Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)
.pdf
§ 145. Irkilis belgileriniń qabatlasıp jumsalıwı. Jazıwda birdey irkilis
belgileriniń tákirarlanıp yamasa hár túrli irkilis belgileriniń |
qabatlasıp |
|
keliw jaǵdayları ushırasadı. Sorawlıq yamasa úndewlik mánini kúsheytip, |
||
bórttirip kórsetiw ushın soraw yamasa úndew |
belgileriniń ekewi-úshewi |
|
qabatlastırıp qoyıladı. Sorawlıq máni ústine qosımsha úndewlik máni qosıw |
||
ushın soraw belgisi menen birge úndew belgisi |
qatara qoyıladı. |
Sonday-aq |
soraw belgisi menen kóp noqat yamasa sızıqsha, úndew belgisi menen kóp noqat yamasa sızıqsha, noqatlı útir menen yamasa útir menen sızıqsha, qawıs penen basqa, tırnaqsha menen basqa belgiler, qawıs penen basqa belgiler qabatlasıp kele beredi. Mısallar: Barar jerimiz, basar tawımız joq. Tek jalǵız basım bolsa da bir jón, mına eki jetim menen qayda baraman, qayda sıyaman 
Qudaytala nege biziń kóz jastı kórmeydi eken |
Burınǵı sorlap júrgenimizaz |
ba e diNege bizdi bunıńday azapqa saldıń |
- dep hayal ózinen ózi |
kúyindi (N.Dáwqaraev). |
|
Bul qanday ájayıp berilgen sawal |
|
-Karamatdiyin aǵay da quwanıp qaldı ma |
-dep soradı Rawshan, onıń |
pikirin bólmekshi bolıp (J.Aymurzaev). |
|
Ullı bayram, ullı shadlıq quwanısh, |
|
Quwanıshtı búgingi kún «juwamız»,Jıljıp |
|
áste jayın qayıq baradı, |
|
Dep oyladı, «qayda eken adamı » |
(S.N.) |
Júzlegen awızda bir ǵana sóz bar, |
|
«Artist, artist» desip tańlay qaǵısar, |
|
«Pay, dım qısqa boldı-aw mına teatr», |
|
«Más... saǵa, tawıqlar shaqırıp atır». |
|
«Way zańǵar, jańaǵı kempir bále eken»,Ol |
|
kempir-Ótepov Ábdiraman ǵoy |
|
«Bıltırǵı wákil me ». «Awa, awa». «Qoy».Tap |
|
Alpamıstaǵı mástannıń ózi, |
|
Keńkildep kúledi-aw, másshiytip kózin |
(I.Yu.). |
Joqarıda keltirilgen mısallarda e ki irkilis belgisi qatara qabatlasıp |
|
kelgen bolsa, geyde onnan kóbirek irkilis belgileri qatara birlikte qollanıwı
múmkin: |
|
Pıshıq dep sol tondı urdı, |
|
(Pıshıq hayran bolıp turdı), |
|
«Kimdi ermek eteseń »-dep |
|
Postın menen sawash qurdı |
(T.J.) |
- «Eń sońǵı tuwǵanım-jalǵızım Genje, Mınaw shay, mınaw nan, sen ish te, sen je, Adam bol, quwatım, ádiwli oylı
Jayılsın jaqsı atıń Genjegúl elge»,- -Aytjan ba
251
-Jiyemurattıń qolınan kesesi túsip kete jazladı. Óz qulaǵına óziisenbey:
-Qádimgi Aytjan ba -dep soradı. |
(T.Q.) |
Bunday bir neshe irkilis belgisiniń |
qabatlasıp qollanılıw jaǵdayı, |
kóbinshe tırnaqsha, skobka, sızıqsha jumsalǵan gáplerde ushırasadı.
Sorawlar
1. Punktuaciyanıń izertleytuǵın obyektleri 2. Punktuaciya qanday negizlerge súyenedi? 3. Qaraqalpaq tilinde jazıwda qanday irkilis belgileri qoyıladı? 4. Irkilis belgileriniń qurılısı boyınsha túrleri. 5. Gáptiń aqırında keletuǵın irkilis belgileri. 6. Gáptiń ortasında, basında hám aqırında jumsalatuǵın irkilis belgileri. 7. Irkilis belgileriniń qabatlasıp jumsalıwı.
252
|
Shartli qısqartıwlar |
|
|
|
|
“A”.-Alpamıs dastanı |
|
Yu.L.-Yu.Leontishov |
A. A’-A. A’liyev |
|
Z.V.-Z.Vaskresenskayaa |
A. B.-A. Bavajanov |
|
Sh.A.-Sh.Aitmatov |
A.B.-A Begimov |
|
Sh.K.-Sh.Rashidov |
A. Bek.-A. Bekimbetov |
|
Sh.S.-Sh.Seytov |
A. D.-A.Dabilov |
|
Q.A.-Q.Ayımbetov |
A.x.e.-Aziya xalıq ert. |
|
Q.D.-Q.Dosanov |
A.F.-A.Fadeev |
|
Q.E.-Q.Ermanov |
A.Q.- A.Qahhar |
|
Q.Er.-Q.Erniyazov |
A.Q.-A.Qadiy |
|
Q.D.Qaraqalpaq polklorı |
A.Q.-A.Qarlıbaev |
|
Q.x.e.-Qaraqalpaq xalıq ertekleri |
As.M.-As.Muxtar |
|
«Q.J».-«Qaraqalpaqstan jasları» |
A.O.-A.Orazov |
|
Q.m.m.-Qaraqalpaq naqıl maqalları |
A.O.-A.Ótepov |
|
L.K.-L.Kassil |
A.P-A.Pushkin |
|
Leb.-K.-Lebedov- |
A.S.-A.Sadiqov |
|
KumashL.T.-Lev Tolstoy |
A’. A.-A’.Atajanov |
|
M.D.-Dauribaev |
A’.O’.-A’.Ótepbergenov |
|
M.G.-M.Gorkiy |
A’.T.-A.Tajimuratov |
|
M.J.-Musa Jalil |
A’.Sh.-A.Shamuratov |
|
M.K.-M.Karim |
A’.Ya.-A.Yakubov |
|
M.Q.-Qarabaev |
B.B.-B.Bekniyazova |
|
M.Sh.-M.Shabazov |
B.G.-B.Gorbatov |
|
N.D.-N.Dawqaraev |
B.S.-B.Seytakov |
|
N.N.-N.Nekrasov |
D.F.D.Furmanov |
|
N.S.-N.Satarov |
D.Yu.-Davit Yultiy |
|
M.T.-M.Tursın-Zada |
«E.Q»-Erkin Qaraqalpaqstan |
|
N.T.-N.Tuxanov |
G.I.-Izimbetov |
|
O.B.-O.Bekbawlov |
Sh.S.-G.Seitmuratov |
|
Ó.A.-Ó.Axjanov |
I.Q.-I.Qurbanbaev |
|
O.X.-Ó.Xojaniyazov |
I.T.-I.Turgenov |
|
F.K.-F.Karalenko |
I.Yu-I.Yuisupov |
|
R.F.-R.Fayziev |
J.A.-J.Aymurzaev |
|
R.S.-R.Safarov |
J.D.-J.Dilmuratov |
|
S.A.-S.Ainiy |
J.M.-J.Muratbaev |
|
S.Ars.-S.Arslanov |
J.S.-J.Seytnazarov |
|
S.V.-S.Baxadirov |
J.Sap.-J.Saparov |
|
S.X.-S.Xojaniyazov |
J.Sh.-J.Sharipov |
|
S.K.-S.Kapaev |
K.M.- |
|
S.S.-S.Salyev |
K.Mambetov |
|
S.Sn.-S.Smirnov |
K.IbrayimovKúnxoja |
|
T.J.-T.Jumamuratov |
K.S.-K.Sultanov |
|
T.Q.-T.Qayipbergenov |
Q.Aral.-Q.Aralbaev |
|
T.M.-T.Najimov |
U.P.-U.Pirjanov |
|
T.S.-T.Sarsenbaev |
V.B.-V.Boshin |
|
T.S.-T.Seytjanov |
V.B.V.Kataev |
|
U.X.-U.Xojanazarov |
253