Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

XII bap Punktuaciya.

Tayanısh sózler: Punktuaciya, irkilis belgileri, intonaciya, abzats, pauza, noqat, soraw belgi,úndew belgi, útir, sızıqsha, qos noqat, noqatlı útir, kop noqat, qawıs, tırnaqsha.

§ 142. Punktuaciya. Sóylew eki túrli jol menen iske asadı: awızsha hám jazba túrde. Oy-pikirdi jazba túrde durıs hám anıq, túsinikli hám qolaylı etip bayanlaw ushın hárip tańbaları menen birge irkilis belgileri de qollanıladı. Jazıwda jumsalatuǵın shártli tańbalar, sonıń ishinde álipbedegi háripler jazba tildi

ámelge asırıwda qanshelli kerek bolsa, irkilis belgileri de sonshelli zárúr boladı. Awızeki sóylewdiń ayırım mánilik-stillik ózgesheliklerin jazıwda ańlatıw ushın irkilis belgileri de jumsaladı. Jazıw grafikalıq tańbalar arqalı ámelge asadı. Grafikanıń ózi álipbe (alfavit), imla (orfografiya), irkilis belgileri (punktuaciya) qaǵıydalarınıń jıynaǵınan turadı.

Punktuaciya sózi irkilis belgileri degen túsinikti ańlatıw menen birlikte, irkilis belgileriniń sisteması hám olardı qollanıw qádeleriniń jıynaǵı yamasa solar haqqındaǵı til iliminiń ayrıqsha bir tarawı degen túsinikti de bildiredi. Adamlar arasındaǵı qatnas quralı xızmetin atqaratuǵın biziń házirgi jazıwımızdı punktuaciyasız kóz aldımızǵa keltire almaymız. Sebebi, bir jaǵınan, punktuaciyalıq qurallar járdemi menen jazıwshı jazıwda oy-pikirdi túsinikli hám anıq etip bildiriwge imkaniyat alsa, ekinshi jaǵınan, irkilis belgileri arqalı oqıwshı teksttegi oy-pikirlerdi dál jazıwshı adamnıń oylaǵanınday etip túsiniwge múmkinshilik aladı.

Til sesleriniń grafikalıq tańbaları bolǵan háripler sıyaqlı, irkilis belgileri de shártli grafikalıq tańbalar bolıp tabıladı. Biraq olar atqaratuǵın xızmeti hám jumsalatuǵın orınları jaǵınan bir-birinen ayırılıp turadı. Hárip sózdiń bólshegi, onıń elementi bolǵan jeke seslerdi bildire otırıp, jeke sózde jumsala otırıp, ol leksika hám morfologiya tarawları menen baylanıslı boladı. Al irkilis belgileri qollanılıw ornı jaǵınan hárip sıyaqlı sózde emes,

241

gáp ishinde yamasa gápler aralıǵında jumsaladı. Gáplerdiń qanday bóleklerden turatuǵınlıǵı, olardıń qanday intonaciya menen aytılatuǵınlıǵı irkilis belgileri arqalı ańlatıladı. Sonlıqtan punktuaciya sintaksis penen ajıralmas baylanısta boladı.

Jazıwdıń payda bolıwı menen bir waqıtta irkilis belgileri de payda bolmaǵan. Irkilis belgileriniń qollanılıwı jazıwdıń rawajlanıwınıń keyingi dáwirlerine tuwra keledi. Bul, ásirese, kitap basıw isleriniń kelip shıǵıwı menen keń qollanıla baslaǵan. Irkilis belgileri dáslep baspa islerinde baspa xızmetkerleri tárepinen basılıp atırǵan tekstke kirgiziletuǵın bolsa, keyin waqıttıń ótiwi menen irkilis belgilerinen paydalanıw avtorlardıń ózleriniń isi bolıp qaldı. Irkilis belgilerin qollanıw jazıwdı taǵı da jetilistirdi. Jazıwdıń rawajlanıwınıń házirgi basqıshında irkilis belgileriniń sanı da, atqaratuǵın xızmeti de arttı.

Solay etip, punktuaciya jazba tildiń ajıralmas bir tarawı bolıp qáliplesti. Jazıwdıń uluwma xalıqlıq bolǵanı sıyaqlı, punktuaciya da hámmege ortaq uluwmalıq qádeler bolıp sanaladı. Punktuaciyalıq qádeler hámmege ortaq bolǵanda ǵana jazıwshı adamlar menen oqıwshılar ortasında birlik boladı. Olay bolmaǵanda irkilis belgileri oqıwdı hám túsiniwdi jeńillestiriw ornına, qayta shiyelenistirer edi.

Sózdiń qanday máni bildiretuǵınlıǵı onıń qanday fonemalardıń dizbeginen turatuǵınlıǵına ǵana baylanıslı bolmay, sonıń menen birge tildiń burınnan qáliplesken dástúrinede baylanıslı boladı. Gáptiń qanday gáp ekenligi, onıń qanday bóleklerden turatuǵınlıǵı irkilis belgilerinen ańlanıw menen birge qanday irkilis belgisiniń qay jerde keletuǵınlıǵı gáptiń mazmunına, onıń qurılısına baylanıslı boladı. Házirgi kópshilik tillerde punktuaciya internatsionallıq sıpatqa iye boladı. Qaraqalpaq jazba tilinde jumsalatuǵın irkilis belgileriniń basqa tilleridegiden aytarlıqtay úlken ayırmashılıǵı joq.

Qaraqalpaq tiliniń punktuaciyalıq qádeleriniń payda bolıwı hám qáliplesiwi sońǵı dáwirlerge tuwra keledi. Sebebi, qaraqalpaq tilinde jazıw, ayrıqsha baspa isleriniń en jayıwı sońǵı dáwirde rawajlandı. Baspa isleriniń payda bolıwı hám rawajlanıwı, ana tilinde dáslepki gazeta-jurnallardıń shıǵarıla baslawı jazıwdıń, sonıń áhmiyetli bir shaqabı bolǵan punktuaciyanıń turaqlasıwına alıp keldi. Qaraqalpaq tilinde punktuaciyalıq tańbalardıń qurılısı, mánisi, xızmeti jaǵınan hár tárepleme jetilisiwine orıs grafikasınıń qabıl etiliwi sebepshi bolǵan edi. Qaraqalpaq grafikasına kóshiwi menen birge, orıs álipbesindegi háripler hám tilimizdegi ózgesheliklerge baylanıslı seslerdi ańlatıw ushın qosımsha tańbalar alınıw menen birlikte, barlıq irkilis belgilerin ańlatatuǵın tańbalar tolıǵı menen orıs tilindegi mánileri hám xızmetleri saqlanǵan halında qabıl etildi hám latın grafikasına ótkende olar saqlandı.

Punktuaciyalıq qádeler, tiykarınan, úsh principke súenedi: mánilik, grammatikalıq hám intonaciyalıq. Basqasha aytqanda, irkilis belgileri arqalı jazıwda sóylew tiliniń mánilik jaqtan bóleklerge bólshekleniwi, sintaksislik strukturası, intonaciyalıq pútinligi kórinedi. Máselen, gáptiń aqırında

242

qoyılǵan noqat mánilik jaqtan tamamlanǵan bir oydı bildiredi hám tekstti belgili bir sintaksislik birlikke (yaǵnıy gápke) bóledi. Sonıń menen birge noqat qoyılǵan gáptiń aqırı intonaciyalıq jaqtan túsińki dawıs penen aytıladı. Birgelkili aǵzalardıń arasına qoyılǵan útir ol sózlerdiń leksikalıq mánisi jaǵınan qanday da bir uluwmalıq qásiyetiniń birdey ekenligin ańlatadı. Solay etip, útir gápti belgili bir mánili bóleklerge bólip turadı. Birgelkili aǵzalardıń arasına qoyılǵan útirler belgili bir qubılıstaǵı gáptiń ayrıqshalıǵın ańlatadı. Sonday-aq aralarına útir qoyılǵan sózlerdiń baǵındırıwshı yamasa baǵınıńqı sózge teńdey qatnasta ekenligi bilinip turadı. Birgelkili aǵzalar sanaw yamasa salıstırıw intonaciyası menen aytıladı. Útir menen ajıratılǵan hár túrli ayırımlanǵan aǵzalar teksttiń máni bildiriwshi bir bólegi bolıw menen birge ol jerde qoyılǵan útir sol gáptiń sintaksislik qurılısın, intonaciyalıq ózgesheligin de ańlatıp turadı.

Irkilis belgileri mudamı universal sıpatqa awızsha sóylewdegi mánili bólsheklerdi hám intonaciyalıq ayrıqshalıqlardı ańlata bermewi de múmkin. Máselen, gáptiń baslawısh hám bayanlawısh toparı bir-birinen intonaciyalıq jaqtan ayrılıp, pauza menen aytılǵan menen olardıń arasına irkilis belgileri qoyılmaydı. Kerisinshe, útir qoyılǵan barlıq orınlarda irkilis (pauza) birgelki bola bermeydi. Basqasha aytqanda, punktuaciya menen intonaciya ortasında mudamı sáykeslik bola bermeydi. Házirgi qaraqalpaq grafikasında on túrli irkilis belgileri jumsaladı hám olar ayrıqsha tańbalar menen belgilenedi. Olar: noqat, soraw belgi, úndew belgi, kóp noqat, noqatlı útir, útir, qos noqat, sızıqsha, qawıs, tırnaqsha. Punktuaciya usınday az sandaǵı sheklengen irkilis belgilerine iye boladı. Biraq jazıwda irkilis belgileriniń sanı keń hám hár túrli. Máselen, tek útir arqalı qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler, gáptiń birgelkili hám ayırımlanǵan aǵzaları, kiris hám qaratpa aǵzalar ayrılıp turadı.

Irkilis belgileriniń ishinde noqat, soraw hám úndew belgileri gáptiń aqırında, útir gáptiń ortasında, sızıqsha gáptiń basında hám ortasında, qos noqat hám noqatlı útir gáptiń ortasında hám aqırında, al tırnaqsha, qawıs, kóp noqat gáptiń basında, ortasında hám aqırında jumsaladı.

Ayrıqsha shártli tańbalarǵa iye bolǵan irkilis belgileri menen birge, jazıwdı túsinikli etiw ushın dara sózlerdiń, gáplerdiń aralıǵında qaldırılatuǵın bos orınnıń da áhmiyeti oǵada úlken. Sózlerdiń bólek-bólek jazılıwı ayrıqsha irkilis belgisi retinde qaralmasa da, ol (bólek-bólek jazılıw) gápti durıs túsindiriwdiń, gápti bóleklerge bólip kórsetiwdiń ayrıqsha usılıbolıp tabıladı.

Sóylew aǵımın dara gáplerge bóliw xızmetin basqa qurallar menen birlikte bas hárip te atqaradı. Óytkeni jańadan baslanǵan gáp bas hárip penen jazıladı. Solay etip, bas hárip basqa xızmetleri menen birlikte jańa gáptiń baslanıwın da ańlatadı.

Atqaratuǵın xızmeti jaǵınan abzats ta jazıwda belgili xızmet atqaradı. Bir abzats óz ishine mazmunı jaǵınan sabaqlas bolǵan bir neshe gáplerdi jámlestiredi. Sonday-aq kontekstte aldındaǵı hám sońındaǵı gáplerge baylanıs dárejesine qaray bir gáptiń ózi de bir abzatsta keliwi múmkin.

243

Ayrıqsha shártli tańbalarǵa iye bolǵan ikrilis belgileri noqat (.), soraw belgi ( ), úndew belgi (!), qos noqat (:), noqatlı útir (;), sızıqsha (–), tırnaqsha (« »), kóp noqat (...), qawıs ( ( ) ) bolıp, kórinip turǵanınday-aq, olardıń ishinde noqat, útir, sızıqsha - bir bólekten, soraw, úndew belgileri, qos noqat, noqatlı útir, qawıs - eki bólekten, kóp noqat - úsh bólekten, tırnaqsha - tórt bólekten turadı. Irkilis belgileriniń ishinde qawıstıń eki túri bar: kvadrat qawıs [ ], hám jay qawıs ( ). Olardıń hár biriniń qollanılıw ornı bar.

§143. Gáptiń aqırında keletuǵın irkilis belgileri. Gáptiń aqırında kelip, onıń tamamalanǵanlıǵın ańlatatuǵın irkilis belgileri noqat, soraw hám úndew belgileri bolıp tabıladı. Olardıń hár biri jay yamasa qospa gáplerdiń mazmunına, intonaciyasına qarap qoyıladı. Sonday-aq ayırım jaǵdaylarda soraw hám úndew belgileri qabatlasıp yamasa olar kóp noqat penen qatarına gáp aqırında keliwi múmkin. Gáp aqırında keletuǵın ikrilis belgileri gáptiń qurılısı jaǵınan qanday gáp ekenligine qaramastan qoyıla beredi.

Gáptiń aqırında keletuǵın irkilis belgiler, tiykarınan, mınaday xızmetlerdi atqaradı: gáptiń tamamlanǵanlıǵın bildiredi; bir gápti ekinshi gápten ayırıp turadı; gáptiń mazmunın hám aytılıw maqsetin ajıratıwǵa járdem beredi.

Noqat. Gáptiń aqırında keletuǵın basqa irkilis belgileri sıyaqlı, noqat ta gáptiń tamamlanǵanlıǵın ańlatıw menen birge, bir gápti basqa gáplerden ayırıp turadı. Ádette, noqat xabarlaw mánisin ańlatatuǵın xabar gáplerden keyin qoyıladı. Mısalı: Kún tóbeden nurlı quyashın tógip tur (K.S.). Qutlımurat jazıw stolınıń qaptalına barıp otırdı da, kitapların puxta jayǵastırıp qoyıp, qızıl túsli dápterge qálem menen bir nárselerdi jaza basladı (A.Q.). Sonday-aq ólpeń dawıs tolqını menen aytılatuǵın buyrıq mánisin ańlatıwshı gáplerden keyin de, juwap talap etilmeytuǵın sorawlıq máni ańlatıwshı gáplerden keyin de noqat qoyıladı:

Jeti ólshep bir kes. Onı kim bilmeydi deyseń.

Tamamlanǵan oydı ańlatatuǵın xabar mánisindegi gáplerdiń aqırına noqattıń qoyılıwı onıń negizgi xızmeti bolsa, sonıń menen birge, noqattıń qosımsha atqaratuǵın xızmetleri de bar. Atap aytqanda: 1) shártli túrde qısqartılǵan ayırım grafikalıq tańbalardan keyin noqat qoyıladı. Mısalı:

A.S.Pushkin (Aleksandr Sergeevish Pushkin), A.B. (Asan Begimov), A.Bek. (Aytbay Bekimbetov), M. (Moskva), T. (Tashkent), jurn. (Jurnal), t. (tom), h. t. b. (hám taǵı basqa); 2) oy-pikirdiń qatar - tártibin, izbe-izligin ańlatatuǵın sanlardan keyin noqat qoyıladı. Mısalı: Qospa gápler úshke bólinedi:

1.Dizbekli qospa gáp;

2.Baǵınıńqılı qospa gáp;

3.Aralas qospa gáp;

3) siltemeler keltirilgende onıń qaysı avtordıń miynetinen e kenligin ańlatıwda sol avtordıń atı yamasa familiyasınan soń noqat qoyıladı. Mısalı:

1. Berdaq tańlamalı shıǵarmaları. Nókis. «Bilim» baspası, 1980-

jıl.

2. Nájim Dáwqaraev. Shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı. Nókis. «Qaraqalpaqstan» baspası, 1979-jıl.

244

Soraw belgisi. Soraw belgisi de gáptiń tamamlanǵanlıǵın bildiriw menen birge, sol gápti basqa gáplerden ayırıp turadı. Basqa irkilis belgilerden ayırması ol sorawlıq máni bildiretuǵın gáplerden keyin qoyıladı. Soraw belgisi gáptiń qurılısı jaǵınan qanday gáp ekenligine qarap qoyılmaydı. Al mánisi hám intonaciyasına qarap qoyıladı. Sonlıqtan soraw belgisi soraw mánisin ańlatatuǵın jay, qospa, tolıq, tolıq emes h.t.b. gáplerden keyin qoyılaberedi. Mısalı:

-Is jóninde me Ne sebep men sizler menen is jóninde sóylesemen

Úndew belgisi. Úndew belgisi úndew mánisinde aytılatuǵın hám quwanıshtı, kúyinishti, ókinishti, tilekti, buyrıqtı, tańlanıwdı bildiriwshi gáplerdiń aqırına qoyıladı. Gáp aqırında jumsalatuǵın basqa irkilis belgileri sıyaqlı, úndew belgisi gáptiń tamamlanǵanlıǵın bildiriw menen birge, bir gápti basqa gápten ayırıp turadı. Basqa irkilis belgilerinen ayrıqshalıǵı úndew belgisi qoyılǵan gáp úndew mánisin ańlatadı. Úndew belgisi qoyılatuǵın gáp qurılısı jaǵınan keńeytilgen hám keńeytilmegen jay gáp bolıwı da, qospa gáp bolıwı da, yamasa qaratpa yaki tańlaq mánisindegi sóz-gáp formasında keliwi de múmkin:

Ol bayraqtıń astınan:

-Jasasın Watanımız! - degen jazıwdı oqıdı.

-Pay, sózińe bolayın! - dep ǵarrılar tumlı-tustan ǵawırlastı. -Óziń shayırsań-aw, bala! - dep Máteke házil ayttı (K.S.).

-Sálem! Tursınay!... Oraqbay qolın sozdı. -Haw. Ózińniń sırıńdı óziń

hám sintaksislik baylanısta ekenligin ańlata otırıp, tutas gáptińmazmunın durıs túsiniwge járdem beredi. Gáp ishinde jumsalatuǵın irkilisbelgileriniń kópshiligi geypara jaǵdaylarda gáptiń basında hám aqırındajumsaladı. Atap aytqanda, gáp ishindejumsalatuǵın irkilis belgilerinińishinde útir mudamı

gáptiń ortasında jumsaladı. Al sızıqsha gáptiń basındahám ortasında; qos noqat hám noqatlı útir gáp ortasında hám aqırında;tırnaqsha, qawıs, kóp noqat gáptiń basında, ortasında hám aqırında jumsaladı.

Útir. Irkilis belgileriniń ishinde eń kóp túrli xızmet atqaratuǵın hám jiyi jumsalatuǵın irkilis belgisi útir bolıp sanaladı. Atap aytqanda, ol gáp ishinde mınaday orınlarda qoyıladı:

1. Gáptiń birgelkili aǵzaları sanaw intonaciyası menen aytılsa, olardıń aralarına útir qoyıp jazıladı: Taldırmashlaw, uzın boylı, qır murınlı, badıraq

245

kózli bala kósheden ótip baratırǵan arbanı kórip, qasında otırǵan balaǵa qarap ım qaqtı (N.Dáwqaraev).

2. Qaratpa aǵzalar basqa gáp aǵzalarınan útir arqalı bólinip jazıladı: Háy, sen, Qońıratlı qız, janım Arıwxan,

Qızıl qapı aldında irkildiń nege (I.Yu.).

-Turımbet, sharshapsań, inim. Úyińe barıp dem ala ǵoy, -dep bay qayırqomlıq etti (T.Q.). Sizler, jigitler, onsha jawtańlasa bermeń (Sh.A.).

3.Kiris aǵzalar, kóbinshe gáptiń basında keledi. Siyrek jaǵdaylarda gáptiń ortasında hám aqırında keliwi de múmkin. Bul jaǵdaylarda kiris aǵzalar gáp ishinde útir arqalı bóliip jazıladı: Rasında da, Palman ebindey qol qoyıp, kishigirim nárselerdi oqıp túsinedi (S.X.).

4.Maqullaw yamasa biykarlawdı, tastıyıqlawdı, siltewdi, tańlanıwdı ańlatıwshı sózler kiris aǵza xızmetinde gáptiń basında kelip, olar útir arqalı ayırılıp turadı:

Joq, bul jerde saǵan «arman tur»demek,

Jaslar qurar bunda zawıqlı keshe.

(I.Yu.).

Oy, biyshara, eki jıldan berli Qannazar baydıń esiginen shıqpadı (S.Májitov). Awa, kúnnen kúnge jaqsı bolıp atırmız (S.Xojaniyazov).

5.Gáptiń ayırımlanǵan aǵzaları basqa gáp aǵzalarınan útir arqalı ajıralıp turadı. Biz, ot oratuǵın mashina aydap júrgen balalar, Dániyardı birinshi ret kórdik (Sh.Aytmatov). Sizlerge, «mápimdi qorǵa» dep buyırǵan jámiyetke, biz qarsı turamız. Biz, jumısshılar, jeńemiz (M.Gorkiy).

6.Qospa gáp quramındaǵı jay gápler óz ara útir menen ayrılıp turadı: Ol sózge olaq bolsa da, otırǵanlar uyıp tıńlay basladı (N.Dáwqaraev).

Noqatlı útir. Noqatlı útir xabar gáptiń keynine qoyılatuǵın noqat penen útirdiń ortalıǵındaǵı orındı iyeleydi. Basqasha aytqanda, noqat qoyılǵan gápke qaraǵanda tıyanaqsızıraq, al útir qoyılǵan gáp bólegine qaraǵanda tıyanaqlıraq mazmunǵa iye bolǵan gápler noqatlı útir menen ayrılıp turadı. Mısalı: Ápiwayı adamlardan bir waqıtları ózin qorqıtqan bular, siyasat degen sózlerdi barǵan sayın jiyi-jiyi esitetuǵın boldı; olar bul sózlerdi mısqıllap ta aytadı, biraq bul mısqılınıń negizinde epsiz túrde jasırınǵan soraw esitiledi; adamlar bul sózdi ızalanıp ta aytadı (M.Gorkiy).

San yamasa háripler menen izbe-izligi belgilengen gápler noqatlı útir menen ayırılıp turadı. Mısalı: Sonday-aq jataqxanada jasaytuǵın adamlarǵa:

a) jasaytuǵın bólmede kir juwıw hám jayıp qoyıw, úst hám ayaq kiyimlerdi tazalaw;

246

etiledi. («Studentke esleme»).

Kóp noqat. Kóp noqat gápte aytılajaq pikirdiń úzilgenligin, gáptiń bas yamasa ayaǵında aytılmay qalǵan pikirdiń bar ekenligin, gáptiń dawamınıń belgisizligin, gáp ishinde ayırım sózdiń túsip qalǵanlıǵın bildiriw ushın jumsaladı.

Kóp noqat sonday-aq mınaday jaǵdaylarda da jumsaladı: kórkem shıǵarmalarda qaharmanlardıń túrli psixikalıq jaǵdaylarda - quwanıw yamasa qorqıw nátiyjesinde sóz taba almay qalıwın, albıraqlawın ańlatıw ushın: sózler, sóz dizbekleri, gápler aralıǵında hádden tıs irkilis-pauza bolǵanlıǵın ańlatıw ushın.

Ilimiy, siyasiy ádebiyatlarda kóp noqat kóbinshe siltemelerge baylanıslı qoyıladı. Silteme tutası menen alınbay, silteme keltiriwshi tárepinen ayırım sózler, sóz dizbekleri túsirilip qaldırılǵanda kóp noqat qoyıladı. Eger siltemeniń bas beti túsirilip qaldırılsa, kóp noqat onıń aldına, eger aqırında túsirilip qaldırılsa, onda siltemeniń sońına, eger ortadan sózler túsirilse, onda siltemeniń ortasına kóp noqat qoyıladı. Siltemeniń basına, ortasına qoyılǵan kóp noqatttan keyin kishi háripten baslap jazıladı.

Sızıqsha. Sızıqsha irkilis belgileriniń ishinde kóbirek útirge usaydı. Útirge qaraǵanda da sızıqshanıń mánisi menen atqaratuǵın xızmeti hár qıylı bolıp keledi. Sızıqshanıń ayırım xızmeti útirge usaǵanı menen onnan úlken ayırmashılıqqa iye. Sızıqshada shegaralaw, tastıyıqlaw, emotsionallıqtı hám gáp aǵzalarınıń ǵárezsizligin támiynlew kúshlirek boladı. Sızıqsha gáptiń belgili bir bólegin basqa bóleginen ajıratıp kórsetiw ushın yamasa jaqınlastırıw ushın, sózlerdiń arasındaǵı mánilik-sintaksislik qatnaslardı ayqınlaw ushın da jumsaladı.

Sızıqsha jeke hám tákirarlanǵan túrde jumsaladı. Jeke jumsalǵan sızıqsha, kóbinese gáp aǵzaların ayırıw xızmetin atqaradı. Tákirarlanıp jumsalatuǵın sızıqsha shegaralaw, emotsionallıq mánilerdi ańlatadı.

Sızıqsha jazıwda, negizinen, mınaday orınlarda jumsaladı:

1.Baslawısh penen atawısh bayanlawısh yamasa baslawıshlıq topar menen atawısh bayanlawıshlıq topar sızıqsha menen ayrılıp turadı. Bunday jaǵdaylarda sızıqsha qoyılǵan orında azlı-kópli pauza islenip oqıladı. Sızıqsha baslawısh penen atawısh bayanlawıshtan quralǵan gápti soǵan usaǵan, biraq arasında pauza islenbeytuǵın basqa sóz dizbeginen ayırıp turadı: Qaraqalpaqstannıń paytaxtı - Nókis. Úsh jerde úsh - toǵız. Men - azat qaraqalpaq, sen - erkin noǵay (I.Yusupov).

2.Sızıqsha birgelkili gáp aǵzalarınıń sońına, al ulıwmalastırıwshı sózdiń aldına qoyıladı; ulıwmalastırıwshı sóz bolmaǵan jaǵdayda da

247

birgelkili gáp aǵzalarınan soń sızıqsha qoyıla beredi. Mısalı: Asan, Murat, Sánem - bulardıń barlıǵı da háweskerler dógereginiń belsendi aǵzaları. Hawa, suw, jer, ósimlikler, haywanatlar, quyash, aspan deneleri, Álem – bizdi qorshap turǵan barlıq materiallıq dúnya tábiyat dep ataladı (7-8 klasslarǵa arnalǵan «Fizika» sabaqlıǵınan);

3.Ayırımlanǵan ayqınlawıshtıń aldına sızıqsha qoyılıp jazıladı, mısalı:

1.Gigant mashinalardan baslap balalardıń oyınshıqlarına shekem bizlerdiń - isshi xalıqtıń miyneti menen islenedi (M.Gorkiy) 2. Muz, suw hám suw puwı - bir zattıń - suwdıń úsh halı bolıp e saplanadı (7-8-klasslarǵa arnalǵan «Fizika» sabaqlıǵınan). Birinshi gáptegi sızıqsha ayırımlanǵan ayqınlawıshtıń aldına qoyılǵan. Ekinshi gáptegi dáslepki sızıqsha birgelkili aǵzalardan keyin qoyılıp tursa, sońǵı sızıqsha ayırımlanǵan ayqınlawıshtıńaldına qoyılıp tur;

4.Sızıqsha tuwra gáp penen avtor gápiniń arasına, sonday-aq dialog gáplerdegi replikalıq gáplerdiń aldına qoyıladı. Mısalı:

Sonıń menen bul jerde ne maqset penen júrgenine qızıqqan adamday:

-Óziń bul jerde ne qılıp júripseń

-Qurılıs texnikumın pitkerip, diplomdı qolıma alıp, awılǵa qaytıp baratırman.

-Ne deydi, ıras pa

-Iras bolmay meniń birewden ótirik qarızım bar ma

5.Sızıqsha mezgildi, orındı, shekti ańlatuǵın juplasıp kelgen sózlerdiń arasına qoyıladı. Mısalı: Nókis-Tashkent Hawa jolı Ózbekstannıń eń alıs hawa jol liniyası bolıp sanaladı. 1930-40-jıllar aralıǵında gazeta-jurnallar latınlastırılǵan álipbede shıǵıp turdı. Aldıńǵı xojalıqlar belgilengen mámleketlik jobanı 120-130 protsentke orınlap shıqtı;

6.Belgilengen rejelerge, wazıypalarǵa dıqqat awdarıw ushın sızıqsha jumsaladı. Bunday jaǵdayda sızıqsha nomerlestiriw wazıypasın atqaradı. Mısalı: Morılardıń sazlıǵın tekseriw waqtında mınalarǵa ayrıqsha áhmiyet beriw talap etiledi;

-Morılardıń hám olarǵa paydalanılǵan materiallardıń jaylasıwına; -Morılardıń bir-birinen qashıqlıǵına;

-Órtke qarsı paydalanıw qurallarınıń bolıwına;

-Peshlerdiń tartıw sazlıǵı («Erkin Qaraqalpaqstan»).

Pármanlarda, korsetpelerde, qararlarda da sızıqsha usınday xızmetti atqaradı.

7.Qospa gáp quramındaǵı dánekersiz baylanısqan ayırım jay gáplerdiń arasına sızıqsha qoyıladı: Watanım tınısh-men tınısh;

8.Sızıqsha texnikalıq, qolaylılıq ushın jazıwdı ıqshamlawda da jumsaladı. Mısalı: Nókis - 1986 (kitaptıń shıqqan ornı menen waqtı): 7-15, 1800, 18-10-sońǵı xabarlar: 7-15, «Tikenek» radio jurnalı (radio esittiriw programmasınan): 10-15-betler.

248

Qos noqat. Qos noqat, tiykarınan, gáptiń dáslepki bólegindegi mazmunınıń qos noqatttan sońǵı bóliminde tolıǵıraq ashılatuǵınlıǵın eskertiw ushın jumsaladı. Qos noqat mınaday jaǵdaylarda qoyıladı:

1.Ózinen keyin gáptiń birgelkili aǵzalarınıń keletuǵınlıǵın ańlatıw ushın qos noqat qoyıladı. Bunday jaǵdaylarda qos noqat birgelkili aǵzalardıń sanap, tastıyıqlap ayrıqsha atap kórsetiw sıyaqlı mánilik túrleriniń anıǵıraq bildiriliwine sebepshi bolıp turadı: gezekles dánekerler: gá, gáhi, bir, birde, birese, geyde, bazda, ári. Aldıńǵı fermerler mınalar: «Báhár», «Yusup» hám t.b. fermer xojalıqları.

2.Qospa gáptiń qurılısındaǵı aldıńǵı jay gáptiń mazmunın sońǵıları dálillep, anıqlap, tallap, túsindirip kelgende, olardıń arasına qos noqat qoyılıp

jazıladı. Mısalı: 1. Men hayran qaldım: bunı kim jazıwı múmkin

2. Alańlıqqa shıǵıp dem alıwdı uyǵardıq: kúndiz alǵa júriw qáwipli edi. 3. Awıl arası suw serpkendey tım-tırıs: iyt úrmeydi, adam júrmeydi (M.Dáribaev);

3.Avtor sózi menen tuwra gáptiń arasına qos noqat qoyılıp jazıladı: Men usı jerde azmaz irkilip qaldım da, keyin áste ǵana: Al, shaması, men de talantımdı kómip taslar edim, -dedim.

4.Mısalı, máselen, tema, joba usaǵan sózlerdiń sońına qos noqat qoyılıp, bunnan keyin baslanǵan gáp bas hárip penen jazıladı. Mısalı: Bay - bayǵa, say - sayǵa (maqal); tema: Meniń súygen kásibim; joba: Kirisiw. Tiykarǵı bólim.

Juwmaqlaw.

Ayırım qospa gáplerde qos noqattıń eki ret qoyılıwı da múmkin: Biziń esapshı durıs aytadı: Seniń mınaday ádetiń bar: birewden tilegendi jaqsı kóreseń; birewdiń zatlarına e mesheń qurıydı da turadı.

Tırnaqsha. Tırnaqshanıń mazmunı da, atqaratuǵın xızmetleri de hár qıylı bolıp keledi. Tırnaqshaǵa alınǵan sózdiń yamasa gáptiń basqa birewdiki ekenligi yamasa onıń óz mánisinde emes, al pútkilley basqa qarama-qarsı mániste jumsalıp turǵanlıǵı ańlanadı. Sonday-aq tırnaqshaǵa alınǵan sóz yamasa sóz dizbegi ózleriniń tuwra mánisinde emes, al basqa bir nárselerdiń shártli ataması, qoyılǵan atı mánisinde jumsaladı. Anıǵıraq aytqanda, tırnaqsha mınaday mánilerde jumsaladı:

1.Avtordıń tánha óziniń sózi emes, al basqanıń sózi ekenligin bildiriw ushın alınǵan siltemeler tırnaqshaǵa alınıp jazıladı. «Kimde de kim ilim iyelep, onı iste qollanbasa, jap qazıp, biraq egin ekpegen, egin ekse de, onıń zúráátinen paydalanbaǵan adamǵa usaydı»,- dep jazǵan edi ullı Nawayı.

2.Keri mánini ańlatıw ushın kemisitiw, mısqıllaw mánide ayırım sózler yamasa sóz dizbekleri tırnaqshaǵa alınıp jazıladı.

249

3.Gazeta-jurnallarǵa, túrli shıǵarmalarǵa, shólkem, kárxana, zavod, fabrika hám basqa da qoyılǵan atamalar tırnaqshaǵa alınıp jazıladı: «Qaraqalpaqstan jasları» gazetası, «Ámiwdárya» jurnalı, «Qaraqalpaq qızı» romanı, «Bilim» baspası, «Tashkent» miymanxanası, «Paxtakor» stadionı, «Muxalles» ansambli, «Kamolat» jaslar shólkemi, «Ózbekiston havo yullari» milliy aviakompaniyası hám t.b.

Bunday atamalardıń tırnaqshasız jazılatuǵınlıǵı da bar. Olar mınalar: fabrika, zavod, karxana atamaları menen qosa atındaǵı degen sóz qosa qabatlasıp jumsalsa, shıǵarmalardıń atamaları olardıń avtorlarınıń atları menen bibliografiyalıq kórsetkishlerde berilse, bir nársege qoyılǵan atamalar qısqartılsa hám olarǵa qosımsha nomerler qoyılsa, telefon hám telegraf agentligin ańlatatuǵın sózler bolsa, onda olar tırnaqshasız-aq jazıla beredi.

Qawıs. Tutas gáp penen yamasa gáptiń ayırım aǵzaları menen grammatikalıq jaqtan tikkeley baylanısqa túspeytuǵın, jazıwshı tárepinen aytılǵan pikirdi ayqınlaw maqsetinde jumsalatuǵın sóz yamasa gáp qawısqa alınıp jazıladı. Qawısqa alınǵan sóz yamasa gáp bir jón aqırın kiris intonaciya menen aytıladı. Qurılısı jaǵınan qawıs eki bólekten (ashılıwshı hám jabılıwshı) turadı. Ádette eki bólek hárip penen nomerlewde ashılıwshı bólegisiz-aq óz aldına da jumsala aladı.

Qawıstıń eki túri bar: jay qawıs hám kvadrat qawıs: Kvadrat qawıs kóbinshe matematika, ximiya, fonetika ilimlerinde jumsaladı. Siyrek jaǵdayda kvadrat qawıstıń ishinde jay qawıs ta teńdey qollanıwı múmkin. Sonlıqtan kvadrat qawıstı úlken qawıs, jay qawıstı kishi qawıs dep júrgiziledi. Ádette jay qawıs kóbirek jumsaladı. Anıǵıraq aytqanda, jay qawıs mınaday jaǵdaylarda qoyıladı:

1.Kiritpe gápler, eskertpe mánidegi ayırım sózler hám sóz dizbekleri qawısqa alınıp jazıladı. Erteń stadionda «Paxtakor» (Tashkent) hám

«Dinamo» (Moskva) komandaları ortasında futbol oyını boladı.

2.Dramalıq shıǵarmalarda kóbirek jumsalatuǵın remarkalar (avtordıń túsindirme sózi) qawısqa alınıp jazıladı. Mısalı: Ámet (áskerge): jazdırıńız, bulardıń kisenlerin! sheshiń olardıń qolların! Endi bular azat, endi bular huqıqlı! (áskerler ayaq-qolın jazdıradı) (Q.Áwezov).

3.Silteme yamasa keltirilgen mısaldıń qaydan alınǵanın ańlatatuǵın sózler qawısqa alınadı. Mısalı: Miynetti jan-táni menen súymegen jerde talantlar da, danıshpanlar da joq (D.Mendeleev). Eger de sozımlılıǵı jaǵınan sol tildegi basqa fonemalardıń sozımlılıǵınan asıp ketpese ǵana, sesler toparın bir fonemanıń jumsalıwı dep esaplaw kerek (N.S.Trubetskoy).

4.Ilimiy miynetlerde, sabaqlıqlarda ushırasatuǵın mınaday gápler: bul haqqında endigi temada keńirek aytıladı; 18-paragrafti qarańız; yamasa qanday da bir paragrafqa yaki kitaptıń bir betine siltenetuǵın gápler qawısqa alınadı;

5.Keltirilip atırǵan siltemelerge ayırım pikirlerge gúman ya tańlanıwdı

bildiriw ushın soraw yamasa úndew belgileri qoyılıp, olar qawısqa alınadı: ( ), ( ).

250