Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

keńislik, ekinshi gáptegi keshke jaqın sózi waqıtlıq qatnaslardı bildirip kelgen; b) dánekerler jay gáplerdegi teń mánili sózlerdi (birgelikli aǵzalardı), qospa

gáp hám tekst quramındaǵı sintaksislik birliklerdi baylanıstıradı. Dánekerler arqalı baylanısqan sintaksislik birliklerdiń arasındaǵı mánilik qatnaslar sol dánekerlerdiń semantikalıq túrlerine sáykes keledi: 1. Shamurat ata – jer hám paxta menen kútá túsinikli tilde sóylese biletuǵın adam (I.Yu). Úyde Asan joq eken, sol ushın Ernazar kóp irkilgisi kelmedi (T.Q).

Da//de kómekshi sózleri kóp sıńarlı birgelkili aǵzalardıń hár biri menen qaytalanıp kelgende baylanıstırıwshı dánekerlik xızmeti menen qatar janapaylıq xızmetti de atqaradı:

a)gáptiń quramındaǵı ózi qatnaslı sózge kúsheytiwshilik-janapaylıq máni beriw arqalı sońǵı sóz benen baylanıstıradı: Abat asıqpay otırıp qozılardıń ekewin de paltosına oradı (T.Q);

b)birgelkili aǵzalardıń hárbiri menen qaytalanıp kelip, kúsheytiwshilikjanapaylıq máni beredi: Dárya da, kól de jım-jırt. Balıqtıń gúmis qalashı kóriniwden qarmaqshınıń shápikligi de, sheberligi de, tásilxorlıǵı da kerek (K.S);

d)da//de kómekshileri eki sıńarlı birgelkili feyil bayanlawıshtıń arasın baylanıstırıp kelgende, bir subyekttiń hár túrli is-háreketin bir-biirine ıńǵaylastıra baylanıstıradı. Eki sıńarlı birgelkili feyil bayanlawıshlar da//de kómekshileri arqalı baylanısqanda is-hárekettiń tez islengenligin bildiredi: Eki dos bir-birine jalt qarastı da túsinisti (B.B). Ayparsha bizler menen xoshlastı da ketip qaldı

(G.I).

3. Almasıqlar. Almasıqlar baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gáplerin hám tekst

bóleklerin baylanıstırıp keledi:

1)baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gáplerin baylanıstırıwda haqıyqıy sorawlıq mánisin joyıtıp, qatnaslıq mánige ótken kim, ne, qansha, qalay, qayda, qanday hám usı almasıqlarǵa qatnaslı qollanılatuǵın sol, sonsha, solay, sonda, sonday, t.b. soraw - qatnas almasıqları qatnasadı. Mısalı: Kim qanaatlı bolsa, sol bay (T.Q). Paxtaǵa qansha tárbiya berseń, sonsha ónim beredi. Asaw Araldıń minezi qanday ójet bolsa, qoynındaǵı balıqlarınıń óris ózgertiwi de sonday qubılmalı

(K.S);

2)almaısqlar tekst bóleklerin baylanıstırıp kelgende, teksttiń dáslepki gáplerinde atlıq, kelbetlik, sanlıq sózleri keledi de, keyingi gáplerde sol sózlerdiń ornına almasıqlar almasıp, bir tutas pútinlikti payda etedi hám stillik jaqtan da ıqshamlılıqqa alıp keledi. Mısalı: Áy, meniń qutlı dalam, házir jıyın terimnen keyin dem alıp atırsań. Házir bul jerlerde adamlardıń dawısı esitilmeydi. Sen óz qoynıńda ónip ósken nesiybelerdi adamlarǵa berip bolǵannan keyin ayaq qolın bawırına alǵan hayallarday bolıp kósilip jatarsań. Sen ele adamlar súrimge shıǵaman degenshe usı taqılette dem alıp jata bereseń. Házir bul átirapta sen hám men barman. Basqa heshkim joq. Sen meniń barlıq ómir tariyxımdı bileseń. Búgin meniń Subanqul menen Jaynaqtıń hám Áliymanıń ruwxın eske alıp sıyınıp, olardıń haqqına tájim

11

berip iyiletuǵın kúnim. Házirshe men tiri júrgenlikten, olardı heshqashan yadımnan shıǵarmayman. (Sh.A).

Bul kishi teksttegi gáplerdi baylanıstırıwshı qural wazıypasın sen, ol almasıqları atqaradı. Bul almasıqlar tekst ishinde dala, Subanqul, Jaynaq,

Aliyman sózleriniń ornına qollanılıp, tekstti dúziwshi baylanıstırıwshı qural xızmetin atqarıp kelgen.

4.Sózlerdiń orın tártibi. Qaraqalpaq tilinde gáp aǵzalarınıń orın tártibi erkin hám turaqlı bolıp keledi. Gáp aǵzalarınıń erkin hám turaqlı orınǵa iye bolıwı gáptiń dúzilisi, kommunikativlik, grammatikalıq hám stilistikalıq xızmetlerine baylanıslı boladı. Máselen, bas aǵzalardan dúzilgen gápler ekinshi dárejeli aǵzalar menen keńeyip kelgende, ekinshi dárejeli aǵzalardıń orın tártibi bas aǵzalarǵa gárezliligine qaray jaylasadı.

Orın tártip arqalı baylanısıw, kóbinese atributivlik hám predikativlik qatnastaǵı gáp aǵzalarına tán bolıp keledi. Mısalı: zúráátli jer, aqlanǵan jay, ıssı kún, t.b. Bul sóz dizbekleriniń sıńarları anıqlawısh-anıqlanıwshı qatnasta kelgen. Eger usı sıyaqlı qatnastaǵı sózlerdiń orın tártibi ózgerilse, predikativlik qatnasqa ótip, gáplik belgige iye boladı. Bul jaǵdayda orın tártip penen qatar gáplik intonaciya qatnasadı: Jer zúráátli. Jay aqlanǵan. Kún ıssı.

5.Intonaciya. Sózlerdiń sintaksislik baylanısıwın bildiriwde intonaciya da tiykarǵı qurallardıń biri retinde qatnasadı. Intonaciya sóylewde dawıstıń kóteriliwi, páseyiwi, toqtawı, sonday-aq pauza, melodika, ritm, logikalıq pát hám t.b. belgilerge iye boladı.

Intonaciya gáptiń dúziliwi ushın tiykarǵı belgilerdiń biri retinde xızmet atqaradı. Sonıń menen qatar, sóylewde bir sintaksislik birliktegi intonaciyanıń ózgeriwi mániniń ózgeriwine de sebebshi boladı. Máselen, bir intonaciya menen aytılǵan kóp balalı sóz dizbeginen basqasha intonaciyalıq ózgeriske ushıratıp aytqanımızda, tómendegidey mánilik ózgeshelikke iye boladı: Kóp balalı // ana -bunda balası kóp ana, al kóp // balalı ana túrinde aytqanda balalı kóp ana uǵınıladı. Intonatsıyanıń bólegi bolǵan pauzanıń ózgeriwi menen mazmın ózgerip otır.

Sonday-aq, bul sawınshı, ol shıpaker sıyaqlı sózlerdiń dizbegi intonaciyalıq jaqtan bir sintagma dúzip kelgen. Olar intonaciyalıq jaqtan ózgeriske ushırap aytılǵanda, yaǵnıy gáplik intonaciyada dáslepki sóz dizbegi túrinen ózgerip, gáplik dúziliske ótedi: Bul – sawınshı. Ol – shıpaker. Bul dúziliste intonaciyalıq ózgeriske baylanıslı sızıqsha arqalı bólingen sózler hár qaysısı óz aldına bir sintagma dúzip, predikativlik qatnaspayda etedi.

§6. Sintaksislik baylanıstıń túrleri. Sintaksislik baylanıslardı bildiriwshi qurallardıń qatnasına qaray sintaksislik birliklerdiń sıńarları arasındaǵı baylanıs eki túrli baladı. Olardıń biri, dizbeklewshi dánekerler hám intonatsya arqalı teń mánide dizbeklese baylanısadı. Ekinshi túri sóz formaları, baǵındırıwshı dánekerler hám dánekerlik xızmettegi sózler arqalı baylanısıp,baǵınıńqılı baylanıstı dúzedi. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine

12

qaray,sintaksislik baylanıs eki túrge bólinedi: dizbekli baylanıs hám baǵınıńqılı baylanıs.

Dizbekli baylanıs. Dizbekli baylanısta jay gáplerdiń quramındaǵı birgelikli aǵzalar hám dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler baylanısadı. Dizbekli baylanıstaǵı sintaksislik birlikler mánilik jaqtan bir-birine ǵárezsiz, teń mánili bolıp keledi. Olardıń sintaksislik baylanısı dizbeklewshi dánekerler hám intonatsya arqalı bildiriledi. Dáneker hám intonatsyanıń qatnasına qaray dizbeklewshi baylanıstaǵı sintaksislik birliklerdiń sıńarları dúzilisi jaǵınan ashıq qatarlı baylanıs hám jabıq qatarlı baylanıs bolıp ekige bólinedi.Ashıq hám jabıq qatarlı dúziliste jay gáplerdiń quramındaǵı birgelkili aǵzalar hám dizbekli qospa gáptiń jay gápleri baylanısadı. Bul dúzilislerdegi sintaksislik birliklerdiń sıńarları dánekerli hám dánekersiz baylanıslarda keledi.1

Baǵınıńqılı baylanıs. Baǵınıńqı baylanıstaǵı sintaksislik baylanıslardıń sıńarları biri ekinshisin túsindirip, baǵınıw jolı menen baylanısadı. Baǵınıńqılı baylanıs, tiykarınan, predikativlik hám predikativlik emes sintaksislik birliklerdiń sıńarları arasındaǵı baylanıstı bildiredi.

Predikativlik baylanıstaǵı sintaksislik birliklerdiń tiykarǵı baylanıstırıwshı quralları retinde gáplik intonatsya, betlik hám bayanlawısh formaları qatnasadı. Mısalı: Men injenermen. Sen muǵallimseń. Ol oqıwshı. Ol isleydi. Qıraw túsip, shópler quwradı, t.b.

Predikativlik emes qatnastaǵı sintaksislik birliklerdiń sıńarları sóz formaları, tirkewishler hám orın tártip arqalı baylanısadı. Sóz dizbeginiń quramındaǵı baǵınıńqı sıńarı baǵındırıwshı sıńarına talap etken sóz formasın ózine qabıl etedi: kósheni tazalaw, inimniń kitabı, qızıqlı lektsiya, sharwalar menen sóylesiw, azatlıq ushın gúresiw, t.b.

Baǵınıńqılı baylanıs jay gáp hám sóz dizbeginiń quramındaǵı sózlerdiń baylanıstırıw usılına qaray, kelisiw, basqarıw, jupkerlesiw hám izafet sıyaqlı tórt túrge bólinedi.

§ 7. Baǵnıńqı baylanıstıń túrleri. 1. Kelisiw. Bul baylanısta baǵınıńqı sóz baǵındırıwshı sózdiń talabına ılayıq óz formasın soǵan sáykeslendirip baylanısadı. Kelisiw, tiykarınan, baslawısh-bayanlawıshlıq qatnastaǵı sózlerdiń arasındaǵı baylanıslardı bildierdi. Baslawıshbayanlawıshlıq qatnastaǵı sintaksislik birliktiń sıńarlarınıń biri baǵınıwshı (bayalawısh), ekinshi baǵındırıwshı (baslawısh) bolıp keledi. Bunda baǵınıńqı sóz baǵındırıwshı sózge formalıq jaqtan sáykeslenip, baǵındırıwshı sóz qaysı bette, qaysı sanda kelse, baǵınıńqı sóz de sol bette, sol sanda kelip baylanısadı: Men mektepte isleymen. Sen qurılısta injenerseń. Ol awıldaisleydi.

Ádebiy tildiń norması boyınsha baslawısh penen bayanlawısh bette kelisip baylanıssa da, sanda kelisiwi shárt emes. Mısalı:

I bet. Bizler islep atırmız

1 Bular tuwralı keńirek túsinik alıw ushın sabaqlıqtıń «birgelkili aǵzalı gápler» degen temada 94-§qa, «Dizbekli qospa gápler» degen temada §105-106-larǵa qarań.

13

II bet. Sizler islep atırsız

III bet. Olar islep atır

Bunda bette, sanda kelisiw I, II betlerde ǵana boladı. Al, úshinshi bette olar bette kelisse de, sanda tolıq sáykeslikke iye emes. Usı jaqlarına qarap, kelisiw tolıq hám tolıq emes baylanısıw túrinde ushırasadı.

Baǵınıńqı sózdiń baǵındırıwshı sózge sáykes bet, san formaların qabıl etip baylanısıwı tolıq kelisiw, al baǵınıńqı sózdiń baǵındırıwshı sózge sáykes formalardı tolıq qabıl etpey-aq baylanısıwı tolıq emes kelisiw boladı.

2. Basqarıw. Basqarıw baylanısındaǵı sóz dizbeginiń quramındaǵı sózlerdiń biri ekinshisine mánilik hám formalıq jaqtan baǵınıp baylanısadı. Baǵındırıwshı sózdiń talabı boyınsha baǵınıńqı sóz seplik affiksi menen yamasa tirkewish penen kelip, baǵındırıwshı (bas) sóz benen baylanısadı: mallardı suwǵarıw, atızda islew, kópir arqalı ótiw, t.b. mısalǵa keltirilgen sóz dizbekleriniń hámmesi de feyil sózlerdiń basqarıwında kelgen. Bul sóz dizbekleriniń quramındaǵı seplik affiks penen hám tirkewish penen kelgen sózler basqarıwshı sózge mánilik hám formalıq jaqtan qatnaslı bolıp, sol sózdi obyektlik hám pısıqlawıshlıq mánilerde sıpatlaydı.

Basqarıwshı baylanıs atawısh sóz dizbegi formasında da keledi. Bunday jaǵday seplik affiksli atawısh sózlerdi ekinshi bir atawısh sóz basqaradı: mennen úlken, tawdan biyik, ózińizge málim, aǵashtan qattı, sózge sheshen, adamǵa dos, qoydan juwas, t.b.

Basqarıwshı baylanıs joqarıdaǵı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray feyil basqarıw hám atawısh basqarıw bolıp ekige bólinedi.

Bir basqarıwshı sózge qatnaslı eki yamasa birneshshe basqarıwshı sóz (seplik affiksli yamasa tirkewishli sóz) kelip, aralas túrde qospa sóz dizbegin dúzip te keledi: salını kombayn menen túyiklew, kún sayın jumısqa qatnaw, qaladan awılǵa mashina menen qaytıw, t.b.

3. Jupkerlesiw. Jupkerlesiwshi baylanıstaǵı sózler heshqanday seplik affikssiz hám tirkewishsiz orın tártip arqalı baylanısadı. Olar orın tártip arqalı baylanısqanda, baylanısqan eki sóz arasına basqa sóz qospay, qatar turıp janasa baylanısadı: tınıq suw, ashıq hawa, salqın samal, mazalı qayıń, bes dápter, tez júriw, jaqsı oqıydı, júresine otırıw, tez-tez sóylew, t.b.

Eger anıqlawıshlıq qatnastaǵı jupkerlesiwshi baylanıstaǵı sózlerdiń orın tártibi ózgertilse, predikativlik baylanısqa ótedi.

Jupkerlesiwshi baylanısta orın tártip penen birge intonaciya da áhmiyetli xızmet atqaradı. Máselen: tez-tez júrdi, qattı baqırdı, tez shıǵıp ketti sıyaqlısóz dizbegindegi baǵınıńqı hám baǵındırıwshı sózler orın tártibi jaǵınan da, intonaciyalıq jaqtan da bir-biri menen tıǵız baylanısta kelgen. Jupkerlseiwshi baylanıstaǵı sózlerdiń baǵınıńqı sózi, kóbinese kelbtelik, ráwish, hal feyil, kelbetlik feyil, almasıq, sanlıq, eliklewish sózlerden boladı da, baǵındırıwshı sóz atlıq yamasa feyilden bolıp keledi: uzın boylı jigit, jaqın otırıw, silpilep jawdı, aqlanǵan jay, shaqqan-shaqqan júriw, on qoy, jún oramal, jalt-jalt qaradı, t.b.

Izafet. Atawısh sózlerdiń iyelik sepligi hám tartım affiksi arqalı baylanısıwı izafetlik baylanıstı dúzedi. Izafet ilimde tartımlanıwshı baylanıs

14

dep te ataladı. Sebebi, izafetlik baylanıstaǵı sóz dizbeginiń baǵındırıwshı sózi tartım affiksli, baǵınıwshı sózi iyelik sepliginde keledi: teńizdiń hawası, boyannıń tamırı, terektiń japıraǵı, seniń dápteriń, onıń kitabı, t.b.

Izafetlik baylanıstıń bir jaǵınan kelisiwge, ekinshi jaǵınan basqarıwǵa jaqın keletuǵın tárepleri de bar. Máselen, izafetlik baylanıstıń kelisiwge jaqınlıq jaǵı olardıń birinshi sıńarı iyelik sepligindegi betlik almasıǵınan bolǵanda úsh bette tartımlanadı: meniń kitabım, seniń kitabıń, onıń kitabı. Bul sóz dizbegine qatnaslı baylanıs. Olar úsh bette ózgeriske ushırap baylanısqan menen, eki atawısh sózdiń tartımlanıwshı baylanısın bildiredi. Al, kelisiw baylanısında kelgen sózler bette, sanda kelisedi hám predikativlikke iye boladı: Men oqıwshıman. Sen oqıwshısań. Ol muǵallim.

Izafetlik baylanıstıń basqarıwǵa jaqın jaǵı – basqarıwshı baylanıs sıyaqlı, tartım affiksli ekinshi sıńarı birinshi sıńarınıń iyelik sepliginde keliwin talap etip turadı. Iyelik sepligindegi sóz tartım affiksli sózge mánilik hám formalıq jaqtan baǵınıshlı bolıp, ol basqarıwshı sózdi anıqlawıshlıq mánide túsindiredi. Biraq, basqarıwshı baylanıstaǵıday bir táreplemelik baylanısta emes, eki táreplemelik baylanıstı bildiredi. Basqarıwda tek baǵınıwshı sóz seplik affiksli yamasa tirkewishli kelse, bunda eki sıńarı da bir-biri menen muwapıqlasıp, grammatikalıq formalar arqalı baylanısadı.

Izafetlik baylanıstaǵı sózler orın tártibi jaǵınan ekinshi sıńarına qatnaslı arasında anıqlawıshlıq mánidegi sózler kelip, olar bir-birinen uzaq turıp ta baylanısadı: Maman Murat Shayıqtıń izde kiyatırǵan at qosshısı ótip ketkenshe irkilip turdı (T.Q). Xibat aǵanıń awılǵa alıp kelgen bul jańa xabarı tez jıldırımday tarap ketti (D.Yu).

«Izafet» termini qaraqalpaq tilinde baǵınıńqı baylanıstıń bir túri retinde eń dáslep 1963-jılı basılǵan mektep sabaqlıǵında qollanıldı.1 Soǵan deyin mektep sabaqlıqlarında baǵınıńqı baylanıstıń bul túri basqa túrlerine birlestirilip úyrenilip keldi. Al ilimiy miynetler hám joqarı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlarda 70jıllardan baslap qollanılıp kiyatır. Biraq, izafetlik baylanıs, 2000-jıldan baslap basılǵan orta mektep hám akademiyalıq litseylerge arnalǵan sabaqlıqlarda oqıwshılarǵa jeńillestirip beriw maqsetinde «úylesiw» termini qollanıldı.2 Úylesiw baylanısındaǵı sózlerdiń baǵındırıwshı sózi (bas sózi) tartım túrinde, baǵınıńqı sózi sol tartımnıń talap etiwine sáykes iyeliksepliginde kelip, úylesip baylanısadı.

1 Ubaydullaev K., Dáwenov E., Dáwletov M. Qaraqalpaq tili sabaqlıǵı. Sintaksis. 7-8-klaslar ushın. Nókis, 1963, 24-bet.

2 Da’wletov M., Da’wletov A. Qaraqalpaq tili. Akademiyalıq litseydiń II kursı ushın sabaqlıq. Nókis. «Bilim», 2002, 87-bet.

15

III bap Sóz dizbekleri

Tayanısh sózler: sóz dizbegi, baǵındırıwshı sóz, baǵınıńqı sóz, atawısh sóz dizbegi, feyil sóz dizbegi, erkin sóz dizbegi, turaqlı sóz dizbegi, sintaksislik sóz dizbegi, sóz dizbeginin mánisi, anıqlawıshlıq sóz dizbegi, obyektlik sóz dizbegi, pısıqlawıshlıq sóz dizbegi, izafetlik sóz dizbegi, basqarıwshı sóz dizbegi, jupkerlesiwshi sóz dizbegi, t.b.

§8. Sóz dizbekleri haqqında túsinik. Eki yamasa birneshe tolıq mánili sózlerdiń mánilik hám grammatikalıq baylanısınan dúzilgen predikativlik emes sintaksislik birlikke sóz dizbegi belinedi.

Sóz dizbeginiń quramına kirgen sózlerdiń birewi (dáslepkisi) baǵınıńqı sóz, ekinshisi baǵındırıwshı (bas) sóz bolıp dúziledi. Baǵınıńqı sóz baǵındırıwshı sóz benen formalıq hám mánilik jaqtan baylanısadı. Sóz dizbegi óz aldına sintaksislik birlik dep qaralǵan menen, gáptiń quramında onıń qurılıs materialları retinde xızmet atqaradı.

Házirgi sintaksislik ilimdegi gáp aǵzalarınıń jańasha úyreniw baǵdarları boyınsha gáp aǵzaları sózdi keńeyttiriwshi aǵza hám gápti keńeyttiriwshi aǵza dep úyreniledi. Bunda sózdi keńeyttiriwshi aǵza sóz dizbeginiń sıńarı retinde úyrenilidi de, gápti keńeyttiriwshi túri determenant aǵza retinde úyreniledi. Mısalı: Aspanda esap-sansız juldızlar jımıńlaydı (K.M.) Mına jaqta studentlerdiń zawıqlı kúlkisi esitiledi (I.Yu.). Bul keltirilgen gáplerdiń birinshisinde esapsansız juldızlar hám studentlerdiń zawıqlı

16

kúlkisi degen eki sóz dizbegi bar. Bular gáp ishinde sóz dizbeginiń talabına juwap beredi. Al gáptiń basında kelgen aspanda, mına jaqta sózleri gáptiń quramında sóz dizbeginiń sıńarı bola almaydı. Olar gáptiń basında kelip, pútin gáptiń mazmunı menen baylanısıp, gápti keńeyttiriwshi aǵza– determenant xızmetin atqaradı.

Sóz dizbegi neshe sózdiń dizbeginde kelse de, binarlı sıpatqa iye bolıp, kóbinese eki sıńarlı dúziliste keledi. Onıń sózdi keńeyttiriwshi bólegi túsindiriwshi sóz retinde baǵınıńqı, al keńeyiwshi, túsindiriliwshi bólegi baǵındırıwshı sóz bolıp keledi. Baǵınıńqı sóz baǵındırıwshı sóz talap etken sóz formaların yamasa tirkewishlerdi ózine qosıp aladı, ya mánilik jaqtan orın tártip arqalı baylanısadı.

Sóz dizbeginiń basqa til birliklerine - sóz, gápke qatnaslı tárepleri de bar:

1.Sóz dizbegi qospa sóz hám turaqlı dizbeklerge uqsas bolıp keledi. Sóz - leksikalıq birlik. Ol mánisi, xızmeti boyınsha nominativlik túsinikti bildirip, zatlardıń, is-háreket, waqıyalardıń, túr-tus sapa hám hár túrli belgilerdiń atamasın bildiretuǵın til birligi.

Qospa sóz hám turaqlı sóz dizbeginiń sıńarları arasında sintaksislik baylanıs hám mánilik qatnas ańlatılmaydı. Olar neshe sózden quralsa da, bir leksikalıq mánidegi birlik dep qaraladı.

Sóz dizbeginiń quramındaǵı sózler bir-biri menen grammatikalıq qurallar arqalı baylanısadı. Olar gáptiń qurılıs materialı xızmetin atqaradı.

2.Sóz dizbegi de,gáp te mánili sózlerdiń sintaksislik baylanısınan dúziletuǵın sintaksislik birlik. Sóz dizbeginiń gápten ayırmashılıǵı, sóz dizbegi gáplik belgi - predikativlikke iye bolmaydı. Sóz dizbegi neshe sózdiń dizbeginen dúzilse de, qospa mánidegi nominativlik túsinikti bildiredi. Gáp neshe sózden dúzilse de, gáplik belgige-predikativlikke iye boladı.

Demek, sóz dizbegi basqa sintaksislik birliklerden ózine tán tómendegi belgileri menen ayrılıp turadı: 1) eń kemi tolıq mánili eki sózdiń sintaksislik baylanısınan dúziledi; 2) sıńarları bir-biri menen sintaksislik baylanıstı bildiriwshi qurallar arqalı baylanısadı; 3) sintaksislik mánisi jaǵınan anıqlawıshlıq,obektlik hám pısıqlawıshlıq qatnaslardı bildiredi.

Sóz dizbeginiń bas sóziniń bildiriliwine qaray túrleri

Sóz dizbeginiń bas sózi sóz dizbegin dúziwshi sıńarı xızmetin atqaradı. Baǵınıńqı sóz bas sózdi túsindiriwshi, sóz dizbeginiń keńeyttiriwshi aǵzası xızmetinde keledi. Bas sózdiń qanday sóz shaqabı arqalı bilidiriwine qaray, sóz dizbegi atawısh sóz dizbegi hám feyil sóz dizbegi bolıp ekige bólinedi.

§9. Atawısh sóz dizbekleri. Bas sózi atawısh sózlerden bolǵan sóz dizbeginiń túrine atawısh sóz dizbegi delinedi. Atawısh sóz dizbekleriniń bas sózi kóbinese atlıqtan, kelbetlikten, jekke-siyrek jaǵdayda basqa da atawısh sózlerden boladı.

1. Bas sózi atlıqtan bolǵan atawısh sóz dizbekleri:

17

a)atlıq+atlıq: jún oramal, aǵash qasıq, temir pesh; júk mashina, un qalta, mal qora; sawınshı qız, diyqan adam, t.b. Bul modeldegi atawısh sóz dizbeginiń aldınǵı sıńarı sońǵı bas sózdiń materiallıq tegin, bir nársege arnalǵanlıǵın, kásibi, t.b. belgilerin bildiredi. Sonday-aq iyelik sepligindegi atlıq+atlıq modelindegi: fermanıń malı, oqıwshınıń kitabı, ǵawashanıń japıraǵı, kóldiń suwı, paxta mamıǵınıń talshıǵı, kitabtıń sońǵı beti, onıń azanǵı dawısı, t.b. izafetlik baylanısta dúzilgen sóz dizbekleriniń aldınǵısı sońǵısınıń kimge ya nege dárek ekenligin, menshikleniwin bildiredi;

b)kelbetlik+atlıq: qalıń toǵay, biyik taw, keń maydan, sora jer, uzın boylı jigit, sarı sınlı qız, awıldaǵı mektep, kóldegi qamıs, keshegi adam, t.b. Bul dúzilistegi sóz dizbekleriniń baǵınıńqı sózi bas sózdiń sın-sıpatın, kelbetin, orın hám waqıtqa qatnaslı belgilerin anıqlaydı. Sonday-aq kelbetlik penen atlıq (ekewi bir komponent) + atlıq túrinde atawısh sóz dizbegin dúzip keledi: kishi feyil adam, biyik ókshe etik, t.b.

v)sanlıq+atlıq: úsh adam, on qoy, onlaǵan qara mal, toǵızınshı klass, eki mıń onınshı jıl, XXI ásir, t.b. Bul sıyaqlı sanlıq+atlıq modelindegi atlıqtıń dáslepki sıńarı sońǵı sıńarınıń san-muǵdarın, qatar-sanın anıqlap keledi. Sanlıq penen kelbetlik (ekewi bir sıńar) +atlıq modelinde de atawısh sóz dizbegi dúziledi: bes qabatlı jay, segiz qırlı jigit, úsh múyeshli sızılma, tórt múyeshli háwiz, t.b.

g)almasıq+atlıq: bul adam, usı bala, sol kitap, ol kisi, mına qız, hárbir adam, barlıq oqıwshı, qaysı awıl, qansha qoy, heshbir adam, t.b. Bul túrdegi sóz dizbeginiń dúziliwi ushın baǵınıńqı sıńarı bolıp anıqlawıshlıq qatnasta bildiretuǵın almasıqlar qatnasadı hám bas sózdi anıqlawıshlıq mánide sıpatlaydı.

d)kelbetlik feyil+atlıq: súrilgen jer, egiletuǵın atız, toń may, jer súretuǵın traktor,biliner-bilinbes iz, t.b. Bul dúzilistegi sóz dizbekleriniń baǵınıńqı hám bas sıńarları anıqlawıshlıq qatnasta boladı.

2. Bas sózi kelbetlikten bolǵan atawısh sóz dizbekleri:

a)atlıq+kelbetlik: qardan aq, paldan shiyrin, sózge sheshen, jaydan biyik, adamǵa jaǵımlı, iske hayyar, t.b. Atawısh sóz dizbekleriniń bul túriniń baǵınıńqı sıńarı obyektlik máni bildiriw menen qatar, bas sózdi salıtırıwshılq mánige de iye boladı. Eger usı sıyaqlı sóz dizbekleri basqa bir atawısh sózler menen dizbeklesip kelgende, sol sóz dizbegniniń anıqlawıshlıq qatnastaǵı baǵınıńqı sıńarı boladı:

sózge olaq adam, adamǵa jaǵımlı samal, paldan mazalı qawın, t.b.

b) almasıq+kelbetlik: mennen úlken, sennen uzın, onnan kishi, hámmesinnen jaqın, ózine jaqın, t.b.

3.Bas sózi sanlıq, ráwishten bolǵan sóz dizbekleri:

a)ráwish+sanlıq: shepten e kinshi, ortadan tórtinshi, aqırınan úshinshi,

t.b.

b) atlıq+ráwish: sesten tez, qustan jıldam, qalaǵa uzaq, awılǵa jaqın, bıltırǵıdan kóp, kún shıqpastan burın, t.b. Bul ráwish sózlerdiń basqarıwındaǵı atawısh sóz dizbekleri de feyil yamasa atlıq sózler menen

18

dizbeklesip kelgende, sol sóz dizbeginiń baǵınıńqı sıńarınıń wazıypasınatqaradı.

§ 10. Feyil sóz dizbekleri. Bas sózi feyilden bolǵan sózlerdiń dizbegine feyil sóz dizbegi delinedi. Feyil sóz dizbeginiń dúziliw modeli baǵınıńqı sıńarlarınıńqaysı sóz shaqabınıń toparınan bildiriliwine qaray tómendegishe dúziledi:

1. Baǵınıńqı sıńarı atawısh sózlerden bolǵan feyil sóz dizbekleri:

a)atlıq+feyil. Feyil sóz dizbeginiń bul túri sıńarlarınıń baylanısıw usılına qaray eki túrli boladı. Olardıń bir toparınıń baǵınıńqı sıńarı bas sóz benen hesh qanday affikssiz hám tirkewishsiz, orın tártip arqalı jupkerlesiw usılı menen baylanısadı: pishen orıw, jay sıbaw, paxta teriw, jer súriw, gerbish óriw, xat jazıw, kitap oqıw, awqat jew, t.b. Bul baylanıstaǵı sóz dizbekleriniń dáslepki sıńarına tabıs sepliginiń affiksi jalǵanıp ta keledi. Bunday jaǵdayda sol sóz (awqattı jedi) sóylewshi hám tıńlawshıǵa belgili predmetti, al basqa jaǵdayda uluwmalıqtı, belgisizlikti bildiredi. Ekinshi túriniń baǵınıńqı sıńarı seplik affiksli hám tirkewishli kelip, bas sóz benen basqarıw usılında baylanısadı: ǵawashanı suwǵarıw, paxtanı teriw, salını túyeklew, awılǵa ketiw, awıldan keliw, qaladan qaytıw, suwda júziw, oqıw haqqında oylaw, kópir arqalı ótiw, qálem menen jazıw, japtıń boyında otırıw,

t.b. Bul sıyaqlı feyil sóz dizbekleriniń dáslepki sıńarların sońǵı bas sıńarı obyektlik hám pısıqlawıshlıq mánilerde túsindirip keledi;

b)kelbetlik+feyil: jaqsı oqıw, sapalı islew, anıq sóylew, nátiyjeli tamamlaw, tereń oylaw, mayda tuwraw, t.b. Feyil sóz dizbeginiń bul túriniń baǵınıńqı sıńarı bas sıńarı menen sın, sapa mánili pısıqlawıshlıq qatnasta boladı;

d)sanlıq+feyil: eki qatnaw, úsh aylanıw, eki ret kirip shıqtı, birinshi bolıp orınladı, úshew bolıp keldi, tórtten birin aldı, t.b. Bul túrdegi feyil sóz dizbekleriniń baǵınıńqı sózi bas sózin san-muǵdar mánisinde túsindiredi;

e)ráwish+feyil: tez keldi, tez-tez sóyledi, kóp sóylew, joqarı kóteriliw, tómen túsiw, kóplep-kómeklep járdemlesiw, uzaq kútiw, dústómenine jatıw, kóp etip úyiw, azǵana irkiliw, t.b. Feyil sóz dizbeginiń bul túriniń ráwish sıńarı feyil

menen jupkerlese baylanısıp, bas sıńarı sın, waqıt, orın, muǵdar-dáreje, t.b. mánilerde keledi.

2.Hal feyil+feyil: silpilep jawdı, dawıslap oqıw, juwırıp shıǵıw, irkilmesten júriw, toyǵansha ishiw, sharshaǵansha juwırıw, kúle qaraw, júresine otırıw, t.b. Hal feyil+feyil túrindegi feyil sóz dizbeginiń hal feyil sıńarı bas sózdi sın, waqıt, muǵdar-dáreje pısıqlawıshı mánisinde túsindiripkeledi.

3.Eliklewish sóz+feyil: jalt-jalt qaraw, gilt toqtadı, gúldir-gúldir kisnedi, ǵarsh-ǵarsh shaynadı, búlk-búlk qaynadı, bıj-bıj janıw, gúbir-gúbir sóyledi, dırdır qaltıradı, mort sındı, t.b. Eliklewish sózlerdiń eki túri de feyil sózler menen dizbeklesip, feyil sóz dizbegin dúzedi hám bas sóz benen jupkerlesiw usılında baylanısadı. Eliklewish sózli feyil sóz dizbeginiń eliklewish sıńarı bas sózdi sın pısıqlawısh mánilerinde túsindiredi.

19

4. Turaqlı dizbek+feyil: ishek-silesi qatqansha kúliw, kózdi ashıpjumǵansha jetiw, iliptartıp sóylew, túyeden postın taslaǵanday bolıp qulaw, urıp tıqqanday bolıp tıǵılıw, suw sepkendey basılıw, t.b. Bul sıyaqlı turaqlı dizbekler de jay sóz dizbeginiń bir sıńarı bolıp, feyil sóz dizbeginiń quramındaǵı bas sózdi sın pısıqlawısh mánisinde túsindiredi.

§11. Sóz dizbekleriniń mánilik qatnasları. Sóz dizbeginiń quramındaǵı sózler óz ara mánilik hám formalıq jaqtan baylanısqa túsiwi arqalı hár túrli mánilik qatnaslardı bildiredi. Sóz dizbeginiń sıńarları arasındaǵı mánilik qatnaslar baǵınıńqı sóz benen baǵındırıwshı sózlerdiń arasında boladı. Baǵınıńqı sóz baǵındırıwshı sózdi anıqlawıshlıq, tolıqlawıshlıq (obyektlik) hám pısıqlawıshlıq mánilerde túsindiredi. Usı sıyaqlı mánilik ózgesheliklerine qaray sintaksislik sóz dizbekleri anıqlawıshlıq, obyektlik hám pısıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz dizbekleri bolıp bólinedi.

1.Anıqlawıshlıq qatnas. Anıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz dizbegi jupkerlesiwshi hám izafetlik qatnastaǵı sózlerdiń dizbeginen dúziledi. Bunday baylanıstaǵı sóz dizbeginiń baǵınıńqı sıńarı qanday? qansha? neshe? kimniń? neniń, t.b. sorawlarına juwap beredi hám bas sózdi anıqlawıshlıq mánide túsindiredi: jipek gezleme, bılǵarı etik, bes kitap, on dápter, sulıw kórinis, qısqı suwıq, aqshıl bult, tawdıń qarı, ǵawashanıń góregi, suwretshi qız, jas bala, uzın boylı adam, t.b.

2.Obyektlik qatnas. Obyektlik qatnas basqarıw usılında baylanısqan atawısh hám feyil sózlerdiń sıńarları arasındaǵı mánilik qatnaslardı bildiredi. Bul qatnastaǵı sóz dizbeginiń baǵınıńqı sıńarı tolıqlawıshqa qoyılatuǵın seplik formalı sorawlarǵa juwap beredi: sózge sheber, ózińizge málim, abırayǵa sherik, kitaptı oqıdı, awqattan ishti, májiliste talqılandı, avtovusta keldi, sharwalar menen ushırastı, súwreti arqalı tanıdı, egis ushın tayarlandı, t.b.

3.Pısıqlawıshlıq qatnas. Basqarıw, jupkerlesiw usılında baylanısqan sóz dizbekleri bildiredi. Bul qatnastaǵı sóz dizbekleriniń baǵınıńqı sıńarına ráwishlik mánidegi sorawlar qoyıladı. Pısıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz dizbeginiń baǵındırıwshı sıńarı, kóbinese feyilden baǵınıńqı hár túrli sóz shaqapları arqalı bildiriledi: qalada islew, toǵayda qıdırıw, awılǵa qaytıw, kún sayın qatnaw, kópir arqalı ótiw, jaqsı oqıw, tez shıǵıp ketiw, russha sóylew, tabıslı tamamlaw, eki ret qatnaw, erte turıw, tez jetiw, tırs-tırs tamıw, t.b.

Sorawlar

1. Sóz dizbegi qanday sózlerden dúziledi? 2. Sóz dizbeginiń qospa sóz hám turaqlı dizbeklerinen ayırmashılıǵı qanday? 3. Sóz dizbegi bas sóziniń bildiriliwine qaray neshege bólinedi? Olardı atap kórsetiń. 4. Sóz dizbekleriniń mánilik qatnasları qanday? Olarǵa mısallar keltiriń.

20