgen, intonaciyalıq jaqtan óz aldına bir sintagma dúzip bayanlawısh penen sintaksislik baylanısı kúshsizlengen . Bul jaǵday joqarıdaǵı sıyaqlı sózlerdiń barlıq jaǵdayda sóz dizbeginiń quramında úyreniliwin biykarlaydı.

Determinantlar bir gáptiń quramında ekew ya odan da kóp bolıp kelip te, gátiń strukturasın keńeyttiredi: Oǵan// bul qorshawdı// dáryanıń

59

jaypawıtlaw jerindegi erneginen ǵana// atası tastan órip dúzetip bergen edi. Kúndiz//, ásirese tal tús waqıtlarında// bala putaları hárriygen shiraljinlerdiń arasına barıp otırıwdı jaqsı kóretuǵın e di (Sh.A)

Determinantlar gáptiń barlıq strukturalıq tiplerinde – eki bas aǵzalı hám bir bas aǵzalı, feyil hám atawısh tiykarlı gáplerdiń quramında qollanıladı.

Determinantlar sóz dizbeginiń quramındaǵı keńeyttiriwshi sózlerden tómendegi belgileri menen ayrılıp turadı: 1) determinantlar bas aǵzalar menen ǵárezlilik baylanısqa túspeydi, pútin gáptiń quramı menen baylanısqa túsedi; 2) orın tártibi jaǵınan gáptiń basında kelip, basqa aǵzalar menen sintaksislik baylanısı kúshsizlenedi, sonlıqtan sóz dizbeginiń komponenti bola almaydı; 3) gáptiń aktual bóliniwinde óz aldına bir sintagma bolıp, determinant toparın quraydı hám kommunikativlik xızmeti jaǵınan tema wazıypasın atqaradı; 4) determinantlar gáptiń barlıq strukturalıq tiplerinde keledi; 5) determinant wazıypasında, tiykarınan, pısıqlawıshlar, seplik formalı hám tirkewishli tolıqlawıshlar qollanıladı.

Determinantlar mánisine qaray, pısıqlawıshlıq determinant hám obyeklik determinant bolıp ekige bólinedi.

§45. Pısıqlawıshlıq determinantlar. Házirgi úyrenilip júrgen pısıqlawıshtıń barlıq túrleri determinant wazıypasında keledi. Sonıń ishinde orın hám waqıt pısıqlawıshları basqa túrlerine qaraǵanda keń qollanıladı.

1.Orın pısıqlawıshlıq determinantlar kóbinese keńislik seplik formalı hám tirkewishli atlıqlar, orın ráwishleri arqalı bildiriledi: Tyan-shan traktinan// mashinalar bayaǵıday bolıp ótip turadı (Sh.A.). Esiktiń aldında// bir qara tulpar baylawlı tur (Ó.X.). Tómende// joqarı voltlı elektr leniyaları kórinip tur. Alıstan// aǵarıp shań kórindi (T.Q.).

2.Waqıt pısıqlawıshlıq determinantlar waqıt ráwishleri, waqıt mánili seplik formalı hám tirkewishli atawıshlar, kelbetlik feyilli hám háreket atı feyilli toplamlar, ráwishlik mánidegi turaqlı dizbeklerden boladı: Házir// ol awıldaǵı emlewxananıń bas shıpaker. Jıl sayın // jumıslarımız jaqsılana túsedi (T.Q.). SHay-suw iship bolǵan soń// bizler baǵdı qıdırdıq (N.D.). Garrınıń sózin tıńlap bolıp// Jumagúl ornınan jayı menen túrgeldi (Ó.A.).

3.Sebep pısıqlawısh determinantlar keńislik seplik formalı hám tirkewishli atawıshlar, kelbetli feyil, háreket atı feyil hám –ıp/-ip formalı hal feyil toplamları arqalı bildiriledi: Edenniinq ızǵarlıǵınan// jaydıń ishi salqın edi. Unatqanı ushın// oǵan jaqsı keńes berdi (J.S.). Bizlerdi kórgen soń, // ol dárhal irkildi (T.Q.). Astına saya túsip turǵanlıqtan,// olar janında basqa shóplerdiń ósiwine múmkinshilik bermeydi (Sh.A.).

4.Maqset pısıqlawısh determinant atawısh feyilli hám betlik feyilli toplamlardan boladı: Bul fermanıń úlgili islerin kóriw ushın// tájiriybe almasıw maqsetinde// qońsılas fermanıń xızmetkerleri kelip turatuǵın edi (J.S.). Artta qalıp adasıp júrgen adamlarına baǵdar bolsın dep,// ottı biyik tóbeniń basına jaqqan (Q.D.).

5.Sın pısıqlawısh determinant júdá az muǵdarda keńislik seplik formalarında hám menen tirkewishli atawıshlar, hal feyilli, tirkewishli kelbetlik

60