Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

IV bap

Gáp

Tayanısh sózler: gáp, sintaksislik birlik, mazmun,forma, máni, kommunikativlik, predikativlik, jay gáp, qospa gáp sintaksislik bet, máhál, modallıq, bolımlı hám bolımsız gápler, intonatsya t.b.

§12. Gáp - tiykarǵı sintaksislik birlik. Gáp – tildiń qarım-qatnaslıq xızmetin támiyinlewshi eń áhmiyetli sintaksislik birlik. Adamlardıń til arqalı birbiri menen pikir alısıwı, túsinisúwi sóylewdiń ıqshamlasqan forması bolǵan gáp arqalı ámelge asadı. Gápten qanday da bir adam oyında payda bolǵan haqıyqatlıqqa qatnaslı pikir, mazmun ańlatıladı. Sonlıqtan gáp tildiń

21

hárekettegi kórinisi ol – kommunikativlikti támiyinlew wazıypasın atqaradı.

Gáp bir sózden de, eki yamasa birneshe sózlerdiń formalıq hám semantikalıq baylanısınan da dúziledi. Bul jaǵdayda gáptiń tiykarǵı hám baslı belgisi retinde predikativlik qatnasadı. Basqa sintaksislik birliklerden (sóz hám sóz dizbeklerinen) predikativlikke iye bolıwı menen ayrılıp turadı.

Gáp dúzilisi jaǵınan jay hám qospa gáp bolıp úlken eki toparǵa bólinedi. Jay gáp bir predikativlik birlikten turadı da, onı dúziwshi qurılıs materialı retinde sóz hám sóz dizbekleri qatnasadı. Qospa gáp eki yamasa birneshe predikativlikten quraladı, onı dúziwshi komponentler jay gápke tań belgilerdi ózinde saqlaydı. Demek, predikativlik gápti anıqlawdıń eń baslı belgisi retinde qaraladı. Ol baslawısh-bayanlawıshlıq qatnastı bildiredi. Baslawıshlıq qatnas predikativlik qatnas dep te ataladı.

Solay etip, tıyanaqlı pikirdi bildiretuǵın, struktura-semantikalıq hám intonatsiyalıq jaqtan bir pútinlikke iye bolǵan sintaksislik birlikke gáp dep ataladı.

§13. Gáp dúziwge qatnasatuǵın grammatikalıq kategoriyalar. Gáptiń grammatikalıq mánisi predikativlik arqalı bildiriledi. Sonlıqtan qanday gáp bolsa da, onıń tiykarın, dúziliw sxemasın predikativlik qatnas dúzedi.

Demek, predikativlik gáptiń (pikirdiń) bayanlanıwı degen grammatikalıq mánisti ańlatatuǵın túsinik.

Gápti dúziwge sintaksislik bet-san, máhál hám modallıq kategoriyalar qatnasadı. Bul gáp dúziwshi sintaksislik kategoriyalradıń hárqaysısı ózine tán paradigmasına iye boladı. Olar bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolıp, biri ekinshisin tolıqtırıw arqalı olardıń ekew-úshewi bayanlawısh kategoriyasınıń quramına kiredi. Mısalı: Qalada jer astı kabellerin júritemiz (S.S.). Bul gáptiń dıqqat etilgen bayanlawısh forması óz quramına bet-san, modallıq mánilerdi, predikativlikti ańlatıp kelgen. Bunda gáp mazmunınıń reallıǵı házirgi máhál, birinshi bet, kóplik san kategoriyaları arqalı ańlatıladı.

Gáptiń sintaksislik bet kategoriyası. Predikativliktiń dúziliwindegi áhmiyetli sintaksislik kategoriyalardıń biri retinde betlik kategoriya qatnasadı. Gáptiń betlik kategoriyası, tiykarınan, feyilge tań morfologiyalıq kategoriya bolıp, anıqlıq meyilden bolǵan feyil bayanlawıshtı dúzedi. Betlik formadaǵı feyil bayanlawısh sintaksislik bet kategoriyası wazıypasında kelgende, gáptiń modallıq hám san kategoriyaları menen tıǵız baylanıslı bolıp keledi. Hárbir betlik forma arqalı dúzilgen bayanlawıshta birlik, kóplik san mánileri bildirilipturadı.

Betlik formasındaǵı sózler meyli feyil sóz bolsın, meyil atawısh sóz bolsın gápte, tiykarınan, bayanlawısh xızmetin atqaradı. Mısalı: Men sapardan keldim, Astashova Lidaman. Lida, kempir apam, men - úshewimiz Kókenaydıń qábiriniń basına bardıq. Batır siziń balańız, búginnen baslap men de siziń qızıńızban. Men kempir apamnıń qasına barıp otıraman. Suw shuwıldaydı, kempir apam óziniń basınan qanday waqıyalar ótkenin qaldırmay aytadı (S.K). Bul gáplerdegi dıqqat e tilgen sózlerdiń betlik

22

paradigmaları I bet, birlik, kóplik sanlarda -man (ban), -m, -q; II bet kóplik sanda -ıńız; III bet ótken máháldiń –dı affiksleri arqalı bildirilgen. Bul betlik affiksler sol gáplerdiń quramındaǵı baslawısh penen bayanlawıshtı predikeativlik qatnasta baylanıstırıp sintaksislik bet kategoriyası wazıypasın atqaradı.

Sintaksislik bet kategoriyası mazmunı jaǵınan almasıqlardıń betlik túri menen mániles bolıp keledi. Sintaksislik bet kategoriyasınıń I, II, III betleri iyesi belgili gáplerdi dúzedi:

Atlandım men saǵan hújimge,

Ele de shabıwıl jasayman.

Usı ullı dúnyalıq dúzimde, Qashan shayırǵa usayman,

Qashan men usayman ózime,

Óziń ayt, sen sóyle, yoshlarım. (T.S).

Haqıyqatında, predikativlikti dúziwshi sintaksislik betlik kategoriyanıń paradigmaları eki bas aǵzalı hám bir bas aǵzalı gáplerdiń dúziliwinde ónimli qollanıladı. Hátte, betlik formalı feyil hám atawısh sózlerdiń jalǵız ózi de predikativlikti bildiredi. Bul jaǵdayda onıń predikativlikti bildiriwi ushın gáplik intonaciya qatnasadı. Mısalı: Shıdamadım. Suwıqtan qorıqtım. Eger ekewimiz hám uyqılap qalsaq, múshelerimiz qıyınlasar degen oy menen kabinadan shıqtım (S.S). Házir dáryanıń arǵı jaǵındaǵı bir qalada islep atırmız. Sapardamız. (S.S). Bul keltirilgen mısallarda shıdamadım gápi feyilden, sapardamız gápi atawısh sóz arqalı bildirilgen. Bulardıń ekewi de betlik forma hám gáplik intonaciyaǵa iye bolıp, óz aldına gáp dúzip kelgen. Bulardıń birinshisi modallıq mánisi boyınsha xabar, betlik belgisi boyınsha I- bet (-m), birlik san, ótken máhál, gáplik belgisi boyınsha tamamlanǵan gáplik intonaciyaǵa iye. Sonday-aq, sapardamız gápi de usı taqılette tallanadı. Bul predikativlik birliklerdiń ekewinde predikativlikke tán kategoriyalar (modallıq, bet-san, máhál, intonaciya) qatnasıp, bir sózden bolǵan gápti dúzip kelgen.

Gáptiń sintaksislik máhál kategoriyası. Gáp arqalı bildirilgen pikir belgili bir waqıt (máhál) penen baylanıslı boladı. Gáptiń máhál kategoriyasın dóretiwge qatnasatuǵın forma hám máni predikativlikti bildiriwshi sózdiń (bayanlawıshtıń) quramına birigedi. Bul jaǵdayda forma hám máni sóylewshi tárepinen aytılǵan pikir, waqıyalardıń waqıt, máhál jaǵınan haqıyqatlıqqa qatnaslı ekenligin ańlatadı. Mısalı: Transheya qazıw menen-aq qıs shıǵıp keteyin dep atır. Eki kósheni boldıq. Endi erteń bir kún kabel tartamız (S.S). Bul keltirilgen gáplerdiń bayanlawısh arqalı bildirilgen is-háreket waqıtlıq jaqtan úsh (házirgi, keler hám ótken) máhálge qatnaslı bolıp kelgen. Bulardaǵı is-háreketler házirgi waqıtta islenip atırǵanlıqtı, islenip bolǵanlıqtı, endi islenetuǵın is-háreketlerdi bildiredi.

Feyildiń máhál kategoriyası anıqlıq meyil kategoriyası menen baylanıslı bolıp keledi. Biraq anıqlıq meyildiń ózine tán arnawlı grammatikalıq forması joq. Onıń forması hám mánisi betlenip kelgen (ótken,házirgi, keler) máhál

23

formaları arqalı bildiriledi. Máselen: oqıdım, oqıp atırman,oqıyman - bul feyiller anıqlıq meyildi bildiredi. Olardıń is-háreketiniń isleniw waqtı hár túrli. Olardıń birinshisi islenip ótken is-háreketti, ekinshisi islenip atırǵan, úshinshisi endi islenetuǵın is-háreket mánisin ańlatadı. Bul sıyaqlı úsh máhálge qatnaslı feyiller gáptiń bayanlawıshı wazıypasında kelgende, gáp mazmunınıń belgili bir waqıt penen baylanıslı bolǵan xabardı bildiredi. Feyildiń máhál kategoriyası ózine tán morfologiyalıq kategoriyanı anıqlaytuǵın bolsa, gáptiń sintaksislik máhál kategoriyası óz quramında feyildiń hár túrli máhál formalarınıń gáplik belgige qatnaslılıǵın, gáptińmazmunınıń waqıt penen baylanıslılıǵın bildiredi.

Gáptiń máhál mánisiniń bildiriliwi barlıq jaǵdayda feyilge qatnaslı bolıp keliwi shárt emes, bayanlawıshı feyilden basqa sózler arqalı bildirilgen gáplerde de máhállik máni ańlatıladı.Mısalı: Inim-student. Ózim oqıtıwshıman. Bir túrli qarańǵılıq. Melshiyip atırǵan jazıyralıq. Ústirt. Men jáne bawır basıp qalǵan Ústirttemen (S.S.). Bul dıqqat etilgen gáplerdiń hámmesinde máhál mánisi (házirgi máhálge qatnaslı) ańlatıladı. Bunday máhállik mániler, kóbinese ataw gáplerge qatnaslı bolıpkeledi.

Gáptiń modallıq kategoriyası. Gáptiń modallıǵı gáp mazmunınıń haqıyqatlıqqa qatnasın degen túsiniklerdi bildiredi. Modallıqtıń mánisi júdá keń. Qanday gáp bolsa da, sintaksislik birlik sıpatında grammatikalıq mánige iye boladı. Sonlıqtan gáptiń grammatikalıq mánisi predikativlikti, forması sintaksislik máhál, meyil, bet-sandı bildiretuǵın grammatikalıq qurallardıń sistemasın qamtıǵan sintaksislik birlik dep qaraladı. Sintaksislik bet, máhál, meyil kategoriyaları predikativliktiń tiykarǵı belgileri retinde modallıq mánige iye boladı. Feyildiń meyil kategoriyasınıń is-háreketi belgili bir waqıt penen baylanıslı bolǵan anıq yamasa anıq emes mánidegi obyektivlik mazmundı xabarlaydı. Mısalı: 1. Mine, bizler Súwenliniń jaǵasında turıppız (N.D.). Aralǵa júz túye jiberip, mıń qapshıq un aldırdım (S.X.). Ol jerler endi suwǵarıladı. (Ó.X). 2. Shayıq atanıń zeynine tiyme, sadıq bol, ulım. Endigi gápti Amanqul aytsın. (T.Q). Jawıńdı jeńip, aq júzli abıraylı bolıp kelgeyseń (S.K). Birewler olardıń maqsetleri jóninde sóylespekshi (S.X.). Bul mısallarda birinshi topar gápler belgili bir waqıt penen baylanıslı bolǵan (házirgi, ótken, keler máhál mánilerinde) anıqlıq meyildiń qatnasında dúzilip, haqıyqatlıqqa qatnaslı real mánidegi xabardı bildiredi. Bulardıń anıq modallıq mánileri feyildiń máhálleri arqalı ańlatıladı. Ekinshi topar gáplerdiń haqıyqatlıqqa qatnaslı mazmunnan anıq emes mánidegi modallıq ańlatıladı. Bulardıń mazmunınan sóylewshiniń násiyatı, buyrıǵı, tilek hám niyet-maqsetiańlatılıp turadı.

Gáp mazmunnıń haqıyqatlıqqa qatnası modallıqtı bildiriwshi qurallardıń qatnasına qaray eki túrli modallıq mánige iye boladı: Onıń biri – obyektiv modallıq, ekinshisi – subyektiv modallıq. Obyektiv modallıq gáp arqalı bildirilgen mazmunnıń háqıyqatlıqqa qatnasın bildiredi de, subyektiv modallıq haqıyqatlıqqa qatnaslı mazmunǵa sóylewshiniń jeke qatnasın, bahasın bildiredi. Obyektiv modallıq gápti dúziwshi tiykarǵı begilerdiń biri retinde

24

xızmet atqaradı. Subyektiv modallıq obyektiv modallıqtıń ústine qosılıwshı modallıqtı ańlatadı. Sonlıqtan subyektiv modallıq máni barlıq jaǵdayda gáp modallıǵı ushın minnetli emes (fakultativ) sıpatqa iye boladı. Mısalı: Álbette, bul siziń qolıńızdan keledi (Ó.X.). Durıs, buǵan sizler de gúmanlısız (T.Q.). Bul gáplerdiń ekewinde de sóylewshiniń qatnası bar. Birinshi gáptiń mazmunına sóylewshiniń isenimi, ekinshi gáptiń mazmunına maqullaw mánisindegi modallıq mániler qosılǵan. Bul gáplerdegi modallıq máni bildiriwshi modal sózlerdi gáptiń quramınan alıp taslap aytıwǵa da boladı. Biraq, gáptiń modallıǵı subyektivlik qurallar qatnasqan gáplerdegidey kúsheytiwshilik, tásirlilik mánilerge iye bolmay qaladı. Bul orında subyektiv modallıq qurallar qatnasqan gáplerdiń mazmunı modallıq penen qatar, stillik xızmet te atqarıladı.

Gáptiń haqıyqatlıqqa qatnaslı modallıǵı bolımlı-bolımsızlıq mazmunǵa qatnaslı bolıp ta keledi. Bul jaǵday gáptiń tastıyıqlaw hám biykarlawshılıq mánileri menen de baylanıslı qaraladı. Házirgi kópshilik ilimiy miynetlerde hám sabaqlıqlarda bolımlı-bolımsızlıq modallıqtıń kórinisi dep esaplanıp, olar gáptiń modallıq kategoriyasınıń aspekti retinde úyreniledi.1

Haqıyqatında, gáptiń bolımlı-bolımsızlıq kategoriyası gáp mazmunınıń haqıyqatlıqqa qatnası jaǵınan modallıq máni ańlatadı. Gáptiń quramında bolımlıbolımsızlıq máni gáptiń bayanlawısh forması arqalı bildirilip turadı: 1. Bıyılǵı báhár jawın-shashınlı boldı. 2. Bıyılǵı gúz jawın-shashınlı bolmadı. 3. Kól qamısları bıyıl pitik (Ǵ.S). 4. Kól qamısları bıyıl pitik emes. Bul gáplerdiń mazmunı bayanlawısh formalarınıń bildiriliwine qaray, bolımlı túri tastıyıqlawdı, bolımsız túri biykarlawdı ańlatadı. Eki jaǵdayda da gáptiń haqıyqatlıqqa qatnaslı mazmunı anıq obyektiv modallıq mánini bildiredi.

Modallıq máni gáptiń kópshilik dúzilislik túrlerine qatnaslı bolıp keledi. Modallıqtı bildiriwshi qurallar júdú keń hám hár túrli. Modallıq máni bildiriwshi qurallardıń xızmetin sintaksislik meyil hám máhál kategoriyaları, intonatsya, orın tártip, modal sóz, janapay, tańlaq hám ayırım gáp qurılımları hám t.b. atqaradı.

§14. Bolımlı hám bolımsız gápler. Bolımlı hám bolımsız gápler – mazmunı hám forması jaǵınan bir-birine qarama-qarsı qollanılatuǵın sintaksislik kategoriya. Olardıń bolımlı hám bolımsız termini menen atalıwı da usı qaramaqarsı mánide qollanılıwına baylanıslı qáliplesken.

Bolımlı hám bolımsız gápler bir-birinen mánilik hám grammatiklıq ózgesheligine qaray ayrılıp turadı. Bolımlı gápler bolımsızlıq máni bildiriwshi qurallardıń qatnasısız, gáptiń bayanlawıshlarınıń bolımlı formada qollanılıwı arqalı ańlatıladı. Al bolımsız gáplerde onıń bayanlawıshları bolımsızlıq -ma\- me affiksi hám janapaylıq xızmettegi emes, joq kómekshi sózlerdi óz

25

quramına alıwı arqalı dúziledi: Jawın jawdı. Jawın jawmadı. Azat keldi. Azat kelmedi. Bul - sabın. Bul - sabın emes. Kóldiń balıǵı bıyıl kóp. Kóldiń balıǵı bıyıl kóp emes. Dalada adam bar. Dalada adam joq, t.b.

Gáptiń bolımlılıq hám bolımsızlıq mánileri logika menen de baylanıslı bolıp keledi. Sonlıqtan olar túrkiy tillerindegi sintaksislik izertlewlerde logikalıq kategoriyaǵa qatnaslı «tastıyıqlaw» hám «biykarlaw» terminleri menen de ataladı. Haqıyqatında, gáptiń bolımlı yaki bolımsızlıq sapaǵa iye bolıwı predmet, qubılıs, waqıyalar menen belgi arasındaǵı mánilik qatnaslarǵa baylanıslı bolıp ta keledi. Mısalı: Kiyimler taza. Dala kewilli. Erikler gúllegen,

t.b. Bul gáplerdegi bolımlılıq haqıyqatlıqtı xabarlaw mazmunı jaǵınan predmet penen belgi arasındaǵı tastıyıqlawdı bildiredi. Birinshi gápte kiyimlerdiń tazalıǵı, ekinshi gápte dalanıń kewilliligi, úshinshi gápte eriklerdiń gúllegenligi tastıyqlanadı. Eger usı gápler tastıyqlawǵa qarama-qarısı máni bildiriwshi qurallar arqalı bildirilse, biykarlawdı ańlatadı: Kiyimler taza emes. Dala kewilli emes. Erikler gúllemegen (gúllegen joq) t.b.

Bolımlı gápler. Bolımlı gáptiń ózine tán ózgesheligi olarda arnawlı grammatikalıq kórsetkish quralı bolmaydı. Olardıń bolımlılıq mánisi gáptiń obyektivlik mazmunınan ańlatıladı. Bolımlı gápler qanday da bir haqıyqatlıqqa qatnaslı nárselerdiń barlıǵın tastıyqlaydı yamasa waqıya, hádiyselerdiń bolǵanın, bolıp atırǵanın ya endi bolatuǵının xabarlaydı.

Bolımlı gáplerdiń bayanlawıshları atawısh sóz hám feyillerden boladı. Bayanlawıshı atawısh sózlerden bolǵanda predmet ya bir nárseniń barlıǵın tastıyqlaydı yamasa belgili bir sapaǵa iye ekenligin bildiredi: Altın-metal. Qızıl qumnıń arası aptap ıssı (Ǵ.S.). Kólde pishen kóp. Bul atawda tirishilik bar (Ǵ.S). Aspan ashıq. Kún jıllı. t.b.

Bolımlı gáplerdiń bayanlawıshları feyilden bolǵanda, is-háreket, waqıyalardıń, bolıp ótkenin, endi bolatuǵının yamasa bolıp atırǵanın xabarlaydı. Qutım kúndegiden erte oyandı (X.S.). Jaqın waqıtlarda jawınshashınlı kúnler baslanadı (Sh.A.). Ol ele ketip baratır (Ó.X.).

Ayırım jaǵdaylarda bayanlawıshı eki bolımsız formada kelgen gápler bolımlı máni bildirip te keledi. Bunday gápler stillik jaqtan gáptiń mazmunın kúsheytip keledi: Qaqalaǵan tawıq tuwmay qoymaydı (naqıl) Apası biraz esin jıynap, beti bermaǵan qaraǵan soń aytpawǵa shıdamadı (T.Q.).

Bolımsız gápler. Bolımsız gáplerdiń mazmunı,tiykarınan, bayanlawıshqa bolımsızlıqtı bildiretuǵın -ma/-me, (-ba/-be,-pa/-pe) affiksleri hám kómekshi xızmettegi emes, joq sózleriniń qosılıwı arqalı dúziledi. Bular bayanlawıshqa qatnaslı bolımsızlıqtı bildirip kelgende, olardıń –ma/-me affiksli túri feyil bayanlawıshtıń quramında keledi de, basqaları atawısh bayanlawısh penen de, feyil bayanlawısh penen de qollanıla beredi.

1. -Ma/-me bolımsız affiksi feyil bayanlawıshtıń quramında kelip, isháreket, waqıyanıń bolmaǵanın, házir de, aldaǵı waqıtlarda da bolmay atırǵan yamasa bolmaytuǵınlıǵın xabarlaydı: Uzaqta heshnárse, heshqanday qubılıs kózine túspedi, heshnárse esitilmedi. Tańnıń shashırap atıwı da onıń kewlin kótermedi (X.S.).

Dúnya ráhátin kórmedim,

26

xızmetlerdi atqaradı:

1) feyil bayanlawıshtıń quramında kelip, bolımsız gáplerdi dúzedi: Aǵayinniń azarı barda, bezeri joq. Túlkini bir soymaq bar, úsh soymaq joq. (naqıl). Jılasaq ta kóz jastı, kórer kúnler bolǵan joq (Jiyen Jıraw).

Joq sózi qosılıp kelgen feyil bayanlawıshlar tartım hám betlik affiksli bolıp ta qollanıladı. Biraq bul affikslerdiń -ǵan joq formasına jalǵanıwı birdey emes. Tartım affiksli bolımsız feyillerdiń -ǵan formasına I-II betlerge betlik jalǵawı jalǵanadı da, al betlik affiksi sol I-II betlerde joq sózine jalǵanadı: Men de ońǵılıq bolǵanım joq. Kópten beri kelinimniń bunday bolıp quwanǵanın kórgenim joq edi (Sh.A.). Ele men óz diydime jetken joqpan. - Nesin aytasız Bir orında tepsinip turǵan joqsız ba (T.Q.);

2) joq sózi óz aldına gáptiń tiykarǵı bayanlawıshı xızmetinde kelip te bolımsız gápti dúzedi: Bunday jaǵdayda joq sózi kómekshi sóz xızmetinde emes, bayanlawıshlıq sóz shaqabı bolıp keledi hám bar sózine qarama-qarsı obyektivlik joqlıq mánini ańlatadı: Qusta sút joq, jılqıda ót joq. Aq sawıttıń jaǵası bar, jeń joq, túri jaqsınıń ashıwı bar, kegi joq (naqıl). Dáriyanıń aǵısına qarsı esip, tolqın kóterip turǵan kúshli samal da joq (X.S.).

3) joq sózi dialoglarda óz aldına sóz-gáp xızmetindegi bolımsız gáp mánisinde yamasa basqa bir bolımsız gáptiń aldında kelip, onıń mánisin kúsheytiwshi janapaylıq xızmetti atqaradı:

-Turdımurat bay seniń aǵańa da qoy berdi me

-Joq.

-Saǵan she -Bermedi.

-Gúlzar, sen onnan qorqasań ba -dedi. -Joq qorqpayman (X.S.);

4) bolımsız gáplerdiń quramında bolımsızlıq almasıqları qatnasıp ta bolımsız gáp dúziledi. Bunday gáplerdiń bayanlawıshları da bolımsız formada keledi: Dógerekte heshkim kórinbeydi. -Demek, sen oǵan ele heshnárse aytpaǵan e kenseńdaǵı onda, Tolǵanay (Sh.A.). Shınında, ol heshqashan urlıq etip kórgen emes (A.Á.). Házirgi waqıtta Aral teńizin hám Aral regionındaǵı joqarı ónimli hasıldar topıraqtıń bunnan bılay da burılıwınıń aldın alıwdan artıq hesh nárse joq («E.Q»).

27

Sonday-aq, dialoglarda bolımsız almasıqları da óz aldına bolımsız gápdúzip keledi:

-Jıladı deyseń be? Bektemir shorshınıp, onı kim jılatqan? – dedi. -Heshkim (X.S.).

-Bular paraǵa emes pe? -Heshqanday. Saǵan húrmet (T.Q.).

Joq sózi barlıq jaǵdayda bolımsızlıq máni bildirip kele bermey, bolımlılıq máni bildirip keliwi de múmkin. Bunday jaǵdayda bayanlawıshı joq sózinen bolǵan bolımsız gáptiń baslawıshı tartımlanıp kelgen bolımsız kelbetlik feyilden boladı: Sınıqtıń dúziw pitpegeni joq (naqıl). Bul gáp sınıqtıń bári de dúziw pitken degen mánide kelip, bolımlılıqtı ańlatadı.

Sorawlar

1. Ne ushın gáp tildiń tiykarǵı sintaksislik birligi dep ataladı? 2. Gápti dúziwge qatnasatuǵın grammatikalıq kategoriyalar qanday? Olardı atap aytıń.

3. Gáptiń modallıq kategoriyası qanday túsinikti bildiredi? 4. Bolımlı-bolımsız gáplerdiń gáp dúziwge qatnası qanday? 5. Bolımsız gáplerdi bildiretuǵın qurallardı aytıń hám mısallar keltirip túsindiriń?

Gáptiń mazmunı boyınsha túrelri. Jay gápler kommunikativlik funkciyasına qaray hár túrli mazmunda qollanıladı. Olardıń biriwleri mazmunı jaǵınan belgigili bir xabardı, ekinshi birewleri is-háreket, waqıya hám hádiyseler tuwralı soraw mánisin, úshinshileri buyrıq, ótinish-tilek mánisindegi buyrıqtı bildirip keledi. Jáne bir túrleri emotsional hám shaqırıqúndew mánilerinde qollanıladı. Usı sıyaqlı mazmun ózgesheliklerine qaray gápler tómendegi túrlerge bólinedi: 1) xabar gáp; 2) soraw gáp; 3) buyrıq gáp; 4) úndew gáp.

Sonıń menen qatar, soraw, buyrıq mazmunınıń ústine bolımlı-bolımsızlıq mánilerdi de qosıp aladı.

§15. Xabar gápler. Qanday da bir is-háreket, waqıya hám hádiyseler tuwralı xabar mazmunın bildiretuǵın gáplerge xabar gáp delinedi. Xabar gápler xabarlaw mazmunı jaǵınan bolıp ótken, bolıp atırǵan hám endi bolatuǵın waqıya, hádiyselerdi xabarlaydı: Bıyılǵı báhár erte keldi. Házir egiske tayarlıq jumısları qızǵın júrip atır. Endi sanawlı kúnlerden soń diyqanlarımız jerge tuqım shashadı («E.Q.»).

Xabar gápler bolımlı-bolımsız túrinde keliw arqalı mazmunı jaǵınan tastıyıqlaw hám biykarlaw mánilerine iye boladı. Gáptiń xabarlaw mazmunı jay hám qospa gáp túrinde de bildiriledi. Xabar gápler sóylewde bir jón páseń intonaciya menen aytıladı da, gáptiń aqırında intonaciya páseńleydi.

Xabar gáptiń morfologiyalıq bildiriliw forması onıń paradigması dep ataladı.

Xabar gáp mazmunı jaǵınan bir pútinlikti bildiriw ushın formal belgisi menen qatar, mánilik belgige iye boladı. Xabar gápler usı eki belginiń tiykarında ulıwmalıq mánidegi xabarlardı ańlatıp qoymay, formallıq ózgesheliklerine qaray birneshe kishi máni ottenkilerdi de bildirip keledi.

28

Xabar gáplerdiń bayanlawıshları, kóbinese feyildiń meyil formaları hámbasqa da atawısh sózler arqalı bildiriledi. Xabar gáplerdiń forma hám mazmun paradigması tómendegi ózgesheliklerge iye boladı:

1.Bayanlawıshı feyildiń anıqlıq meyilinen bolǵanda, is-háreket, waqıyanıń bolıp ótkenin, bolıp atırǵanın yamasa endi bolatuǵının anıq xabarlaw mánisin bildiredi: Bıyıl báhár erte baslandı. Qum jerlerge kók shópler shıǵıp atır. Endi egislik jerler súriledi (Ó.X.).

2.Xabar gáptiń bayanlawıshı tilek meyilinen bolǵanda, tilek-ótinish mánisin ańlatadı: Men de kómekleseyin. Ilayım, jawındı jeńip, aq júzli abıraylı bolıp kelgeyseń (K.S.).

3.Kelbetlik feyildiń -ar+edim forması tilek - buyrıq mánisin bildiredi: Kózime bir kórinse, tóbesin bir oyar edim (X.S.).

4.Buyrıq - tilek mánisi sintetikalıq hám analitikalıq formalardaǵı III bet buyrıq meyildiń -sın /-sin affiksleri arqalı bildiriledi:

Abadan, paraqat, shadlı turmıs ushın, Quyashıń bárháma jadırap tursın (T.S.).

Arǵımaǵıń harmasın,

Bilegiń, qızım, talmasın,

Jaw óz basın jalmasın,

Haram oyı bolmasın (S.K.).

5.Xabar gáptiń bayanlawıshı II bettegi analitikalıq formadaǵı buyrıq meyil arqalı bildiriplip kelgende de, tilek-buyrıq mánisin ańlatadı: Saw bolıń, kóp jasay beriń, Jumagúl apa (E.Q.).

6.Xabar gáptiń bayanlawıshı bar, joq bayanlawıshlıq sóz shaqabınan bolǵanda, tastıyqlaw hám biykarlaw mánilerin ańlatadı: Onda aqıl-parasat bar. Awılımızda kóp qabatlı mektep bar. Elshige ólim joq. Adasqannıń ayıbı joq (naqıl).

7.Bayanlawıshı kerek, zárúr, dárkar, lazım sıyaqlı bayanlawıshlıq sóz shaqabı arqalı bildirilgen xabar gápler zárúrlik, minnetlilik mánilerinde keledi: Sóz mánisin ańlaw ushın aqıl kerek. Eldiń awzın tıymaǵa elli qarı bóz kerek (naqıl).

8.Bayanlawıshı múmkin, itimal modal sózler hám -ar-er formalı kelbetlik feyilden bolǵan xabar gápler boljaw, shamalaw mánilerin bildiredi: Olar búgin keliwi múmkin. Bul Óteshtiń kelinshegi bolsa itimal. Olar búgin

-erteń kelip qalar (K.M.).

9.Xabar gáp ataw gáp formasında kelgende predmet, hádiyselerdiń házirgi waqıtta barlıǵın tastıyqlaw mánisine iye boladı: Tórtkúl jaǵısı. Bıqjıq adam. Altın gúz. Terim waqtı. (O.X.).

§16. Soraw gápler. Sóylewshi ekinshi birew menen qarım-qatnas jasawda, waqıya hádiyse hám t.b. nárselerdi sorap biliwde soraw gáplerdi qollanadı: Sen heshnárse bilmey tursań ba? Atam nege bunshelli qapa kórinedi. Ayıbı ne onıń?

(Sh.A.).

29

Mazmunı boyınsha soraw mánisin bildiretuǵın gáplerge soraw gáp delinedi. Soraw máni bildiretuǵın sózi ya bólegi basqa bóleklerine qaraǵanda kóterińki aytıladı. Sonlıqtan soraw gápler soraw intonatsiyasına iye boladı: Bala úydiń aldına shıǵıp kelgen mashinanı kórmekshi boldı. Neshe dóńgelekli eken ózi? Gónemeken ya taza mashinama eken? Izindegi tirkewi qanday eken?

Soraw gápler gáptiń basqa túrlerinen ózine tán leksikalıq hám grammatikalıq qurallar arqalı ayrılıp turadı. Soraw gápler tómendegi grammatikalıq qurallar arqalı dúziledi.

1. Kim? ne? nege? qanday? qaysı? qalay? qansha? neshe? ne ózi? ne ushın? t.b. soraw almasıqlarınıń qatnası arqalı dúziledi: Mınaw kim, qaydan kelgen?

Ne dep tursań? (Sh.A.).

2.-Ma /-me (-mı)-mi, -she (shi) soraw, ǵoy anıqlaw hám aw, á, modallıq janapaylar arqalı: Kárwanıń aman-esen keldi me? Kóp waqıttan beri kórinbey kettiń ǵoy? Sen bayaǵıları biziń awılda boldıń-aw? (A.O.).

3.Shıǵar, qaytedi, bolar modal mánidegi kómekshi feyiller soraw gáptiń bayanlawıshınıń quramında keliw arqalı: Kóp jerlerdi kórgen shıqarsız? (X.S.). Biziń úyge barıp qaytsań qáytedi? (X.S.). Bul máseleni kópshiliktiń talıqlawına salıw kerek bolar?

4.Soraw intonatsiyası arqalı dúziledi. Soraw gáplerdi dúziwshi leksikalıq hám grammatikalıq qurallar qatnaspaǵan gáplerdiń quramında intonatsiya qatnasadı: Bul adamdı bir jerde kórgendeymen? (Sh.A.).

Intonatsiya arqalı dúziletuǵın soraw gápler, kóbinese dialoglarǵa tán bolıp keledi:

- Aǵań kiyatır. - Aǵam?

Soraw gáplerdiń mánilik dúzilisi uluwma soraw mánisi menen qatar, basqa hár túrli maqsetlerde qollanıladı. Sóylewshi tıńlawshıdan birde juwap talap etedi, birde talap etpeydi. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray soraw gápler anıq soraw gáp, ritorikalıq soraw gáp bolıp ekige bólinedi:

1.Anıq soraw gápler mazmunı jaǵınan tıńlawshıdan anıq juwap talap etedi.Soraw gáplerdiń bul túri, kóbinese soraw almasıqlarınıń qatnası arqalı dúziledi: Ata, Ótegenniń suwına tiygen kim? -Al, Moskvaǵa, kórgizbege bara almadı ma? – Bara almadı. - Ózi bara almaǵan bolsa, basshılarǵa nege ókpeleydi

(S.S.).

Anıq soraw gápler jáne de mayda semantikalıq ózgesheliklerge iye bolıp keledi:

a)tańlanıw mánisin bildiredi: Men tuwǵan ul menen qızdı tanımaytuǵın saǵan ne bolıp qaldı? - Há, amanlıqpa? Ne bolıp qaldı? Demde shıpaker bolıp qalǵanı ma? Qoy ol emes shıǵar? (Q.J.). Onı esten shıǵardı ma eken? (S.S.);

b)táshwishleniw, qáweterleniw mánisinde keledi: Ol jumısın taslap ketip qalmas pa eken? (S.S.);

d)gúman etiw, gúdikleniw mánisi: Siz baǵman emessiz be, otaǵası?

30