Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

Sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı hám bas gáp óz ara bir-biri menen sintetikalıq hám analitikalıq usıllar arqalı mánilik baylanısqa túsedi.

Sintetikalıq usılda dúziletuǵın baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápi orın tártibi jaǵınan bárhama burın, bas gáp onnan soń keledi.

Sintetikalıq usıl menen baylanısqan sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı jay gápiniń bayanlawıshı xızmetinde hal feyil, kelbetlik feyil, háreket atı feyili, shárt meyil hám geypara betlik feyiller qollanıladı.

1. Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı -ıp/-ip, -p bolımsız may/-mey formalı -ǵanlıqtan/-genlikten, -ǵanday/-gendey qospa formalarınan bolıp, bas gáp penen sebep mánisinde baylanısadı: Kesh bolıwdan arqadan qattı samal esip, dáryanıń ishi ala-burqan dúbeley boldı (K.S.). Biraq sonnan beri ata-ana qızınıń táǵdiri tuwralı qaytıp sóylespey, bul sóz umıt bolıp ketken edi (T.Q.). Shıǵıs tárepten samal tura baslaǵanlıqtan, olar búgin jawın jawmas-aw dep shamaladı (A.Á.). Sarımbektiń bilgishligi Tarasqa qanday da bir isenimlilikti payda qılǵanday, ol birden jallanıp ketti (Ó.B.).

2.Sebep baǵınıńqılı gáptiń bayanlawıshı kelbetlik feyildiń –ǵan/-gen formasına barıs, shıǵıs seplik qosımtalarınıń qosılıwınan hám sol –ǵan/-gen formasınıń ataw yamasa shıǵıs seplikli túrine geypara tirkewishlerdiń dizbeklesip keliwinen bolıp, bas gáp penen baylanısadı: Ol meniń kewlimdi almaqshı bolǵanına, men de quwandım. Qonaǵınıń túri birden ózgergennen, hayal ańırayıwı menen tańlanıp qaldı (T.Q.). Shayıqtıń dıqqatı at qosshısına awǵan soń, Maman da atınıń júwenin tartıp izirek júrdi (T.Q.). Tóbedegi jalǵız kishkentay ǵana pátikten basqa jerden jaqtılıq túspeytuǵın bolǵannan soń, ójireniń ishi kútá qarańǵı (Á.Sh.). Dúbeley kúsheygen sayın, tolqınlar sekiriwin shaqqanlatıp atır (O.B.). Kókiregi ósken jas biy bul gápti birinshi ret aytqanı ushın, Amanlıq heshteńe dey almay tıǵıldı (T.Q.).

3.Sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápiniń bayanlawıshı háreket atınıń tartımlanıp –ıwı, -ǵanlıǵı, formalarına ushın, sebepli, nátijede, arqasında tirkewishleriniń dizbeklesiwi bolıp, bas gáp penen sebep mánisinde baylanısadı: Sudya onıń paydasına isti sheshiwi ushın, asxananıń xojayini oǵan sıylıq ákelip beripti (ertekten). Kún ıssı bolǵanlıǵı sebepli, ol azmaz iyisleneyin depti (K.M.). Ábdimurat Polatovtıń kirip keliwi menen, báride orınlarınan órre turdı (T.N.). Kárxana jámááti jumıstı ónimli islewi arqasında, mámleketlik joba jılma-jıl artıǵı menen orınlanbaqta («E.Q.»).

Geyde bayanlawıshı –ıw/-iw +kerek, itimal sózleriniń dizbeklesiwinen dúzilgen baǵınıńqı gáp bas gáp penen sebep mánisinde qatnas jasaydı. Bul dúzilistegi sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń komponentleri arasındaǵı máni subyektiblik modallıq mánige iye boladı: Geypara orınlarda gilmalanı qaytaqayta sıypalay bergen bolıwı kerek, diywaldıń júzi jıp-jıltır bolıp tegislenip qalıptı (J.S.) Kóshe jel menen shańǵıtıp atırǵan bolıwı itimal, olardıń betálpi un jaqqanday (Ó.X.).

4.Sebep baǵınıńqılı gáptiń bayanlawıshı shárt meyildiń –sa/-se forması hám sol formagá janapaylıq xızmettegi da/de kómekshi sóziniń dizbeklesip keliwinen bolıp, bas gáptegi is-háreket, waqıyanıń isleniw sebebin ańlatadı:

191

Qara bult oynap shıǵıp jılıssa, álem júzi jarıq ete qaladı (K.S.). Tosınan iyt

úrse de, ol shorshıp ketedi (B.B.).

5.Bayanlawıshı –sa/-se +kerek sóziniń dizbeginen bolǵan baǵınıńqı gáp bas gáp penen sebeplik mánide qatnas jasaydı. Bul sıyaqlı dúzilistegi baǵınıńqılı qospa gáplerden subyektiblik modallıq máni ańlatıladı. Ásirese modallıq máni baǵınıńqı gáptiń basında shaması sózi qollanılǵanda biraz anıq boladı: Abtobustıń kelmegenine kóp waqıt bolsa kerek, kútiwshiler nayatıy kóp eken. Birewi áskerlikten jaqında kelgen bolsa kerek, ústindegi áskeriy formasın ele ózgertpepti. Shaması, bir jerlerde tayıp ketip qulaǵan bolsa kerek, ústi-basınıń bári batpaq.

6.Sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápiniń bayanlawıshı III bettegi anıqlıq meyilge dep kómekshi dizbeklesiwinen bolıp, bas gáptegi waqıyanıń isleniw sebebin bildiredi: Kúnniń ıssısında qarıqtaǵı suw nállerdi quwratıp taslaydı dep, ol kóbirek túngi suwǵarıwǵa kúsh salatuǵın edi (Sh.R.).

Sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń analitikalıq usıl menen baylanısqan túrin baǵındırıwshı dánekerler dúzedi: Qaraqalpaq tilinde dánekerlerdiń sanı onsha kóp emes. Olar tómendegiler: sebebi, óytkeni, sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın, nege deseń, nátiyjede, sonıń nátiyjesinde, sonıń saldarınan, aqıbetinde, sonıń aqıbetinde, sonıń arqasında t.b. Bul dánekerlerdiń sebebi, óytkeni, sonlıqtan, sol ushın, sonıń ushın, nege deseń túrleri burınnan qáliplesken tiykarǵı dánekerlerdiń toparın dúzedi, olar tilde keń qollanıladı. Al soń qáliplesken dánekerlerdiń toparına dánekerlik wazıypaǵa ótken nátiyjede, sonıń nátiyjesinde, sonıń saldarınan, aqıbetinde, sonıń aqıbetinde, sonıń arasında dánekerleri kiredi. Sońǵı topardaǵı túrleri dánekerlik xızmettegi sózler dep te ataladı. Bulardıń hámmesi de baǵınıńqı qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi óz ara sebeplik, nátiyje mánilerinde baylanıstırıwǵa qatnasadı. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray, olar sebep dánekerleri (sebebi, óytkeni, nege deseń), nátiyje dánekerleri (sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın, nátiyjede, sonıń nátiyjesinde, sonıń saldarınan, aqıbetinde, sonıń aqıbetinde, sonıń arasında) bolıp eki toparǵa bólinedi: Bunıń birinshi topardaǵı túrleri sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı hám bas gáplerdi baylanıstıradı. Ekinshi topar túrleri nátiyje baǵınıńqılı qospa gáplerdiń jay gáplerin baylanıstırıwshı xızmetti atqaradı.

Sebep dánekerler arqalı dúzilgen baǵınıńqılı qospa gáptiń bas gápi orın tártibi jaǵınan baǵınıńqı gápten burın, al baǵınıńqı gáp onnan keyin keledi. Demek, analitikalıq sebep baǵınıńqılı qospa gápte sintetikalıq sebep baǵınıńqılı qospa gáptegi orın tártip saqlanbaydı. Eki jay gápti baylanıstırıwshı sebebi, óytkeni, nege deseń dánekerleri baǵınıńqı gáptiń basında kelip, bas gápten ańlasılǵan is-háreket, waqıyanıń júzege asıw yamasa aspaw sebebin bildiredi: Men keshikpeymen, sebebi meniń familiyam alfavit boyınsha eń aqırında (S.S.). Bizler soraǵan kóp aqshanı beriw múmkinshiligi joq edi, sebebi basqa jerlerde de

úlken-úlken qurılıslar menen obyektler islep atır e di (T.N.). Ábdurahman sol jerde qaldı, óytkeni úydiń

192

iyesi bul waqıtta úyinde emes edi (Q.D.). Alańlıqtan shıǵıp uyqlawdı uyǵardıq, nege deseń kúndiz alǵa júriw qáwipli edi (A.G.). Ol usı kiyatırǵanda aldında tawday bále bolsa da qorqatuǵın emes, sebebi anasınıń bergen buyrıǵı sonday úlken edi. (A.B.).

§121. Nátiyje baǵınıńqılı qospa gáp. Baǵınıńqılı qospa gáptiń bul túri qaraqalpaq tilindegi ilimiy miynet hám sabaqlıqlarda házirge deyin sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń quramında úyrenilip keldi. Bul miynetlerde sebep baǵınıńqılı qospa gáp quramındaǵı baǵınıńqı gáp sebepti, bas gáp baǵınıńqı gáp arqalı júzege asatuǵın nátiyjeni bildiredi dep túsinik beriledi.1 Haqıyqatında da, sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń tábiyatı usılay. Biraq, dánekerlerdiń morfologiyalıq úyreniliwine arnalǵan ilimiy miynetlerde sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın, nátiyjede, sonıń nátiyjesinde, sonıń saldarınan, aqıbetinde, sonıń aqıbetinde dánekerleri nátiyje dánekerleri dep bólinip, bul dánekerler arqalı baǵınıńqı gáp bas gáp penen mánilik hám grammatikalıq jaqtan baylanısıwı arqalı nátiyje baǵınıńqılı qospa gáp dúziledi dep kórsetiledi.2 Durısında, usılay bolıwı tiyis.

Nátiyje baǵınıńqılı qospa gáp túrkiy tilleriniń kópshiliginde sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń quramında emes, baǵınıńqılı qospa gáptiń óz aldına bir túri retinde úyrenilip kiyatır.3

Bul úyreniliwlerdiń hámmesinde de nátiyje baǵınıńı gáptiń bas gápten keyin keletuǵını kórsetiledi.

Nátiyje baǵınıńqılı qospa gáp dúzilisi, mánisi, orın tártibi hám basqa da ózgesheliklerine qaray sebep baǵınıńqılı qospa gápten ayırılıp turadı. Sonlıqtan basqa túrkiy tilleri sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de nátiyje mánisin bildiriwshi baǵınıńqılı qospa gápti sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń quramınan bólip alınıp, óz aldına pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń bir túri retinde úyreniliwi tiyis.

Nátiyje baǵınıńqı gáp bas gápten ańlasılǵan is-háreket, waqıyanıń nátiyjesin, juwmaǵın bildiredi. Bul gáptiń mánisi hám dúzilisin anıqlawda baǵınıńqı gáp penen bas gáptiń orın tártibi hám baǵındırıwshı dánekerlerdiń mánilik jaqtan baylanıstırıwshılıq xızmeti tiykarǵı belgilerdiń biri retinde xızmet atqaradı. Bunday jaǵdayda nátiyje baǵınıńqı gáp bas gápten keyin keledi hám bas gáp penen nátiyje dánekerleri hám dánekerlikxızmettegi sózler arqalı baylanısadı.

193

Nátiyje baǵınıńqı gáp bas gáp penen tómendegi tiykarǵı dáneker hám dánekerlik xızmettegi sózlerdiń qatnası arqalı nátiyje mánili baǵınıńqılı qospa gáplerdi dúzedi:

1.Nátiyje baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gápleri sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın sıyaqlı tiykarǵı dánekerler arqalı baylanısıp, dáslepki gáp arqalı bildirilgen is-háreket, waqıyanıń nátiyjesi sıpatındaǵı sońǵı gáptiń isháreket, waqıyasın ańlatadı. Kóbisiniń nawaları, suw saqlaǵıshları joq, sonlıqtan qudıqtıń suwları qumǵa sińip, nátiyjeli paydalanılmay atır. Hámmesine ózi jaqsı túsinedi, sol sebepli Gúlbiyke sır bermey tıńlap otır (T.Q.). Siz meniń atamnıń qolınan kóp duz ishken adam ekensiz, sonıń ushın men sizdi ózimniń atamday kóremen (B.B.). Qorıqtaǵı jalǵızaqlar adamnan qorqpaydı, sonlıqtan olardı jaqsı baqlawǵa boladı (V.B.).

2.Baǵınıńqı gáp bas gáp penen nátiyjede, sonıń nátiyjesinde, usınıń nátiyjesinde, sonıń saldarınan, aqıbetinde, sonıń aqıbetinde, sonıń arqasında t.b. usaǵan dánekerlik xızmettegi sózler arqalı baylanısıp, nátiyje baǵınıńqılı qospa gápti dúzedi: Geypara adamlar meni tıńlaǵısı kelmedi, nátiyjede suwdıń kiyatırǵan jaǵındaǵı birinshi hám ekinshi qayshını suw basıp ketti. Xalqımız Ámiwdáryanı jılawladı, sonıń nátiyjesinde salıgershilik xojalıqların shólkemlestiriwge múmkinshilik tawıp atırmız (T.N.). Suw keldi, suwǵa qandırdı, aqıbetinde shól gúlzarǵa aynaldı (Sh.R.) Adamlardıń kóbisi jumısqa kesh shıǵadı, sonıń saldarınan norma orınlanbaydı (A.Á.). Barlıǵı maǵan sıylıq berdi, sonıń arqasında meniń sıylıǵım birtalay boldı. (N.N.).

Nátiyje baǵınıńqılı qospa gáptiń ózine tán ózgesheligi, ekinshi isháreket, waqıya birinshi waqıyanıń nátiyjesi sıpatında júzege keledi. Yaǵnıy baǵınıńqı gáptegi háreket bas gáptegi hárekettiń nátiyjesin bildiredi. Máselen: Kún ayaz edi, sol sebepli ol qalıń kiyingen.

Bul gápke tallaw jasap qaraǵanımızda, ekinshi waqıya (baǵınıńqı gáptegi waqıya) birinshi gáptegi waqıyanıń nátiyjesi. Bunda baǵınıńqı gáptegi is-háreket dáslepki gáptegi is-hárekettiń nátiyjesi sıpatında júzege kelgen. Sonlıqtan bunday gáplerde baǵınıńqı gáp bas gápten keyin keledi hám bas gáptiń nátiyjesin bildiriwshi nátiyje baǵınıńqı gáp xızmetin atqaradı.

Sonday-aq, nátiyje baǵınıńqılı qospa gáptiń ózine tán ózgesheligin dálirek anıqlaw ushın tómendegi gáplerdi salıstırıp kórgende onıń sebep baǵınıńqı qospa gápten ayrılıp turatuǵını ele de ayqınlasadı: Bunıń ushın seni ayıplawǵa bolmaydı, nege deseń ele sen kóp nárselerdi kórgeniń joq (Sh.R.). Ákemniń ózinen úlken aǵası biyperzent eken, sol ushın anam meni qáyinbiykesiniń etegine salıptı (Ó.X.).

Bul gáplerdiń dáslepkisiniń jay gápleri sebep dánekerli arqalı baylanısqan. Sońǵı qospa gáptegi jay gápler nátiyje dánekeri arqalı baylanısıp kelgen. Eger bulardı dánekerlerdiń qatnasına qaray anıqlaytuǵın bolsaq, onda olardı birinnenbirin ajıratıwda heshqanday qıyınshılıq tuwmaydı. Biraq, bulardaǵı jáne bir ózgeshelik, olardı sintetikalıq baylanıstaǵı baǵınıńqılı qospa gápke ózgertip dúzgenimizde dáslepki qospa gáp: Sen ele kóp nárselerdi kórmegenlikten, bunıń ushın seni ayıplawǵa bolmaydı

194

túrinde dúziledi. Ekinshi qospa gáp: Ákemniń ózinen úlken aǵası biyperzent bolǵanlıqtan, anam meni qáyinbiykesiniń etegine salıptı bolıp dúziledi.

Bulardaǵı ayırmashılıq dáslepki baǵınıńqılı qospa gápte sebep (nege deseń) dánekeri qatnasqan ekinshi jay gáp sintetikalıq formada bas gápten burın kelip, bas gáptegi is-hárekettiń sebebin bildiredi. Ekinshi baǵınıńqılı qospa gáp gáptiń quramındaǵı birinshi jay gáp, yaǵnıy bas gáp sintetikalıq formada kelip, ekinshi jay gáptiń is-háreketiniń júzege shıǵıw nátiyjesin bildiredi. Bul sıyaqlı jaǵdaylar nátiyje baǵınıńqılı gáptiń sebep baǵınıńqılı gápke qarama-qarsı qoyılatuǵınlıǵınan dárek beredi.

§122. Maqset baǵınıńqılı qospa gáp. Maqset baǵınıńqılı qospa gáptiń mazmunı baǵınıńqı hám bas gápler arasındaǵı is-háreket, waqıyalardıń qanday maqsette jumsalıwına qatnaslı anıqlanadı. Bunday mánidegi gáplerde baǵınıńqı gáp bas gáptegi waqıyanıń qanday maqset penen iske asqanlıǵın, yamasa iske asıp qalǵanlıǵın bildirip keledi. Bunda ekinshi is-hárekettiń iske asırılıwı yáki iske aspaǵanlıǵı birinshi háreketke qaratılǵan boladı, birinshi is-hárekettiń maqseti ekinshi is-háreket arqalı iske asadı: Dáriyanıń arjaǵındaǵı jer biykarǵa jatpawı ushın, dáriyaǵa kópir salıw kerek («Q.x.e.»). Toyǵa kelgenler ǵarq bolıp bir toysın dep, molmolaqay qazan astırıp atır (T.Q.).

Bul gáplerde dáriyaǵa kópir salıwdıń, mol-molaqay qazan astırıwdıń ne maqset penen islengenligin, ne ushın kerekligi birinshi gáptegi waqıya arqalı málim bolıp turadı. Yaǵnıy ekinshi gáptegi waqıya ushın islenedi.

Maqset baǵınıńqılı qospa gáp dúzilisi hám baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshınıń dep kómekshi sózi arqalı bildiriliwi jaǵınan sebep baǵınıńqılı qospa gápke júdá jaqın keledi. Biraq, olardı bir-birinen ajıratıwda, jay gápleri arasındaǵı mánilik qatnaslar, baǵınıńqı gápleriniń bayanlawısh wazıypasındaǵı sózlerdiń bildiriliwi, ásirese baǵınıńqı gáptegi waqıya menen bas gáptegi waqıyanıń sebep yaki maqsetti keltirip shıǵarıwshı ózgeshelikleri tiykarǵı roldi atqaradı. Sebep baǵınıńqılı qospa gápte baǵınıńqı gáptegi waqıya bas gáptegi sebepti keltirip shıǵarıwshı bolıp kelse, maqset baǵınıńqılı qospa gápte bas gáp baǵınıńqıǵa qaratılıp, bas gáptegi waqıyanıń belgili bir maqsette islengenligi belgili bolıp turadı: 1. Pátiyma saǵan telegramma kelipti dep, ol kelinshegin quwantıwǵa asıqtı (Q.D.). 2. Olar hámme waqta joqarı zúráát aladı dep, bizler úmit etetuǵın edi (K.S.).

Bul gáplerdiń birinshisi mazmunı jaǵınan is-háreket, waqıyalar arasındaǵı sebepti bildiredi de, ekinshisi is-háreket, waqıyalardıń isleniw maqsetin bildiredi.

Bulardıń bir-birine uqsaslıǵı olardıń baǵınıńqı gápleriniń bayanlawıshlarınıń betlik formalı anıqlıq meyilge dep kómekshi feyildiń dizbeklesip keliwinde. Biraq sol anıqlıq meyillerdiń máhálge qatnası birdey emes. Sebep baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı anıqlıq meyildiń ótken máhál forması arqalı bildirilgen, al maqset baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı keler máháldi bildiredi. Sonday-aq bul sıyaqlı gáplerdi anıqlaw hám bir-

195

birinen ajıratıwda baǵınıńqılı qospa gáptiń sebep hám maqset mánilerin keltirip shıǵarıwshı waqıyalardıń tábiyatı da tiykarǵı belgilerdiń biri retinde qaraladı. Sebeplik qatnasta birinshi waqıya sheshiwshi bolsa, maqsetlik qatnasta ekinshi waqıyanıń tábiyatı áhmiyetli boladı.1 Joqarıdaǵı kórsetilgen 1–gápte ekinshi waqıyanıń kelip shıǵıwın birinshi waqıya bildirse (12), 2-gápte waqıyanıń kelip shıǵıwın ekinshi waqıya (12)bildiredi. Demek, maqset baǵınıńqılı qospa gápte ekinshi waqıyanıń iske asırılıwı menen kútilgen maqset júzege keledi.

Maqset baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler, tiykarınan, sintetikalıq usıl menen baylanısıp, maqset baǵınıńqılı qospa gápti dúzedi. Onıń baǵınıńı gápiniń bayanlawıshı feyildiń betlik formaları–buyrıq, tilek, anıqlıq hám shárt meyillerden, betlik emes feyiller – hárekt atı feyiliniń –ıw/- iw, -w kelbetlik feyildiń –ar/-er, -r, jekke-siyrek hal feyildiń –e forması arqalı bildiriledi. Biraq, bul feyiller bayanlawısh wazıypasında kelgen menen, olar tikkeley ózliginen bas gáp penen mánilik baylanısqa túse almaydı. Olardıń mánilik baylanısın bildiriw ushın belgili baylanıstırıwshı qurallar – dánekerlik xızmettegi dep, ushın, degen maqset penen, degen niyet penen, degen úmit penen t.b. kómekshi sózler baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshına dizbeklesedi. Bulardan dánekerlik xızmettegi dep kómekshi sózi maqset baǵınıńqılı qospagápti dúziwde ónimli qollanıladı:

Dep kómekshi sóz arqalı dúziletuǵın maqset baǵınıńqılı qospa gáp.

Maqset baǵınıńqılı qospa gáptiń bul túriniń baǵınıńqı gápiniń bayanlawıshları tómendegi formalarda kelip, bas gáp penen mánilik baylanısqatúsedi.

1.Bayanlawıshı buyrıq meyildiń III bet, siyrek jaǵdayda I-II bet formalarına dánekerlik xızmettegi dep kómekshi sóziniń dizbeklesip keliwinen bolıp, bas gáptegi is-háreket, waqıyanıń isleniw maqsetin bildiredi: Áke-sheshesi, ulımız Esengeldidey batır bolsın dep, sonıń atın qoyǵan (T.Q.). Ondatra súyrep ketpesin dep, ernektegi qamısqa qaqpandı muqıyatlap baylap qoydı (K.S.). Bar bolsań tez keliń dep, ortaǵa shawqım saladı («Erziywar»).

2.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı tilek meyildiń –ayın/-eyin, -ayıq/- eyik birlik hám kóplik formalarına dep kómekshi sóziniń dizbeklesiwi arqalı bas gáptiń is-háreketiniń maqsetin ańlatadı: Hám Jumabayǵa qarayın, hám sol awdı suwırıp alayın dep, Jámiyla teńizdiń ortasına qaray júrdi (K.S.). Eldiń kózine túspeyik dep, olar awıldan tasalanıp kóldiń jiyegi menen jorttı(T.Q.).

3.Bayanlawıshı kóbinese anıqlıq meyildiń keler máhál, geyde siyregirek ótken máhál formasına ma eken dep kómekshi sózleriniń qabatlasıp dizbeklesiwi arqalı bas gáptegi is-háreket, waqıyanıń isleniw maqsetin bildiredi.

Bunıń ma eken dep kómekshi sózleriniń qatnasında dúzilgen túri subyektiblik maqsetti ańlatadı: Onday bolsa bul balıqlardı ózim aparaman dep, mollanıń kishi balası alıp ketedi (Q.x.e.). Mámleketimizdiń qurallı

196

kúshler kútá joqarı klastaǵı eń jańa áskeriy texnika menen táminlenedi dep, biz bayan ete alamız («E.Q.»). Ziyada uyqıladı ma eken dep, tamnıń aldınan aylandım (T.Q.).

4. Shárt meyildiń –sa/-se formasına dep kómekshi feyiliniń dizbeklesiwinen bolǵan baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı bas gáp penen maqset mánisinde baylanısadı:

Shad zamanda shaǵlap dáwran súrsek dep, Júz elli protsent altın bersek dep,

Galaba ılǵaldı urısın kóriń.

Jol-jónekey sálem berip ótsem dep,

Qaǵıp kirdim yarım ásir qapısın. (T.J.).

5.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı keler máhál kelbetlik feyildiń –ar/- er, -r formasına dep kómekshi feyiliniń dizbeklesiwinen bolıp, bas gáptiń isháreket, waqıyasınıń isleniw maqsetin bildiredi: Ókpe-giyne kóbeye berer dep, bul saparı Dúrdana apaydıń gúllerin Húrlimanǵa aytqan da joqpan (Ó.X.). Qoylarǵa qasqır darır dep, qoylardı quwıp baradı. («Alpamıs»).

Geyde baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı kelbetlik feyildiń –ǵan, -maqshı,

-ar formalı túrlerinen keyin modallıq mánidegi shıǵar dep, ma dep, ma eken dep sózleri dizbeklesip te bas gáp penen maqset mánisinde baylanısadı. Bunday dúziliste gáptiń ulıwma mazmunı maqset mánisi menen qatar modallıq máni de bildiredi: Buǵan bir nárse bolıp qalǵan shıǵar dep, Palwan onı sıypap edi (Ó.A.). Men, bul shopan qanlay da birnárse aytpaqshı shıǵar dep, onıń qasına otırdım (I.Q.). Az bilimim ómirge óris bolarma dep, kózdi jumıp qalǵan edim

(Ó.A.). Zaldaǵı adamlar narazılıq bildirer me eken dep, politseyskiyler adamlardı ańlıp otır (B.G.).

6.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı kelbetlik feyildiń –ar formalı túrine hám geypara buyrıq meyil formasına degen maqset penen, degen niyet (úmit) penen kómekshi sózler qospalanǵan túrinde dizbeklesip, bas gápten ańlasılǵan isháreket waqıyanıń isleniw maqsetin bildirip keledi: Aydosqa sadıq Áliy, nabada awırıp qalsam, yaki dúnyadan kóz jumsam úlken ulım ornımdı basar degen maqset penen, Jáliydi at miniwge úyretken edi. Jarlı bay menen teńlessin degen niyet penen, aqlıǵımnıń atın teńel qoyar edim (T.Q.). Olar qaytadan kóriner me eken degen úmit penen, bizler taǵı biraz waqıt turdıq (Á.Q.). Kim de bolsa, birew meniń óz qayǵımdı ortaqlassın degen niyet penen, men ǵarrıǵa barlıǵın aytıp berdim (A.G.).

Maqset baǵınıqı gáptiń bayanlawıshı háreket atı feyiliniń –ıw/-iw, -w formasına ushın tirkewishi dizbeklesip keliwinen dúzilip, bas gápten ańlasılǵan is-háreket, waqıyanıń isleniw maqsetin bildiredi: Patsha, óziniń eshki qulaǵı tuwralı shashtárezler xalıqqa aytıp qoymawı ushın, basın shawıp taslawǵa buyıradı (Q.x.e.). Patsha sırlı terekti kóriw ushın, ózi kelipti («Hár túrli xalıqlardıń ertekleri»).

§123. Shárt baǵınıńqılı qospa gáp. Shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń mazmunı baǵınıńqı gáp penen bas gáptiń óz ara mánilik qatnasınan

197

dúziledi. Shártlik qatnas bas gáptegi is-háreket, waqıyanıń qanday shárt penen, qanday jaǵday da iske asqanın yamasa iske aspaǵan shártin ańlatadı: Texnikań saz bolsa, isiń rawaj tabadı. («E.Q.»). Eger texnikań saz bolmasa, isiń rawaj tappaydı.

Eki gápte de baǵınıńqı gápten ańlasılǵan waqıya bas gáptegi waqıyanıń iske asıw yáki iske aspaytuǵın real shártin ańlatadı. Bundaǵı baǵınıńqı gáplerdiń bayanlawıshları meyli bolımlı ya bolımsız bolsın ekewinen de real shárt ańlasıladı. Birinshi gápte texnikanıń saz bolıwına baylanıslı isi rawaj tapsa, ekinshi de texnikanıń saz bolıwına baylanıslı isi rawaj tappaydı. Eki jaǵdayda da real waqıya xabarlanadı.

Shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń bayanlawıshınıń shárt mánisin ańlatıwı shárt meyildiń -sa/-se forması menen belgilenedi. Sonıń menen qatar, shártlik qatnas kelbetlik feyildiń -ǵan+da, ǵan+sayın, hal feyildiń -may, - ǵansha hám t.b. basqa da hár túrli grammatikalıq formalarda kelip te bildiriledi. Bunday dúziliste kelgen baǵınıńqı gáp penen bas gáptiń arasındaǵı mánilik qatnaslar bayanlawıshı shárt meyilden bolǵan baǵınıńqı gáptiń mánisine teń keledi. Usınday belgileri esapqa alınıp, izertlewshiler tárepinen shárt baǵınıńqılı qospa gápti ózine uqsas baǵınıńqı gáplerden ajıratıwda tiykarǵı belgileri retinde olardıń mánilik baylanısı, ekinshisi retindeformalıq belgisi esapqa alınadı.1

Shárt baǵınıńqılı qospa gáp, tiykarınan, sintetikalıq usıl menen dúziledi. Onıń baǵınıńqı gápiniń bayanlawıshı tómendegi sózler arqalı bildiriledi:

1. a) baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı –sa/-se formalı shárt meyilden bolıp, bas gáptiń is-háreketiniń isleniw shártin ańlatadı: Hárbir brigadanı sawatlı adamlar basqarsa, jumıslar pútkilley basqasha bolar edi. Házirgi waqıtta siziń xızmet etiwińizdi xalıq talap etse, qalayınsha bas tarta alasız (X.S.);

b) baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı atawısh sóz hám bolsa kómekshi feyiliniń dizbeginde kelip, bas gáp penen shárt mánisinde baylanısadı. Bunday dúzilistegi baǵınıńqı gápten ańlasılǵan is-háreket bas gápten ańlasılǵan is-hárekettiń real shártin bildiredi: Eń aldı menen adamnıń kewil sarayı dúziw bolsa, isi de ońǵa júredi (Ó.X.). El aybatsız bolsa, basshılardan jurt shiyitkiydi (T.Q.). Kósewiń uzın bolsa, qolıń kúymeydi (naqıl):

d) bayanlawshı -sa formalı shárt meyilge boldı, bolǵanı kómekshi feyilleri dizbeklesip, bas gápten ańlasılǵan is-háreket, waqıyanıń isleniw shártiniń bir waqıtta tez islengenligin bildiredi: Qolı perde sımlarına jaqınlası boldı, duwtardıń ózi shertilip atırǵanday boladı (Ó.X.). Qoranıń aldına quyash tússe bolǵanı, jalań ayaq balalar quyashlamaǵa shıǵıp oynaydı (Ó.Á.);

Geyde bayanlawıshı shárt meyilden bolǵan baǵınıńqılı qospa gáptiń shárt mánisin e le de kúsheytip aytıw kerek bolǵanda, baǵınıńqı gáptiń

198

basında eger, al bas gáptiń aldında dánekerlik xızmettegi onda sózi qollanıladı: Al, eger demografiyalıq mashqalalar bilgirlik penen sheshilip atırsa, onda jas adamlar birin-biri tabadı, baxıtlı boladı («E.Q.»).

2.Shárt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı kelbetlik feyildiń -ǵan+da hám - ǵan+sayın, jaǵdayda formaları arqalı bildirilip, bas gápten ańlasılǵan isháreket, waqıyanıń isleniw shártin ańlatadı. Bul jaǵdayda - ǵanda formalı kelbetlik feyilden bolǵan bayanlawısh, kóbinese bolımsız formada qollanıladı: Qıyınshılıqlar saplastırılǵanda, keyin shegindirilgende ǵana, payda bolatuǵın ájayıp isenim sezimi keledi («E.Q.»). Jumagúl bolmaǵanda, búgin men dúzde qalatuǵın edim (T.Q.). El jańarǵan sayın, sóz de, dástúrde jańara beredi. Adamnıń mádeniyatı, bilimi asqan sayın, isi de rawaj aladı (S.X.). Eger xojalıqlarda jatkalar bolmaǵan jaǵdayda, sudan shóbi senokosilkalar menen orılıp, grabller menen jıynaladı («E.Q.»).

3.Shárt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı hal feyildiń –may, - maǵansha bolımsız formalarınan bolıp, bas gápten ańlasılǵan waqıyanıń isleniw shártin bildiredi. Tóresh awıldan kelmey, onıń anası hesh uyqlamaytuǵın edi (N.D.). Gawashanıń japıraǵı túsirilmegenshe, paxta teriw mashinaları terimge kirispeydi («E.Q.»).

Geyde shárt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı –may formalı hal feyilge turıp kómekshi feyiliniń dizbeklesip keliwinen bolıp, bas gáptiń isháreketiniń isleniw shártin bildiredi. Baǵınıńqı gáptiń turıp kómekshi feyili arqalı dúziliwi ádettegi shártlik mánini stillik jaqtan kúsheytip kórsetedi: Planetanıń erigen yadrosı bolmay turıp, magnit maydanınıń dúziliwi múmkin emes. («E.Q.»).

4.Shárt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı anıqlıq meyil formasınan bolıp, oǵan ma janapayınıń dizbeklesiwi arqalı bas gáptiń mazmunına shártlik máni qosadı: Eger bir jerde Baltabaydıń atı shıqtı ma, ol zım-ziya joq bolatuǵın edi. (A.A’.). Dáriyanıń jaǵası tikjar boldı ma, onda astı tereń boladı (K.M.).

Geyde shárt baǵınıńqı qospa gáptiń bas gápiniń aldında dánekerlik xızmettegi sonda sózi kelip, baǵınıńqı gáp penen bas gáp shártlik mánide baylanısadı. Eger sonda sózine ǵana janapayı dizbeklesip qollanılsa, shártlik máni burınǵıdan da kúsheytilip keledi: Sol dárwazagilti bizde bolıwı shárt, sonda barlıq Aziya elleri qol astımızǵa ótedi. Bunda sen asıqpay, albıramay bolǵan hám bolatuǵın isti durıs ayt, sonda heshbir qátelespeyseń (T.Q.).

Shárt baǵınıńqı qospa gáplerdegi baǵınıńqı gáp penen bas gáptegi waqıyalardıń anıq bolıwı yaki bolatuǵınlıǵı, yamasa onıń bolıwbolmawındaǵı

subyektivlik qatnaslarǵa baylanıslı shárt baǵınıńqılı gáp real (haqıyqıy) hám irreal (haqıyqıy emes) bolıp ekige bólinedi.1

Qaraqalpaq tilindegi baǵınıńqılı qospa gápler boyınsha izertlewinde shárt baǵınıńqılı qospa gáplerdiń komponentleri arasındaǵı mánilik qatnas:

199

1) real shárt baǵınıńqılı qospa gáp; 2) irreal shárt baǵınıńqılı qospa gáp hám 3) boljawlı shárt baǵınıńqılı qospa gáp bolıp úsh túrge bólinedi.2 Bul izertlewshi 3-túr retinde bólingen boljaw, shamalaw, múmkinshilik mánileri arqalı bildiriletuǵın shárt baǵınıńqılı gápler basqa túrkiy tillerinde irreal túrge birlestirilgen. Haqıyqatında bul úshinshi túrdiń mánisi, dúzilisi jaǵının irreal túrge kútá jaqın. Sonlıqtan bul úshinshi túrdi basqa túrkiy tilleri sıyaqlı, irreal shárt baǵınıńqılı qospa gápke birlestirgen durıs boladı.

Real shárt baǵınıńqılı qospa gáp. Shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń bul túrinde baǵınıńqı hám bas gápler arasındaǵı is-háreket, waqıyalar baǵınıńqı gápten ańlasılǵan shártke muwapıq bas gáptegi waqıyanıń orınlanatuǵını real bolıp ańlasıladı. Baǵınıńqı gáptegi shártke tiykarlanǵan waqıyanıń iske asıwı menen bas gáptegi waqıya da orınlanadı, yamasa orınlanıwı tiyis bolıp turadı, yaǵnıy bular arasındaǵı reallıq obyektiv haqıyqatlıqqa qarsı kelmeydi.3

Shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń real mánisin bildirip keliwi til faktlerinde baǵınıńqı gáp penen bas gáptiń feyil bayanlawıshlarınıń belgili bir máhállerde keliwine baylanıslı anıqlanadı. Olardıń bayanlawıshlarınıń belgili bir máhállerge qatnaslı shártlanǵanlıqtı bildiriwi tómendegishe bolıp keledi:

1)baǵınıńqı hám bas gáptiń bayanlawıshlarınıń ekewi de házirgi keler máhál feyilleri arqalı bildirilip, waqıyalar arasındaǵı shártlik qatnastı ańlatadı: Jalǵızımnan jaqsı xabar kelse, móldegimnen bir jambılsha úzip beremen (Sh.S.). Sendey ulamalar kelip tursa, quwana beremen (A.B.). Bizler jaqsı járdemlessek, áskerler de ayanbay urısadı (K.S.) ;

2)baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı keler máhálde kelse, bas gáptiń bayanlawıshı da keler máháldiń bolımlı ya bolımsız formalarında qollanıladı: Balalarımdı oqıwǵa almasańız jaralı júregim jábirlenedi (X.S.). Eger meniń turmısqa shıqqanım ózimizdiń elge barıp jetse, hámme kúler? (G.I.). Dushpan bizdi joq etiwdi tilese, biz de qáhárlenip qabaq úyemiz (L.K.);

3)baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı keler máhál hám ótken máhál formalarında, al bas gáptiń bayanlawıshı, kóbinese ótken máhál, geyde házirgi máhál formalarında qollanıladı: Eger kózime shóp yaki basqa birnárse tússe, tili menen jalap alatuǵın edi, bayǵus. Samalǵa qarsı qarasań, betińniń terisin julıp alǵanday ashıydı (Ó.X.). Bosaydıń boyındaǵı qumlardı kórsem, Shoqayqum esime túsedi (X.S.). Sırtqa shıǵıp qarasam, eshegi álleqashan ertlewli tur eken (Sh.S.). Eger olar haqıyqatlıqtı aytıwǵa sharshamasa, men barqulla jazıwǵa tayarman

(Ó.X.).

Real shártliliktiń bildiriliwi baǵınıńqı hám bas gáptiń feyil bayanlawıshlarınıń bolımlı hám bolımsız formalarda qollanılıwına da qatnaslı bolıp keledi:

200