Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

baǵınıńqılı qospa gáplerden quramındaǵı jay gáplerdiń dánkersiz hám dánekrlik xızmettegi sózlerdiń qatnasısız, mánilik intonatsiya árqalı

baylanısıwı menen ayırılıp turadı. Sonday-aq, olardıń jay gápleri intonatsiyadan basqa, leksikalıq hám morfologiyalıq qurallar (korrelyat sózler) arqalı da baylanısadı. Mısalı: Úydiń kerege-uwıqları, shańaraǵı-murınınıń qanındayqızıl, kókleri shiykil Sarı, kiyiz úzikleri qarday aq, basqur-bayshuwları shltjańal T. Q. Báhárde óleń degen shóp ósedi, ol da qoylardıń jaqsı jeytuǵın ot-shóbi. Qoylardı jıllı saqlaytuǵın qoramız bar, tawday bólip úyilgen jantaq gúdiler bar. (T.N.).

Bul keltirgen qospa gáplerdiń quramındaǵı qurallar arqalı baylanısqan. Jay gápler yamasa jay qaplerdiń hámmesine bir sózdiń ortaq bolıp keliwi arqalı qospa gápti dúzedi. Dáslepki qospa gáp kóp jay gápli dúziliste mánileri hár túrli bolıp kelgen, olardıń hámmesi bir ortaq korrelyat sóz (úydiń) arqalı mánilik jaqtan birigip, sol sózdiń har túrli belgilerin sıpatlaw arqalı bir pútin dánekrsiz qospa gápti dúzip kelgen. Sonday-aq, sońǵı qospa gáplerd de birinshi komponenttegi bir aǵza ekinshi komponentkede ortaq bolıp keledi.

Bulardaǵı leksikalıq qurallardıń xızmetin ol, qoylar sózleri atqaradı. Demek, dánekersiz qospa gáptiń jay gápleri mánilik jaqtan bir-birine jaqın sintaksislik qatnaslardı bildiredi. Qospa gáptiń joqarıdaǵı sıyaqlı talaplarına juwap bere almagan jay gáplerdiń dánekersiz qospsa gápti emes, bir tutas sintaksislik pútinliktegi, yaǵnıy teksttegi kommunikativlik birlik dep qaraladı.

§127. Dánekersiz qospa gáplerdiń jay gáplerin baylanıstırıwshı qurallar.

Dánekersiz qospa gáptiń jay gápleri óz ara birbirine jaqın bolǵan is-háreket waqıyalardı bilidiredi. Eger de olardıń komponntlernen bir-birine baylanıslı bir pútin mánilik qatnas ańlasilmasa onday gápler qospa gáp bola almaydı. Demek, eki yamasa birnshe jay gáplerdiń baylanısı qosap gáp bolıw ushın bir pútin komminikativlik birikti bildirip turıwı tiyis.

Dánekersiz qospa gáptiń dúziliwi ushın tómendegi leksikalıq, morfologiyalıq hám intonatsiyalıq qurallar qatnasadı.

1. Dánekrsiz qospa gáptiń komponentleri leksikalıq korrelyat so’zdıń qatnası arqalı baylanısadı. Bul korrlyat sózler dáslepki jay gápte qollanıladı da, sońǵı jay gápte soǵan qatnaslı sóz yamasa sol sózdiń ózi tákirarlanadı. Korrelmatlar formalıq jaqtan bir formada yamasa hár túrli formalarda keliwi múmkin:

a) dáslepki jay gáptegi korrelyat sóz atlıq yamasa substantivlik almasıqtan boladıda, sońǵı jay gápte sol sózge qatnasslı almasıq yamasa atlıq sóz qollanıladı. Xojalıqta mallarǵa ot-jem beriwdiń ratsionı dúzilip, ol kórnekli jerge ilinip qoyıldı. Bul kaspiy kanalınıń birinshi gezegi bolıp, ol sońınan dawam etedi. (gazetadan). Awıl arasınan qoylarǵa juǵımlıotshópler jıynalıp, olar qoy qoranıń qasına gúdilnip qoyılǵan. (T.N.). Esińizdeme, elime bilimli adamlar kerek dedimiz, sonnı sapqa alıp sawatlı aqundı elińizge baspúzil jiberdik. (T.Q.).

Geyde korrelyatqa qatnaslı sóz ekinshi jay gápte qollanılmay keliwi de múmkin. Bunday jaǵdayda ekinshi jay gápte ol almasıqı kórsetilmegen

211

menen, onıń ornı belgili bolıp turadı: Kóksuwdıń átirapı jazda jasıl japıraqlı shóplerdi janılsa, (ol) qısta qáhárli qıstıń máxám boladı. (T.N.).

b) leksikalıq korrelyat gáp aǵzası xızmetind dáslepki jay gáptiń quramında kelip, pútin qospa gápke ortaq boladı: Shertektiń pátigi fánelenip, edeni pollanǵan. Olardıń betleri borlattay qızarıp, kózleri shoqtay janadı (A.B.). Qoylardı jıllı saqlaytuǵın qoramız bar, tawday bolıp úyilgen jantaq gúdile bar (T.N.).

Bazda pútin qospa gáptiń mazmunına ortaq bolıp kelgen sóz túsirilip aytılıwı da múmkin. Bunday jaǵdayda korrelyat sózdıń ornı jay gáplerdegi tartımlanıp kelgn gáp aǵzaları arqalı málim bolıp turadı: Salısı quwramay ósti, zúrááti jaqsı boldı. (T.N.). Paxtası tez ashılıp, ónimi tań qaldırǵandayzor boldı (Ó.A.).

d) leksikalıq korrelyatlar hárbir jay gápte tákirarlanıp kledi. Kúni menen óz malın ózi baǵadı, qoraların, tólelerin ózi tazalaydı (T.Q.). Sizler qatnaspayın jumıs bolmaydı, sizler jeńbeytúǵın qıyınshılıq joq. Olardı ózlerimiz tawıp, ózlerimiz belewińiz kerek, isker adamlardıń tańlap alamız. (T.N.).

2.Dánekersiz qospa gáplerdiń jay gápleri morfologiyalıq korrelyatlar arqalı baylanıssadı. a) Morfologiyalıq korrelyatlıq xızmetti qospa gáp komponentleriniń feyil bayanlawıshlarınıń bir bet, bir máhál formalarında, yaǵnıy formallıq jaqtan birgelki bolıp keliwi atqaradı: Shaqalar qıymıldamaydı, japıraqlar sıldırlamaydı. (J.A.). Hárkimniń sharshaǵanı jekke ketken soń bilindi, jollar ónbey qaldı (T.Q.). Qaqabay qasında otırǵan qosshılarına sıbırlap edi, olar shıǵıp ketti. (S.A.);

b) morfologiyalıq korrelyatlar formallıq jaqtan birgelki bolmay, hár túrli formalarda kelipte jay gáplerdi baylanıstıradı. Biraq olardıń bayanlawıshlanıń máhállik mánileri birgelki bolıp keledi: Jrler kóklep, aǵashlar bórtik ashtı (A.B.). Hár jer hár jerden qızıl quyrıqlı qoraz qırǵawıllar dúrildep ushsa, qulaqların gájımıytıp, gá tikireytip qoyanlar qashadı. (T.N.).

3.Dánekersiz qospa gáptiń quramındaǵı jay gaplerdiń qospa gápke birigiwi hám mánilik ózgesheliklerge iye bolıwında intonatsiya da tiykarǵı xızmetti atqaradı. a) jay gápler dizbeklewshi intonatsiya arqalı baylanısıp kelgende, mánilik jaqtan óz ara bir-biri menen teń, birgelikli bolıp baylanısadı. Aspandı qara bult basıp, qattı samal esip tur. Báhár kldi, terekler bórtik shıǵarıp atır, jer ústi kók lipasqa dóne basladı (B.B.). Hár úydıń qasınan úrgen iyttiń sesti shıǵadı, onı da samaldıń izine sittirmeydi (Sh.S.).

b) dánekersiz qospa gáptiń jay gápleri sebep, túsindirmeli t.b. intonatsiya arqalı baylanısıp kelgende, mánileri óz-ara teń bolmaǵan, birin-biri túsindiriwshi, anıqlawıshı sıpatqa iye bolǵan birgelikiz dánekrsiz qospa qaplerdi dúzedi:

1. Kún jılıdı, tońlar jibisip basladı (J.S.). 2. Olar qorǵannan dalaǵa shıǵıwǵa e rise almadı dushpan óziniń qaraǵanıw halqasın biriktirip jilisiniń qararı kóp keshikpey óz shshimin taptı: Plan qayta qaralıp, balıqshılar iske qayta bólindi (Ó.A.).

212

Bunda 1-2 qospa gáplerdiń jay gápleri mánilik jaqtan bir-biri menen sebeplik qatnastı bildiredi. 3-qospa gáptiń jay gápleri óz ara dáslepki jay túsindiriwshilik sıpatqa iye bolıp, dáslepki jay gáp sońǵı jay gapler arqalı túsindirilip kelgen.

Demek, quramındaǵı jay gápleri dánekersiz yamasa dánekrlik xızmettegi sózlerdiń qatnasısız, intonatsiya, leksikalıq hám morfologiyalıq qurallar arqalı dúzilgen qospa gáptiń túrine dánekersiz qospa gáp delinedi. Dánekrsiz qospa gápler qúramındaǵı jay gáplerdiń intonatsiya arqalı baylanısıw ózgesheligi hám jay gápler arasındaǵı mánilik qatnaslarına qaray, birgelikili quramalı hám birgeliksiz quramalı dánekersiz qospa gápler bolıp ekig bólinedi.

§128. Dánekersiz qospa gáptiń túrleri. Dánekersiz qospa gáp sintaksistiń pútkilley jańa úyreniw obekti emes. Ol dástúriy úyreniw boyınsha túrkiy tillerinde qospa gáptiń úshinshi túri retinde bóliniwin deyin geypara mánilik jaqınlıq belgilerine qaray dizbekli hám baǵınıńqılı qospa gáplerdiń dánkersiz túri rtind birlstirilip úyrenilip keldi. Hátte, geypara túrkiy tillerind, sonıń bir qaraqalpaq tilinde de ilimiy miynet hám sabaqlıqlarda házirge deyin usı baǵdarda úyrenilip kiyatır.

Haqıyqatında da, dánekersiz qospa gáplerdiń bir qatarnıń dúziliw mazmunı dizbeklwshi dánekrler arqalı dúzilgn qospa gáplergge, ekinshi toparı baǵındırıwshı dánekrli qospa gáplerge kútá jaqın, hátte birdey bolıp keledi. Mısalı. 1. Balalar barlıq nárseni tintip shıqtı, biraq jasırın xat tabılmadı. (J.Sh.).

2.Ol joldaslarına bir nárselerdi aytıp baqıradı, joldasları oǵan qaramaydı. (A.O.).

3.Hámmesine ózi jaqsı túsinedi, sol sebepli Gúlbiyke sır bermey tıńlap otır (T.Q.). 4. Ógiz jániwardıń ayaǵın bir nárse shawıp ketken, qan sorǵalap tur.

(Q.D.).

Bul keltirilgen qospa gáplerdiń birewleri dánekerli, ekinshileri dánekrsiz qollanılǵan. Olar dúzilislik (formalıq) jaqtan ayırımashılıqqa iye, al jay gápleri arasındaǵı mánilik qatnaslarında ayırmashılıq joq. Olardıń dánekerli túrin dánekersiz, dánekersiz túrin dánekerli dúziliste tallaw jasap qaraǵanda da, stillik jaqtan azı-kem ózgeshelik bolǵan menen, mánilik jaqtan aytarlıq ózgeri bolmaydı. Eki jaǵdayda da olardıń jay gápleri arasındaǵı mazmun saqlanadı.

Usınday mazmun jaqınlıqları sapqa alınıp, tatar tilinde V.N. Xangildin hám qazaq tilinde N.X. Demesinovanıń miynetlrinde dánekersiz qospa gáplerdiń

semantikalıq túrlerge bóliniw «dánekrsiz dizbekli qospa» hám «dánekersiz baǵınıńqılı qospa gáplr» terminleri menen ataladı.1

Dánekrsiz qospa gáplerdiń smantikalıq dúzilisi quramındaǵı jay gáplerdiń mazmun, intonaciya, orın tártip, leksikalıq hám morfologiyalıq qurallardıń qatnası arqalı anıqlanadı. Bul baylanıstırıwshı qurallardıń mánilik ózgesheliklerine qaray dánekersiz qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler birbirine ǵárezsiz, óz ara teń, birgelikli mánide baylanıssa, geyparaları mánileri óz-ara teń

bolmaǵan, birin-biri túsindiriwshi, teńsizlik sıpatqa iye bolıp

1 Xangildin V.N. Kórsetilgen miyneti, 606-bet .Demesinova N.X. Kórsetilgen miyneti, 118-bet.

213

keledi. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray dánekersiz qospa gápler semantikalıq jaqtan «birgelikli quramlı dánekersiz qospa

gápler hám birgeliksiz quramalı dánekersiz quramlı qospa gápler»1 bolıp ekige bólinedi.

§129. Birgelkili quramlı dánekersiz qospa gápler. Birgelikli quramlı dánkrsiz qospa gáptiń jay gápleri mánilik jaqtan óz-ara teń, birgelikli bolıp keledi. Olar bir-biri menen biriktiriwshi pauza, sanaw, salıstırmalı-qarıslas intonatciyalar arqalı baylanısıp, óz ara teń mánili mezgilles, qarsılas, salıstırmalı qatnaslardı bildiretuǵın qospa gáplerdi dúzedi. Mısalı: Kimler arnanıń jaǵasına kelip toqtadı, bular da katerden tústi. (Ó.A.). Ol sóyley berejaq edi, men jeńinen tartıp qoydım (Sh.S.). Men jetimmen, ol bolsa pútkil Xorezimge atı dańǵara palwan (T.Q.).

Bul qospa gáplerdiń smantikalıq dúzilisi intonatciya menen bir qatarda, jay gápler arasındaǵı mazmun arqalı da ańlatıladı. Dáslpki qospa gáptiń jay gápleri arasındaǵı mazmun waqıtlıq qatnas bildirs, kinshi qospa gápten qarıslaslıq, úshinshi qospa gáptn salıstırmalıq qatnas ańlatıladı. Usı sıyaqlı ózgesheliklerin qaray birgelikli quramlı dánekersiz qospa gápler. Mezgilles, qarsılas hám salıstırmalı qatnastaǵı qospa gápler bolıp úshke bólinedi.

Mezgilleslik qatnastaǵı dánekersiz qospa gáp. Qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń is-háreket, waqıyalarınıń isleniwi mánilik jaqtan waqıtlıq mezgilleslikti bildiretuǵın túrleri mezgilleslik qatnastaǵı qospa gápti dúzedi. Olardıń is-háreket, waqıyalarınıń isleniwi bir waqıtlı hám izbeizli bolıp keledi.

1. Dánekersiz qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń is-háreketleriniń isleniwi bir waqıtlı mezgilles bolıp kelgende, olardıń jay gápleriniń bayanlawıshları tómendegi máhál formaları arqalı bildiriledi:

a)anıqlıq meyildiń ótken, házirgi máhál formalarında keledi. Erote klgn gúzdi waqtınan burın qıs baslandı, jer betine dizden qar jawdı (A.B.). Kimisi shuqanaq qazıp atır, qalǵanları qazıp ketken shuqanaqlarǵa nálshelerdi kómipatır (T.Q.).

b)dáslepki jay gápiniń bayanlawısh –p formalı hal feyil, sońǵı jay gáptiń bayanlawıshı házirgi máhál formasınan boladı. Bunday jaǵdayda sońǵı jay gáptiń házirgi máhál forması dáslepki jay gáptiń bayanlawıshına da qatnaslı bolıp, onıń máhállik mánisin anıqlaydı Otırǵanlardıń kimi otın jaǵıp, kimi otın kirgizip júr (S.A). Taw ańǵarlarınan qádimgidey kúshli samal esip, páskeltek stanciyanıń átirapındaǵı jardı qırıpaǵıp atırǵan dáryanıń ústi qaynawıtlap tur. (SH.A.).

1Bul terminler rus tilindegi dánekersiz qospa gápti dáslepki izertlewshi N.S.Pospelovtiń qollanǵan terminiń awdarmasınday bolıp kóringen menen birqansha qolaylı hám jıynaqlı. Ondaǵı «birgelkili quramlı» hám «birgelkisiz quramlı» terminlerindegei «qúram» sózi solo rında jay gáp mánisinde uǵınıladı, yaǵnıy birgelkili mánili hám birgelkisiz mánili jay gápler degen túsinikti beredi. Sonlıqtan, dánekersiz qospa gáptiń óz aldına struktural-semantikalıq bir túri retinde bóliniwine baylanıslı burın qospa gápte qollanılıp júrgen terminlerdi qaytalamay usı terminledi alǵandı maqul kórdik.

214

d) dáslepki jay gáptiń bayanlawıshı waqıtlıq mánidegi –sa//-se formalı shárt meyil, ekinshi gápti anıqlıq meyildiń házirgi máhál forması arqalı bildiriledi: Birewler kitap oqıp atırsa, qalǵanları óz-ara sóylesip tur. (T.Q.).

2. Birgelikli quramlı dánekersiz qospa gáptiń jay gápleriniń is-háreketi waqıtlıq jaqtan izbe-izli bolıp kelgende, olardıń bayanlawıshları, kóbinese anıqlıq meyildiń hár túrli formaları arqalı bildiriledi hám máhállik jaqtan da hár túrli qollanıladı. Samaldıń órindegi qara bult siyrekledi, onıń ornına aq bul kórindi (Ó.X). Elimizdiń ekonomikalıq potentsialı ádewir kóbeydi, xalıqtıń turmıs dárejesi ádewir artıp baratır.

Qarsılaslıq qatnastaǵı dánekersiz qospa gáp. Birgelikli quramlı qarsılaslıq qatnastaǵı dánekersiz qospa gápler, kóbinese Ki komponentli bolıp, qarsılas mánili biriktiriwshi intonaciya arqalı dúziledi. Olardıń quramındaǵı jay gáplerdiń ishárekt, waqıyaları mánilik jaqtan bir-biri menen qarama-qarsı mánide qollanıladı. Bulardıń arasındaǵı qarsılaslıq máni tómendgishe bildiriledi.

1)dáslepki jay gáptiń subktiniń isleniwine sońǵı jay gáptiń subktiniń ishárkti qarsılıq jasaydı. Bulardaǵı intonatciya birinshi jay gápt bir jón kóterińki boladı da, ekinshisinde pásń aytıladı. Bunı kórgen Dármenbay juwırıp kele sala tastı qozǵaltpaqshı bolıp edi, Áwezov onıń aldın aldı (T.Q.).

2)jay gáplerdiń bayanlawıshları bolımlı-bolımsız formalarda keliwi arqalı qarsılaslıq máni ańlatadı. Amanlıq ári-beri tıńlap baǵıp edi, olardıń tiykarǵı maqsetke oralatuǵın túri bolmadı (T.Q.). Eki aǵası kishkene inisi kuwıp ketedi, bala jetkermeydi. (ertekten).

3)Hárbir jay gápte leksikalıq antonimler qollanılıp ta qarsılaslıq máni ańlatıladı. Bizler alǵa qaray júrip kettik, olar keyin qayttı. (Sh.S). Sen oǵan jaqsılıq islegensń, ol saǵan jamanlıq islegen (Sh.A). Dos sırtıńnan maqtaydı, dushpan kózińsh maqtaydı (naqıl).

Salıstırmalı qatnastaǵı dánekersiz qospa gáp. Birgelikli quramlı salıstırmalı dánekersiz tqospa gáptiń jay gápleriniń is-hárekt, waqıyyalar óz-ara salıstırmalılıq mazmunda dúziledi. Olardıń salıstırmalılıq mánileri tómendegishe ańlatıladı.

1)jay gápleriniń quramındaǵı predmetler, qubılıslar salıstırıladı: Pútkil

adamzat jılına shama menen 3 mıń kubkilomtr suw ishedi bul jerdegi dushshı suwdıń ulıwma kólemine qaraǵanda onsheli kóp emes (gazetadan).

2) jay gáplerdiń is-háreket, waqıyaları waqıtlıq jaqtan salıstırıladı. Bunday salıstırıwda hár birj ay gápte waqıt mánili sózler qollanıladı. Sońǵı bs jıl ishinde 19 miliardtan aslam qarjı ózlestirildi bul bunnan aldıńǵı bes jıllıqlardı qosa alǵanda sol bes jıllıqlar ishind ózlestirilgeni menen barabar. 1962jılı hár bir sıyırdan 482 kilogramm sút sawıp alınǵan bolsa, 1963-jılı hárbir sıyırdan 654 kilogramm sút sawıp alındı (gazetadan).

3) hárbir jay gáptiń quramında leksikalıq antonimler qollanılıwı arqalı salıstırıladı. Bul túrdegi salıstırmalı qospa gápte salıstırıwshılıq máni predmetlerdi, is-háreket, qubılıslardı bir-birin qarsı qoyıw arqalı salıstırıladı.

215

Ashıw-arza, aqıl-dos. Bilgn tawıp aytadı, bilmegen qawıp aytadı. Oqıǵan ozar, oqımaǵan tozar. Jaqsı adamda kek bolmas, jaman adam tek bolmas.

4) dáslepki jay gáptiń mazmunı sońǵı jay gápk salıstırıw arqalı salıstırmalı qatnas ańlatıladı. Bunday salıstırmalı qospa gáptiń jay gápleriniń bayanlawıshları bir túrdegi feyiller arqalı bildiriledi. Tawdı tastı jel buzar, adamzattı sóz buzar. Jalǵız aǵash úy bolmas, jalǵız jigit biy bolmas.

§130. Birgliksiz quramlı dánekersiz qospa gápler. Birgeliksiz quramlı dánekersiz qospa gáptiń jay gápleri mánilik jaqtan óz-ara teń bolmaǵan, biririnbiri túsindiriwshi ǵárezlilik sıpatqa iye boladı. Olardıń quramı, kóbinese eki komponentli bolıp, baǵındırıwshı intonaciya arqalı dúziledi. Mánilik jaqtan intonaciya hám jay gáplr arasındaǵı mánisine qaray sebepnátiyje, nátiyje, túsindirmeli, shártlik t.b. qatnaslardı bildiredi: Qusbegi qáhárlenip kózlerin biy, qazı, baylarǵa alartıp edi, olar tunjırap qaldı (T.Q.). Olar fonarların kóterip birbirine xabar berdi, demk, bul jolda tosqınlıq joq degnniń belgisi. Boranlıda mákan basıp otırıqshı eki adam boldı birewi usı Edige (Sh.A.).

Bul qospa gáplerdiń dáslepkisiniń quramındaǵı jay gáplerdiń isháreketleri biriniń biri isleniw sebebin bildiredi. Bunda ekinshi jay gáptiń ishárektiniń isleniwine birinshi jay gáptiń is-háreketi sebepshi. Ekinshi, úshinshi qospa gáplerdiń jay gápleri túsindirmeli qatnas bildirip kelgen. Bularda birinshi jay gáp ekinshi jay gáp arqalı túsindiriledi.

Sebep-nátiyje qatnaslı dánekersiz qospa gáp. Birgeliksiz quramlı qospa gáptiń bul túriniń is-háreket, waqıyaları óz ara bir-biri menen sebep-nátiyje mánilerinde baylanısadı. Sebep-nátiyje qatnaslı qospa gáplerdi anıqlawda olardıń quramındaǵı jay gáplerdiń orın tártip arqalı bildiriletuǵın mánilik qatnasları hám intonaciyalıq ózgesheliklerine qaraladı. Mısalı. Kún jılıdı, tońlar jibise basladı. Keypi birden ózgerdi, yadına bunnan kóp jıllar burınǵı waqıya tústi. (X.S.).

Bul qospa gáptiń dáslepkisinde birinshi jay gáp sońǵı jay gáptegi ishárekt, waqıyanıń isleniw sebebin bildiredi. Ekinshi qospa gápte, kerisinshe, sońǵı jay gáp dáslepki jay gáptiń is-hárektiniń isleniw nátiyjesiniń sebebin bildirip kelgen, keypiniń birden ózgeriwine yadına bunnan kóp jıllar burınǵı waqıyanıń túsiwi sebepshi.

Birgelkisiz quramlı sebep-nátiyje qatnaslı qospa gápler quramındaǵı jay gáplerdiń orın tártibi hám mánilik qatnaslarına qaray eki turli ózgeshelikke iye boladı. Olardıń biri sbep-nátiyje, eki nátiyje-sebep qatnasların bildiredi. bulardıń orın tártibi boyınsha qaysısınıń burın ya soń kelgenligi olardıń máni hám intonaciyalıq ózgesheliklrine qatnaslı anıqlanadı’. qaray eki túrli ózgeshelikke iye boladı. Olardıń biri sbp-nátiyje, kinshisi nátiyje-sebep qatnasların bildiredi. Bulardıń orın tártibi boyınsha qaysısınıń burın ya soń kelgengligi olardıń máni hám intonatciyalıq ózgesheliklerine qatnaslı anıqlanadı.

1) sebep-nátiyje qatnaslı qospa gápte sebep bildiriwshi jay gáp burın sol sebeptiń nátiyjesin bildiretuǵın jay gáp soń keledi. Bunıń dáslepki jay gápi

216

xabar intonaciyası menen aytıladı da, sońında pauza islenedi, olardıń jay gápleriniń arası, kóbinese útir arqalı bólinedi: Al jawın sebelep jawdı da turdı, jer beti iylengen batpaqqa aynaldı (S.A.). Nurlıbek oǵan qaraǵanda anaǵurlım duǵıjım edi, bársheniń úmiti sonda (T.Q.).

2) nátiyje-sebep qatnaslı qospa gápte nátiyje bildiriwshi jay gáp burın, sebep mánili jay gáp soń keledi. Bul jaǵdayda nátiyje jay gápten keyin intonaciya biraz kóterińki hám sozılıńqı aytıladı da, eki jay gáptiń arası, kóbinese sızıqsha, qos noqat, geyde útir arqalı bólinedi: Kelgen pátte-aq onı qayǵılı xabar mayıstırıp tasladı balası álleqashan-aq shetnegen edi (Sh.A.). Qala xalqınıń mitingisin shólkemlestirgenimiz joq: xalıqtıń ózi joq edi. (gazetadan).

Nátiyje qatnaslı dánekersiz qospa gápler. Birgeliksiz quramlı nátiyje qatnaslı qospa gáplerdiń dáslepki jay gápinen ańlasılǵan is-háreket, waqıyalardıń nátiyjesi sońǵı jay gáp arqalı bildiriledi. Hár waqıya nátiyje mánili jay gáp sońǵı poziciyada keledi. Onıń ornın dáslepki jay gáp penenalmastırıwǵa bolmaydı.

Nátiyje qatnaslı dánekersiz qospa gáplerd belgili bir sózlerge áhmiyet beriledi de, qospa gáptiń ulıwmalıq mazmunı sol sóz arqalı anıqlanadı. Bunday dánekersiz qospa gáptiń ekinshi jay gápiniń basında bul almasıǵı leksikalıq korrelyatlik xızmet atqaradı.

Nátiyje qatnaslı dánkrsiz qospa gápler házirgi jazba ádebiy tild rus tiliniń tásiri arqalı rawajlanǵan publitsistikalıq shıǵarmalarda ushırasadı:1971jıldıń aqırı 1972-jıldıń basında Qızıljar tóbeliginde topıraqian bógetsalındı, bul gazoprovodlardıń kompressor stanciyalarına hám temirjolǵa suwdıúzliksiz berip turıwdı támiyin etti. Zıyat suwlar oylanbastan kanaldıń ayaqjaǵına qashırılıp jiberilip atır, bul suwlar Sultanusdag tawlarınıń eteginde 100kv kilometrden aslam maydanda kól hám batpaqlıqlardı payda etti. (gazetadan).

Túsindirmeli qatnaslı dánekersiz qospa gápler. Túsindirmeli qatnaslı qospa gáplerdiń dáslepki jay gápiniń mazmunı sońǵı jay gáp arqalı túsindirledi. Qospa gáptiń bul túriniń jay gápleri, tiykarınan, intonaciya arqalı baylanısadı. Olardıń intonaciyası hár túrli bolıp keledi.

1) túsindirmeli dánekersiz qospa gáptiń dáslepki jay gáp ulıwmalıq mánide boladı da, sońǵı jay gápler arqalı túsindiriledi. Intonaciyalıq jaqtan dáslepki jay gáp xabar intonaciyası menen, sońǵı jay gápler túsindirmeli sanaw intonaciyası menen aytıladı, dáslepki jay gápten qos noqat arqalı bólinedi. Sóytip, ılǵıy basshı xızmettegi adamlar birte-birte kolxozǵa ketip atır kimi-partiya shólkeminiń atkeri, kimi kolxoz baslıǵı, kimi-mal fermasınıń baslıǵı (Ó.X). Baltabaydıń bajası mınadan ibarat edi: Serjant Batırovtıń bólimi tuwra ortaǵa topılıp, dushpannıń dıqqatın awdarıwı kerek, sol waqıt eki palangadan Petr menen Sergeydiń jawıngerleri taǵı da jaqın barıp sawashbaslawı tiyis (Q.D.).

Dánekersiz qospa gáptiń bul túriniń dáslepki jay gápi abstrakt mánide kelip, anıq mánili jay gáp arqalı túsindiriledi. Men bunnan shama menen qırq jıl burın bolǵan bir waqıyanı aytıp bereyin, bul jerdi áyyem zamanlardan beri

217

xalıq Qaratóbe dep ataytuǵın edi. (Sh.R.). Siziń dártińizge dawa bir nárse bar balańızdı tóbeńizge qoyıp shalamız (rtekten).

2) túsindirmeli dánekersiz qospa gáptiń dáslepki jay gápiniń baslawıshı sońǵı jay gáp arqalı túsindiriledi. Bunday jaǵdayda dáslepki jay gáptegi baslawıshqa qatnaslı ekinshi jay gápte bul, sol, ol da bolsa almasıqları korrelyativlik xızmet atqaradı: Birewdiń muńlı dawısı sitildi bul úy aldında sıyır sawıp otırǵan Gúlzardıń dawısı edi. (X.S.). Jeti shopannıń biri Jiyemurat edi ol kóleńkesinen qorqatuǵın dıbırlap sóyleytuǵın, murnınıń ushı jetim bawırday salbırańqırǵana adam edi (M.D). Úlkenniń bir ádti bar ol da bolsa hár kúni derlik ózine maqul túskn waqıtları qalanı bir aylanıp qıdırıp qaytadı (gazetadan).

Shártlik qatnaslı dánekersiz qospa gáp. Shártlik qatnas bildiretuǵın dánekersiz qospa gáptiń dáslpki jay gápiniń is-háreket, wazıyası ekinshi jay gáptegi is-hárekettiń isleniw ya islenbewi shártin ańlatadı. Bunday qospa gáplerdiń jay gápleriniń birinshisi ekinshi jay gáptegi is-háreket, waqıyanıń kelip shıǵıw shártin bildiredi. Bul jaǵınan dánekersiz qospa gáptiń dáslepki jay gápiniń bayanlawıshı shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápiniń bayanlawıshınıń bildiriliwi menen mánilik jaqtan sinonimles bolıp turadı. Olardı biriniń ornına birin almasıtırıp qollanılǵanda anıq kórinedi. Mısalı: Búgin óziniń háwizdiń boyında jatıp shıqshı, bári de kóziń kórinedi (ertekten). Kerek waqtında usı párimdi tútetseń boldı men tayın bolaman. Bunday eki jaǵdayda da, bayanlawısh formaları hár túrli bolǵan menen shártlik máni saqlanadı.

Shártlik qatnastaǵı dánekersiz qospa gáptiń shárt mánidegi birinshi jay gápiniń bayanlawıshı, kóbinese buyrıq meyil formalarınan boladı da, onıń intonaciyası kóterińki, al shártlengenlikti bildiretuǵın ekinshi jay gáptiń intonaciyası páseń boladı. Jaqsını jatqa berme, dushpanıń kúler. Jamandı dosqa berme, eliń búliner.

Sonday-aq shártlik qatnaslı dánekersiz qospa gáptiń dáslepki jay gápiniń bayanlawıshı shárt meyildiń –sa/-s + boldı feyiliniń dizbeklesiwinen boladı da, ekinshi jay gápiniń bayanlawıshı anıqlıq meyildiń keler máhál forması arqalı bildiriledi. Qolı prde sımlarına jaqınlasa boldı, duwtardıń ózi shertilip atırǵanday boladı. (Ó.X.).

§131. Dánekersiz qospa gáplerdiń strukturalıq túrleri. Dánekersiz qospa gápler dúzilislik jaqtan kóbinese eki jay gápli bolıp dúzildi. Sonıń menen qatar, olar úsh tórt yamasa odan da kóp jay gáplerdiń baylanısınan dúzilip, kóp kóp jay gáplerdiń baylanısınan dúzilip, kóp komponentli dúziliste de keledi.

Dánekersiz qospa gáplerdiń eki komponentli hám kóp komponentli bolıp keliwi olardıń dúzilislik ózgesheligin belgileydi. Bul sıyaqlı dúzilislik ózgeshelikti belgilewshi tiykarǵı grammatikalıq qurallardıń xızmetin sanaw, qarsılas, sebep hám t.b. dizbeklewshi intonatsiyalar atqaradı. Usı sıyaqlı intonatsiyalıq qurallardıń qatnasına qaray, dánekrsiz qospa gápler ashıq

218

strukturalı dánekersiz qospa hám jabıq strukturalı dánekersiz qospa bolıp ekige bólinedi.

Ashıq strukturalı dánekrsiz qospa gápler. Dánekersiz qospa gáptiń bul túri eki, úsh hám onnanda kóp jay gaplerdiń baylanısınan dúziledi. Olardıń qatarına jańa gápler qosıp elede kóbeytiwge boladı. Jer bárqulla jaqsılıqqa jaqsılıq penen juwap beredi, ondaǵı baǵlar gulleydi, ziráátke malınǵan masaqları jetilip baradı. Bunda xojalıq esabındaǵı ishki xojalıq bólimshelerin kooperativlestiriw kúsheyedi, olar arasında óndirislik baylanıslar bekkemlenedi, óndiristi basqarıw jaqsılanadı (gazetadan).

Ashıq dúzilisli dánekersiz qospa gápler sanaw intonatsiyası arqalı baylanısadı. Sanaw intonatsiyası arqalı baylanısqan jay gápler mánilik jaqtan bir-birine jaqın mániles bolıp, bayanlawıshları da, kóbinese birgelikili formada keledi.

Ashıq dúzilisti, dúzilisti tiykarınan, dánekersiz qospa gáptiń mezgilles hám túsindirmeli túrleri dúzedi: 1) Mezgileslik qatnas bildiretuǵın dánekersiz qospa gáptiń bir waqıtlı hám izbe-izli túrleriniń ekwi de ashıq strukturalı dúziliste keledi.

a)ashıq strukturalı bir waqıtlı dánekersiz qospa gápler: Birew kolxoz tuwralı ańgime etse, birew tordı aytadı, birewleri malları tuwralı áńgime qozǵasa, jáne biriewleri hayalları tuwralı áńgime etedi. Kim qansha shay ishemen dese ishti, qansha nan jeymen dese jedi. (T.Q.). Qıstaǵı tirishilik joytılǵan jılǵalarda taǵı ómir payda bolıp, neshshe álwan gúller ırǵaladı, jay boylarında súyrikler sılanıp, urıqlar jekildeydi (Sh.S.);

b)ashıq dúzilislik izbe-izli dánekersiz qospa gápler: Menkelgende gúz edi. qıs ta ótip, mine báhár keldi (Sh.A.). Ol basqa gáptiń basına barmay aldına burıldı, arbakesh atqa qamshı kóterdi, arba alǵa qaray qozǵaldı. (T.Q.). Gúldirmama gúrkiredi, sońınan dárhal jawa basladı, jawınnan keyin úlken burshaqlar jawıp, saylar tolı sl boldı (Sh.R.). Teńel gegirdegin sherti, Qallibek qosıq ayttı, sońınan Qállibek kgirdegin shertti, Teńel qosıq ayttı. (T.Q.).

2) Ashıq dúzilislık túsindirmeli dánekersiz qospa gáplr intonatsiya arqalı dúziledi. Bul dánekersiz qospa gáptiń dáslepki jay gápi uluwmalıq mánide kelip, sońǵı jay gápleri arqalı sanamalap, daralap túsindiriledi: Biraq, tilekke qarsı, bul saparı aldına ala boljawlar tuwrı bolıp shıqtı oktyabrdıń 16 kúninde, pútkil derlik noyabr ayında geyd nóser hám geyd silpi jamǵır jawıp turdı, qar kómip tasladı, temperatura minus dárejege shekem tómenlep ketti (gazetadan). Jumıslarımız hár qıylı. Birewler taza qalada islese, birew góne qaladaǵı mákemelerde isleydi (S.S.).

Jabıq strukturalıq dánekersiz qospa gáp.Jabıq strukturalıq dánekrsiz qospa gáplerdiń komponentlerin jańa gapler qospa sol dúzilisten arttırıwǵa bolmaydı. Olar tiykarınan eki komponentli bolıp keledi. Dánekersiz qospa gáptiń bul túri qarsılaslıq, sebep, geyde túsindirmeli intonatsiyalar arqalı dúziledi:

1) Jabıq dúzilislik dánekersiz qospa gáp eki jay ga’pli dúziliste kelip, qarsılaslıq intonaciya arqalı baylanısadı. Olardıń jay gápler arasındaǵı

219

mánilik intonatsiya hám bayanlawısh formaları arqalı ańlatıladı: Men aldınan shıǵıp edim, olar tıńlamadı (T.Q.). Meni diywalǵa qaratıp qoy, men saǵan heshnárse aytpayman (gazetadan). Bul jay gáplerdiń qarsılaslıq mazmunın anıqlaw ushın eki jay gáptiń arasına sonda da qarsılas dánekerin qoyıp aytqanda, olardıń qarıslaslıq mánisi anıqlanadı. Meni diywalǵa qatıp qoy, sonda da men saǵan heshnárse aytpayman.

2)Jabıq strukturalı dánekersiz qospa gáp sebep mánili intonatsiya arqalı dúziledi. Bul dúzilistegi dánekersiz qospa gápler de eki komponentli bolıp, olardıń jay gápleriniń biri sebep, ekinshisi nátiyje mánili bolıp qurıladı:Jer astı suwlarınıń dárejesi ádewir kóterildi, territoriyanıń dógeregi kebir asha basladı

(gazetadan). Qara Jalǵastıń kelgenin qaydan esitkenin bilmeymen, awıldıń adamları biziń úyge tolıp ketti. (Q.D.).

3)Túsindirmeli mánide baylanısqan eki sıńarı dánekersiz qospa gáplerde jabıq strukturalı dúzedi. Olardıń jay gápleri aldın-ala eskertpeli intonaciya arqalı baylanısadı: Adamlardıń barǵan sayın jaqsı jasawı ózleriniń materiallıq hám ruxıy

talapların tolıq qanatlandırıw ushın bir jol bar ol da bolsa dóretiwshiliktiń hárqanday tarawında hadal miynet etiw bolıp tabıladı (gazetadan). Men saraydıń ishiniń hámme jerin aralap kórdim. Bári de silesi qatıp uyqılap qalıptı (ertekten). Taǵı da bizlerdiń aytarımız. Bizler óz úyishlerimizge xat jazıp qaldırıp baratırmız (Sh.A.).

Qospa gápler kóp jay gápler bolıp kelgende, onıń quramındaǵı jay gápler arqalı baylanısıp aralas baylanıslı bolıp ta keledi. Bunday jaǵdayda qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler mániler hár túrli bolıp baylanısadı hám jabıq dúzilisti dúzdi. Bunday gáplerdi baylanısıw usılına qaray, aralas baylanıslı qospa gáp dep ataw múmkin: Irashtan átirap qoldıń qarınday bolıp kórinetúhgǵın edi, Nurnazar qolın artına alıp kún shıǵarǵa tigile qaradı hám tun-tustan toz-toz bolıp kiyatırǵanlardı ol anıq kórdi (Q.D.). Suwǵarılatuǵın jerlerge báhárde egin egilip, al gúzde jiynalıp, olardıń mal ot ushın tayarlanadı (K.M.). Qayǵı-uwayım onı dińkeden ayırıp qoyǵan edi, ol boyı haldan ketip,

«sılq» etip jıǵılıp ketiwdn qorqar edi, óytkeni kózin jumsa altın podnosta qanǵa boyalǵan, tisleri ırjıyıp jatırǵan óz basın kórtúǵının biletúǵın edi.(Á.Ya.).

Sorawlar

1. Dánekersiz qospa gáplerdiń ózine tán ózgesheliklerin hám onıń quramındaǵı jay gáplerdiń qanday grammatikalıq qurallar arqalı baylanısatuǵının aytıń? 2. Dáńekersiz qospa gápler semantikalıq jaqtan qanday túrlerge bólinedi? Olardıń bir-birinen ayırmashılıǵın aytıń? 3. Birgelkili quramlı dánekersiz qospa gápler qanday mánilik túrlerge bólinedi? 4. Birgelkisiz quramlı dánekersiz qospa gápler mánilik jaqtan qanday túrlerge bólinedi? 5. Dánekersiz qospa gápler qandayjaǵdayda ashıq dúzilisli, qanday jaǵdayda jabıq dúzilisli bolıp keledi?

IV. Aralas qospa gápler

§132. Aralas qosa gápler tuwralı túsinik. Qospa gápler tek eki jay gáptiń qúramınan dúzilip qoymay, birneshe jay gáptiń hártúrli sintaksislik baylanısınan da dúziledi. Bunday jaǵdayda onıń quramı dizbekli, baǵınıńqı hám dánekersiz qospa

220