Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

tońıwım shıǵar (Sh.S.). Bular barmastan aldın, otawdaǵı kátqudalar menen jasawıllar sırtqa shıqqan eken (K.S.).

3. a) waqıt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı háreket atanıń shıǵıs seplik formalı túri hám sol formalı túrine baslap tirkeriwishiniń dizbeklesip keliwinen bolıp bas gápti waqıtlıq mánide sıpatlaydı: Shońkı ketiwden, anası kirdi (T.Q.). Boranbay, miymanlar ketiwden-aq, qońsısı Ábdimurat traktorshını shaqırıp kelip qoshqardı soydırıp taslaǵan edi (J.A.). Patsha menen onıń qalınlıǵı maydanǵa shıǵıwdan baslap, bas barabanshı barlıq qúshiniń jetkeninshe taza barabandı qaǵa baslaptı (A.x.e);

b) tartımlanıp kelgen –uw/-úw formalı háreket atı feyiline menen, mattal kómekshi sózleriniń jizbeklesiw arqalı waqıt baǵınıńqı gáptiń bayanlawı bildiriledi: Jaz shıǵıwı menen, biziń úy Kóklisuw degen jerge kóship ketti (N.D.). Semenniń dawısı jańǵırıp shıǵıwı mattal, biziń jigitler dushpanlardıń ústine arıslanday atıldı (K.S.).

4.Waqıt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı –sa/-se formalı shárt meyilden bolıp, bas gáptegi is-háreket, waqıyanıń isleniw waqtın bildirip keledi.

a) shárt meyildiń –sa/-se forması baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı xızmetinde kelgende, I hám III betlerde qollanıladı hám bas gáptiń isháreketi menen bir waqıtta bolǵan is-háreketlerdi ańlatadı: Men dálizge shıqsam, balalardıń bir qanshası toplasıp dalaǵa qaray juwırdı (X.S.). Sol kúni Temir Turǵanbaydikinen kelse, ol xoja menen sóylesip otır eken (T.Q.);

b) bayanlawıshı I-III betlerdegi baǵınıńqı gáptiń is-háreketi waqıtlıq jaqtan bas gáptiń is-háreket, waqıyasınan soń iske asqanın da bildirip keledi: Bul waqıyanı bildireyin dep mektepke barsam, ol rayonǵa ketipti (Q.D.). Qádir qoylardı suwǵaratuǵın jerge kelse, Ábiw ata qoylardı óriske aydap ketipti (S.S.).

5.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı bet bildiretuǵın feyillerge dánekerlik xızmettegi de kómekshi feyiliniń degende, degenshe hám degen waqıtta, degen shelli formalarında dizbeklesip kelip bas gápti waqıtlıq mánide sıpatlaydı. Bunday dúzilistegi baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınńqı gáp penen bas gáptiń is-háreket, waqıyaları, kóbinese bir waqıtta iske asqan waqıyalardı, geyde bas gáptegi is-háreket baǵınıńqı gáptegi isháreketten burın iske asqanın bildiredi: Biraq, baybalası biydaylıqqa endi jettim degende, mıltıq sesti gúrp ete qaldı (Q.D.). Begjan qol-polın juwaman degenshe, Zerxan awqatın da alıp keldi (X.S.) Jolbarıs endi jettim degen waqıtta, qashıp baratırǵan bala jolbarıstı qılısh penen berip ketedi. Olar qaytıp kelemen degenshe, ekepaj uyqılap ta ketti (O.B.). Ol esin jıynayman degen shelli, tezirek úyime jetip alayın («Aziya xalıqlar ertegi»).

6.Waqıt baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı hám bas gápi qatnaslıq sózli bolıp, óz ara waqıtlıq mánide baylanısadı. Olar qatnaslıq sózli bolıp baylanısqanda baǵınıńqı gáptiń quramında qashan almasıǵı, bas gápte soǵan qatnaslı sol waqıtta ráwish sóz qollanılıp, eki qatnaslıq sózli waqıt baǵınıńqılı qospa gáp dúziledi: Qashan gilt tabılsa, sol waqıtta qapını asharsız (Dik. Lan.). Qashan jer tapqa kelse, sol waqıtta atızlarǵa traktor túsedi («E.Q.»).

181

Bul dúzilistegi waqıt baǵınıńqılı qospa gápler baǵınıńqı hám bas gáptiń isháreket, waqıyalarınıń isleniwiniń izbe-izli iske asatuǵının bildiredi.

§116. Orın baǵınıńqılı qospa gáp. Orın baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı bas gáptegi is-háreket, waqıyanıń isleniw ornın, baslanıw yamasa baǵdarlanǵan ornın bildiredi. Baǵınıńqılı qospa gáptiń bul túri kópshilik túrkiy tillerinde erteden úyrenilip kiyatırsa da, qaraqalpaq tilinde jaqınǵa deyin óz aldına baǵınıńqılı qospa gáptiń bir túri retinde qaralmay, shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń quramında úyrenilip keldi. Hátte qazaq tilindegi izertlewler hám grammatikalarda házirge deyin shárt qatnas baǵınıńqılı qospa gáp retinde

úyrenilip kiyatır.1

Orın baǵınıńqılı qospa gáp ótken ásirdiń 70-jıllarınıń ortalarına kelip, E.Dáwenov qaraqalpaq tilindegi baǵınıńqılı qospa gápler boyınsha izertlewlerinen orın aldı2 90-jıllardan baslap mektep sabaqlıqlarında da úyrenilip kiyatır.3

Qaraqalpaq tiliniń faktlerine tallaw jasap qaraǵanımızda, orın baǵınıńqılı qospa gáptiń qatnaslıq sózleri arqalı analitikalıq hám baǵınıńqı gáptiń bayanlawısh forması arqalı sintetikalıq usıl menen dúziletuǵını kórinedi.

1. Analitikalıq usıl menen dúzilgen orın baǵınıńqılı qospa gáp. Orın baǵınıńqılı qospa gáptiń bayanlawıshı –sa formalı shárt meyil arqalı bildiriledi de, baǵınıńqı gáp penen bas gáptiń quramında qatnaslıq sózler qollanıladı: Hákim qayda jumsasa, ol sonda isleydi (B.B.). El qayda kóshse, biz de solay kóshemiz (T.Q.).

Qatnaslıq sózler arqalı dúziletuǵın orın baǵınıńqılı qospa gápler eki qatnaslıq sózli bolıp keledi. Olardaǵı qollanılatuǵın qatnaslıq sózler formalıq hám mánilik jaqtan, kóbinese bir-birine sáykeslenedi. Geyde olar baǵınıńqı hám bas gápte formalıq jaqtan sáykeslenbey, hár túrli formalarda qollanıwı da múmkin. Biraq, olardıń arasındaǵı orın mánisiniń ańlatılıwına kemislik kelmeydi.

Qatnaslıq sózli orın baǵınıńqılı qospa gáptiń dúziliwi ushın tómendegi qatnaslıq sózler qollanıladı:

a)baǵınıńqı gáptiń quramında qayda, qay jerde (qayerde), bas gápte sonda, sol jerde (sóyerde) qatnaslıq sózleri keledi: Bolıs qayda bar dese, ol sonda barıp aytqanın qılıp júretuǵın edi (Q.E.). Qay jerde aqsha kóp bolsa, sol jerde gózzallıq penen ibratlı sóz passıqqa shıǵadı (Sh.A.). Qay jerde iske shıntlap kirisilse, sol jerde nátiyje kózge kórinedi («E.Q.»);

b)baǵınıńqı gápte qaydan, bas gápte sonnan sózleri qatnasadı: Aldıńǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi (naqıl);

1Qazaq tiliniń grammatikası. II, Sintaksis. Almatı, «Gılım», 1967, 200-bet; Esenov Q. Sabaqtas quramalas sóylemniń qurılısı. Almatı, «Gılım», 1982, 62-63-betler.

2Dáwenov E. Qaraqalpaq tilindegi orın baǵınıńqılı gáp. «ÓzRIAQQB xabarshısı», 1974,№3 69-74- ,betler; Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Nókis, «Bilim», 1992, 477-482-betler.

3Dáwenov E, Dáwletov M. Qaraqalpaq tili. 9-klass ushın sabaqlıq. Nókis, «Bilim», 1991, 65-b.

182

d)baǵınıńqı gápte qayaqqa, qaysı, qaysı jaqqa, bas gápte sol jaqqa, sol jerge, sol jaqta sıyaqlı qatnaslıq sózleri qollanılıp, bas gáptegi is-háreket, waqıyanıń baǵdar alıw ornın bildiredi: Qarańlar men qayaqqa júrsem, ay da sol jaqqa júredi (Dik. Lan). Balıq qaysı bólimnen kóp shıqsa, sol jerge barlıq kúshti toplaw kerek (Ó.A.). Qaysı jaqqa kóz jiberip qarasań, sol jaqta traktorlar jerdiń astın-ústine shıǵarıp júrgenin kóreseń (J.S.);

e)baǵınıńqı gápte qalay bas gápte solay qatnaslıq sóz qollanıladı. Bul sózlerdiń qatnasınan dúzilgen baǵınıńqı gáp bas gáptiń is-háreketiniń baǵdarlanǵan ornın bildiredi: Men onıń basın qalay bursam, ol solay burıladı

(J.S.).

Geyde eki qatnaslıq sózli orın baǵınıńqı qospa gáptiń bas gápinde stillik talapqa ılayıq qatnaslıq sóz túsirilip te qollanılıwı múmkin. Biraq bas gáptegi túsirilgen qatnaslıq sózdiń ornı ulıwma gáptiń mazmunı, kontekst arqalı belgili bolıp turadı: Qayta qay jerde top bolsa, top arasınan Jumagúldi tabasań (Ó.A.).

Qay jerde daw bolsa nástek molla (T.Q.).

2.Sintetikalıq usıl menen dúzilgen orın baǵınıńqılı qospa gáp. Orın baǵınıńqılı qospa gáptiń bul túri E. Dáwenovtıń qaraqalpaq tilindegi orın baǵınıńqılı qospa gáp boyınsha izertlewinde sóz etilmeydi. Ol birinshi ret mekteplerdiń 9-klasları ushın dúzilgen «Qaraqalpaq tili» sabaqlıǵınıń 1991jılǵı basılıwında orın baǵınıńqılı qospa gáptiń dúziliwiniń 2-túri retinde kórsetildi. Bunda «baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı kelbetlik feyildiń orın seplik formalı – ǵanda formasınan bolıp, bas gáp penen baylanısadı. Bunday jaǵdayda tiykarǵı orın mánisin baǵınıńqı gáptegi orın mánisindegi sóz atqaradı: Bizler

Taqıyatastıń tusına kelgende, jol ekige bólindi (Sh.S.).

Bul bayanlawısh forması arqalı bas gáp penen baylanısqan baǵınıńqı gáp bas gápti orın mánisinde sıpatlap qayerde? degen sorawǵa juwap beredi. Tiykarǵı orınlıq máni baǵınıńqı gáptegi Taqıyatastıń tusına degen orın mánisindegi sózge baylanıslı bolıp keledi.

Usıǵan jaqın dúzilistegi orın baǵınıńqılı gápler ázerbayjan, tatar, qarashaybalkar tillerindegi ilimiy miynetlerde de kórsetilgen.1

Orın baǵınıńqılı gáptiń bul túriniń dúziliwi eki túrli bolıp keledi:

a)orın baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı kelbetlik feyildiń orın seplik qosımtalı -ǵan/-gen túri arqalı bildirilip, bas gáp penen baylanısadı. Bunday dúzilistegi baǵınıqılı qospa gáptiń quramında orın mánisindegi sózler qollanılıp, bas gápten ańlasılǵan is-háreket, waqıyanıń isleniwiniń belgili orınǵa qatnaslılıǵın bildiredi: Mashina Ámiwdáryanıń tusına kelgende, bizler túsip qaldıq. Kóldiń jiyegine kelgende, taqırlıq shatırashtay bolıp kórindi (T.Q.);

b)orın baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı ataw formadaǵı -ǵan/-gen formalı kelbetlik feyilge kómekshilik xızmettegi jerde sóziniń dizbeklesip keliwinen bolıp, bas gáptegi is-hárekettiń isleniw ornın bildiredi: Men kólden shıǵıp,

183

mayda tallı toǵayǵa aralasa bergen jerde, qılań etip bir atlı aldımnan shıǵa keldi (Sh.S.). Jálmen úyine jaqınlaǵan jerde, onı Xoja kútip aldı (T.Q.).

Bul sıyaqlı orın baǵınıńqı qospa gáplerdegi jerde kómekshi sóziniń qatnası arqalı dúzilgen baǵınıńqılı qospa gáptiń orınlıq mánisi dáslepki a) punkttegi dúziliske qaraǵanda biraz anıq orınlıq mánige iye bolıp keledi. Eger a) punkttegi orın baǵınıńqı gáptiń orınlıq mánisi anıq bolmay, gúmilji bolıp, usı forma arqalı dúziletuǵın waqıt baǵınıńqı gáp penen mánilik jaqtan kútá jaqın bolıp qalǵanda, olardı bir-birinen ajıratıwda jerde, waqıtta sózlerin qatnastırıw arqalı bir-birinen ajıratıw múmkin. Máselen, Mayda torańǵıllıqtıń arası menen qashıǵa órmelegenimde, aldımnan bajban ǵarrı shıqtı (Sh.S.).

Bul dúzilistegi gáp mánisi jaǵınan waqıt baǵınıńqılı qospa gáp, onıń baǵınıńqı gápi qashan? degen sorawǵa juwap beredi. Eger usı gáptiń quramına jerde sózin qatnastırıp dúzgenimizde, onıń mánisi orın mánisine ótedi. Men mayda torańǵıllıqtıń arası menen qashıǵa órmelegen jerdealdımnan bajban ǵarrı shıqtı.

Bul jaǵdayda baǵınıńqı gápke orın mánisine qatnaslı qayerde? Sorawı qoyıladı.

§117. Sın baǵınıńqılı qospa gáp. Sın baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń baǵınıńı gápi bas gáptegi is-háreket, waqıyanıń qalay islengenin, qáytip ámelge asqanın yamasa aspaǵan halatın, sının sıpatlaydı.

Sın baǵınıńılı qospa gáptiń baǵınıńı gápiniń bayanlawıshı, kóbinese hal hal feyilden bolǵan baǵınıńqı gápler sırtqı kórinisi hám mánisi jaǵınan hal feyilli toplamlarǵa uqsas keledi. Biraq, olardıń arasındaǵı ayırmashılıqtıń túrkiy tillerinde biraz qáliplesip kiyatırǵanı málim. Bul ayırmashılıq olardıń dúzilisinde kórinedi. Hal feyil toplamlı jay gáplerde hal feyil toplamın dúzgen konstrukciya ózine tán baslawıshsız, jay gáptiń quramında onıń keńeytilgen aǵzası xızmetin atqaradı. Al hal feyiller baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı wazıypasında kelgende óz baslawıshına iye bolıp, gáplik konstrukciyanı dúzedi. Qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı gáp bas gápke ǵárezli bolıp, bas gápten ańlasılǵan is-hárekettin, isleniw sının, qalay iske asqanın sıpatlap keledi.

Sın baǵınıńqılı qospa gáp tiykarınan, sintetikalıq usılda baylanısadı. Olar dúziliwine qatnaslıq sóz yamasa baǵındırıwshı dánekerler qatnaspaydı.

Sın baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı komponentiniń bayanlawıshı, kóbinese hal feyil formaları, siyrek jaǵdayda geypara kómekshi sózlerdiń qatnasınan dúziledi:

1.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı -p (-ıp-ip) formalı hal feyilden boladı. Bul forma hal feyildiń bayanlawıshı xızmetinde ónimli qollanıladı: Awıl aynalası kók-jasılǵa dónip, jazdıń sáni állaqashan óz gózzallıǵın kórsetpekte (Q.J.). Úlken kózleri ústi-ústine jıpılıqlap, ájim basqan betindequwanısh payda boldı (J.S.).

2.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı bolımsız formadaǵı hal feyildiń -

may/-mey qosımtalı, túrinen bolıp, bas gáptin is-háreketiniń isleniw sının

184

bildiredi: Olarǵa soqqı beretuǵın láshker jiberilmey, barlıq kúsh qońıratlılarǵa qarsı jámlendi (T.Q.). Xan olardı qasaqana narǵa mingizbey, urıstıń barısın kórsetpey, olarǵa ózi xabar aytıp tur (T.Q.).

3.Bayanlawıshı -mastan/-mesten formalı hal feyil arqalı bildirilip, bas gáptegi is-háreket, waqıyanıń qalay iske asqanın sıpatlaydı: Suw ısap bolmastan, atız erkin tola basladı (J.S.). Jetimektin bul sózine Jiyen kúlip qoymastan, onıń qasında turǵan basqa adamlar da ishek-silesi qatıp kúldi (J.S). Eki tárepten qamap kiyatırǵan dushpannıń ortasında qalǵan Shabat penen Esemurat burınǵıday buǵıp jatpastan, ekewi bir-birine arqasın súyep túrgelip turıp-aq attı

(J. S.).

4.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı -ǵanday/-gendey, -tuǵınday formalı hal

feyil hám sol formadan keyin bolıp kómekshi feyili dizbeklesip, bas gáptiń isháreket waqıyasınıń qalay, qáytip iske asqanın bildiredi. Bunıń ekinshi túri (ǵanday bolıp) dáslepki (ǵanday) túrine qaraǵanda waqıyanıń isleniw sının anıq kórsetedi: Jerdiń ústinde háreket toqtap qalganday, bir kese shay ishim tınıshlıq shókti (T.Q.). Sol waqıtta birew salıp qalǵanday, arqası jıbırlay basladı (B.G.). Tońnıń ústi jibiskendey bolıp, atızlar janlandı (T.Q.). Bazda qanday da bir ólpen dawıs esitilgendey bolıp, oldakóz ashıp jumǵansha únin óshiredi (Ó.X.).

Bayanlawıshı hal feyildiń -ǵanday/-gendey forması arqalı dúzilgen baǵınıńqı gáp mani bildiriwi jaǵınan salıstırmalı bagınınqı gápke uqsas kelip qalatugın jagdaylar da ushırasadı. Biraq bundayda –ganday forması arqalı duzilgen bagınınqı gap bas gaptegi is-hareket, waqıyanıń iske asıw usılının salıstırıwshılıq sının kórsetip kelse, sın bagınınqı qospa gap, al bagınınqı gap penen bas gaptegi is-hareket, waqıyalar bir-birine salıstırmalı mánide kelse hám olardiń jay gápleriniń bayanlawıshları bir túbir sózden yamasa sinonim sózlerden bolsa, bunday jaǵdayda salıstırmalı bagınınqılı gáp boladı: 1. Biraq barlıq jılqı jorǵa bola bermegendey, barlıq adam da shayır bola bermeydi (M.D.). 2. Jańa shaǵırayıp turǵan aq bultlardıń betine tábiyat qara perdesin japqanday, aspan túnere qaldı (K.S.).

Bul gáplerdıń birinshisi salıstırmalı, ekinshisi sın bagınınqılı qospa gap, mánisinde kelgen.

5.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı atawısh sóz hám geypara eliklewish sózlerge hál feyil formasındaǵı bolıp kómekshi feyiliniń dizbeklesiwi arqalı bildirilip bas gáptiń is-hareket, waqıyanıń isleniw sının ańlatadı: Onıń dawısı tún tınıshlıǵın buzǵan ájayip jańǵırıq bolıp, alıs-qıyırlar alıslar ájaǵa dep tákirarladı (T.Q.). Eki betiniń alması qıp-qızıl bolıp, túri ózgerip ketti. Mańlayınıń teri gúlge túken qoyıw shıqtay ǵuj-ǵuj bolıp, Aydana japtıń rashına kelip toqtadı (Ó.X.).

6.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı anıqlıq meyildıń -dı//-di formasına dep kómekshi feyiliniń dizbeklesip keliwi arqalı bas gaptegi is-hareket, waqıyanıń isleniw sının bildiredi. Bunday dúzilistegi baǵınıńqı qospa gáptiń baǵınıńqı gápi orın tártibi jaǵınan, kóbinese, bas gapten burın, geyde onıń ortasında da keledı: Hámme xalayıq, xannıń ulı atasınıń ornına xan boladı dep, tarqasadı (Q.x.e.). Bular iz kesip sózsiz tabadı dep, adamlar oǵan islengen qálpinde

185

qala berdi (A.B.). Ol, túsip atırǵan párlerdiń ornına jańadan pár shıǵadı dep, tınıshlandırıptı (Hár túrli xalıq ertekleri).

§118. Salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáp. Salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń is-háreket, waqıyalarınıń mazmunı birbiri menen óz ara uqsaslıq, teńdey mánilerinde salıstırıw arqalı dúziledi. Olardıń jay gápleri arasındaǵı salıstırmalıq birin-biri túsindiriw jolı menen emes, is-háreket, waqıyalardıń yamasa jeke sózlerdiń teńbe-teńlik, uqsaslıq belgilerin salıstırıw arqalı iske asadı. Sonlıqtan salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gáplerine basqa baǵınıńqı gáplerdegidey sorawlar qoyılmaydı. Dáslepki jay gáptegi isháreket, waqıya qanday dárejede iske asatuǵın bolsa, sońǵı jay gáptegi (bas gáptegi) is-háreket, waqıyanıń sonday dárejede iske asatuǵınlıǵı salıstırıladı. Demek bas gáptiń mazmunı baǵınıńqı gáptiń mazmunına salıstırıw arqalı ashıladı.

Salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gápleriniń bayanlawıshı, kóbinese bir túbir sózden yamasa mánileri óz ara bir-birine jaqın sinonim sózlerden boladı: Jawıngerlerge azıq-awqat qanday kerek bolsa, kiyim-kenshek te sonday kerek (A.B.). Quyash shıǵıstan Jer planetasına óz nurın shashatuǵınday, endi hár kúni eń jaqsı, eń jańa quwanıshlardıń xabarı biziń elimizden pútkil dúnya júzine taraladı («E.Q.»).

Salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gápleri sintetikalıq hám analitikalıq usıllar arqalı baylanısadı.

I. 1) sintetikalıq baylanıstaǵı baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı hal feyildiń

–ǵanday/-gendey, -ǵansha/-genshe formaları, kelbetlik feyildiń –ǵan/-gen formasına sıyaqlı, sekilli, sayın, góre tirkewishleriniń dizbeklesip keliwinen boladı: Kún jerdiń ılayın sorıp alǵanda-aq, tıń jer de kúshimizdi sorıp almaqta (T.Q.). Alıstaǵı aǵayinniń atı ozǵansha, awıllastıń tayı ozsın (naqıl). Máńgilik dvigateldiń joybarları tábiyattıń ápiwayı nızamların bilmewden kelip shıǵatuǵını sıyaqlı, imperiyanıń talapları da házirgi zamanǵa dúnya haqqındaǵı haqıyqatlıqtan uzaq túsiniklerden kelip shıǵadı. («E.Q.»). Diywalǵa pátikten nur tógilgen sekilli, jaydıń ishi birden jaqtılanǵanday boldı (T.Q.). Ol paxtanı qol menen tergennen góre, mashina menen tergen mıń mártebe ańsat ekenligin túsinedi (N.S.).

2) baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı shıǵıs seplik qosımtalı –ǵan+nan formalı kelbetlik feyilden bolıp, bas gáp penen salıstırmalı mánide qatnasjasaydı:

Aq biydayı turıp sulı sepkennen, Taza salı turıp shigin ekkennen,

Jónsiz qırıq kún qayǵı-uwayım shekkennen

Den-sawlıqta bir kún shadlıq jaqsıraq. (Berdaq).

Bunday shıǵıs seplik qosımtalı kelbetlik feyildiń qatnasınan dúzilgen konstrukciya geypara izertlewlerde baǵınıńqı gáp bola almaydı, ol keńeytilgen aǵza bolıp keledi dep kórsetiledi.1 Haqıyqatında, bul dúzilistegi

1 Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sintaksis. Nókis, «Bilim», 1992 46-bet.

186

konstrukciya til faktlerinde júda az qollanıladı. Biraq, usı jaǵına qarap olardı baǵınıńqı gápti dúze almaydı dep qarawǵa bolmaydı. Máselen, joqardaǵı qosıq qatarlarındaǵı dıqqat etilgen konstrukciyalar hámmeside dúzilisi hám bas gáp penen mánilik qatnası jaǵınan salıstırmalı baǵınıńqı gáptiń talabına juwap beredi. Bulardıń salıstırıwshılıq mánisin elede dálirek anıqlaw ushın – ǵan//nan-gen//nen formaların –ǵansha-genshe forması menen almastırǵanda, bul mániniń anıq ekenligin bayqawǵa boladı:

Jónsiz qırq kún qayǵı-uwayım shekkenshe, Den sawlıqta bir kún shadlıq jaqsıraq.

Sonday-aq, salıstırmalı mánidegi –ǵansha//-genshe formalı konstrukciyalardı da –ǵannan-gennen forması menen almastırıp aytıwǵa boladı:

Júz jıl qul bolǵansha essiz dúnyada,

Bir kún azat júrgen onnan zıyada. (S.X.).

Bunday jaǵdayda bas gáptiń bayanlawıshı, kóbinese salıstırıwshılıq mánidegi atawısh sózlerden boladı. Almastırılǵan jaǵdayda da azı-kem stillik ózgesheliktiń bayqalǵanı bolmasa, ulıwma gáptiń mazmunına ózgeris kirmeydi.

3. a) baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı shárt meyildiń –sa/-se forması arqalı bildirilip, bas gáp penen salıstırmalı mánide qatnas jasaydı. Bunday salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáplerde mánilik jaqtan hár túrli zatlar, waqıyalar hám hádiyseler yamasa belgili bir waqıt aralıǵındaǵı ózgerisler salıstırıladı. Bul sıyaqlı salıstırıwlar sol waqıya hádiyselerdiń, uqsaslıǵı, qarama-qarsılıǵı hám t.b. belgileri boyınsha salıstırılıp keledi: Ol qanar tıqsa, men de qanar tıqtım (Ó.X.). Sen terip úlgerseń, men de terıp úlgeremen (O.D). Usı otırǵan ata mákanıńdı qádirlemeseń, men qádirlemeymen (Á.A.).

b) baǵınıńqı gáp penen bas gápten ańlasılǵan is-háreket, waqıyalardıń arasındaǵı salıstırmalıq mazmun belgili bir dáwir waqıtqa baylanıslı salıstırıladı: Revolyuciyaǵa shekem Qaraqalpaqstannıń sanaatı tek qol ónermentlikten ibarat bolsa, búgin Qaraqalpaqstan aldıńǵı qatardaǵı industriayalı, awıl xojalıǵı kompleksli mexanizaciyalanǵan, ekonomikası menen mádeniyatı tasqınlap rawajlanǵan respublika. Burınları biziń atababalarımız Ámiw boyında jaz boyı mańlay terin tógip, gúzde qadaqlap, batpanlap qırman kótergen bolsa, endi bul jerlerdiń baylıǵı birneshe millionlaǵan pud hám birneshe júz mıńlaǵan tonnalar menen ólshenedi («E.Q.»).

Geyde usı sıyaqlı salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáplerdiń jay gápleriniń quramında geypara salıstırıwshılıq mánlili kúsheytkish sózler kelip te, salıstırıwshılıq máni ádettegiden góre ele de kúsheytilip kórsetiledi: Paxta qanshelli qádirili bolsa, adam onnan da qádirili («E.Q.») Men Gúlzardı qanday jaqsı kórsem, Bektemir de onı mennen kem kórmeydi eken. (X.S.). Bul

187

qońsılar hiyleker bolsa, Peter olardan da beter hiyleker eken («Hár túrli xalıqlardıń ertekleri»)

4. Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı atawısh sózlerden bolıp, oǵan bolsa kómekshi feyili dizbeklesip keliwi arqalı bas gáp penen salıstırmalı mánide baylanısadı: Aytıwshı aqıl bolsa, tıńlawshı dan. Jer ırısqal gindigi bolsa, diyqanlar jerdiń gilti (naqıl).

II. 1) analitikalıq usıl menen baylanısqan baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı komponentiniń bayanlawıshı –sa/-se formalı shárt meyilden bolıp, baǵınıńqı hám bas gáptiń quramında qatnaslıq sózler keliw arqalı bas gáp penen salıstırmalı mánide baylanısadı: Sawashtaǵı komandirler arasında jaw bekinisken qorǵandı alıw ushın jarıs qanday háwijlense, tıldaǵı komandirler arasında da oljanı erte alıw ushın báseki sonday kúshli edi. (K.S.). Ol óz basın qanday qádirlese, jurt basın sonday qádirleydi (Ó.A.). Toy tarqaǵannan keyin qalay másláhat berseńiz, solay jazalaymız (T.Q.).

2)baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı –sa/-se formalı bolsa kómekshi feyiliniń atawısh sóz, kelbetlik feyil hám geypara modal sózler menen dizbeklesip keliwinen boladı. Bunday jaǵdayda da salıstırıwshılıq mániniń bildiriliwi ushın baǵınıńqı gáptiń quramında qanday, bas gápte sonday qatnaslıq sózler qollanıladı. Yamasa sonday sózi qollanılmay da keliwi múmkin: Diyqanshılıqta tuqımdı óz waqtında egiw qanday áhmiyetke iye bolsa, malsharwashılıǵında mallardı óz waqtında tutımlandırıw da sonday áhmiyetke iye. («E.Q.»). Jumagúl jurttı qanday súyetuǵın bolsa, ol Palwandı da sonday súyedi (Ó.A.). Jálmen jıynalısta qanday sóylegen bolsa, adamlar tarqaǵannan soń da Jiyemurat penen shúyrkelenisip, hátteki maqtanısh penen kewil kóterińkilik sózler aytısıp tarqasqan edi (T.Q.).

3)baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı –ǵan//gen formalı kelbetlik feyilge sıyaqlı tirkewishiniń dizbeklesip keliwinen bolıp, bas gápten ańlasılǵan isháreket, waqıyaǵa salıstırıwshılıq mánide qatnas jasaydı. Bunday jaǵdayda salıstırıwshılıq máni qanshelli-sonshelli sózleri menen birge gáptiń ulıwmalıq mazmunınan ańlasıladı: Qońıratlılar tariyxta qanshelli erte kóringen sıyaqlı, Qońırat qalası da qaraqalpaq tariyxında erteden belgili (I.Yu .).

Salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı qatnaslıq sózler baǵınıńqı hám bas gápte forması jaǵınan sáykeslenbey, hár túrli formada kelip te salıstırmalıq máni bildiriwi múmkin: Házir kosmos korabli diyqannıń arbasınan qanday ózgeshe bolsa, búgingi haqıyqatlıǵımız da burınǵıdan sonshelli ózgeshe («E.Q.»).

Geyde stillik talapqa baylanıslı baǵınıńqı gáptińquramında qatnaslıq sóz qollanılıp, bas gápte qollanılmawı da múmkin. Bunday jaǵdayda dáslepki jay gáptegi qatnaslıq sózge sáykes bas gáptegi qollanılmaǵan qatnaslıq sózdiń ornı kontekst arqalı belgili bolıp turadı: Aw toqıwshılar qanday básekige tússe, iynelik toqıwshılar da jarısıp, ıqlas penen isleydi (K.S.).

Qanday kóretuǵın bolsań sen meni,

Men de tap janımday kóremen seni. (T.J.).

188

§119. Muǵdar-dáreje baǵınıńqılı qospa gáp. Pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń bul túri túrkiy tilleriniń kópshiliginde erteden úyrenilip kiyatırsa da, qaraqalapaq tilindegi izertlew hám sabaqlıqlarda óz aldına qaralmay, házirge deyin salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáptiń quramında úyrenilip kiyatır.1 Haqıyqatında, muǵdar-dáreje baǵınıńqılı qospa gáptiń komponentleriniń arasında mazmunı jaǵınan muǵdar mánisindegi salıstırıwshılıq bar. Biraq, salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáplerdegidey, olardıń salıstırıwshılıq mánisi dál anıq emes. Bularda salıstırıwshılıqqa qaraǵanda muǵdarlıq mazmun basım keledi. Salıstırıń: Adam balasına hawa, suw qanday kerek bolsa, mádeniyat ta sonday kerek (X.S.). Balıq qansha mol bolsa, aqsha sonsha kóp boladı (As.M.).

Bul gáplerdiń ekewi de qatnaslıq sózler arqalı dúzilgen. Bulardıń birinshisindegi jay gáplerde hawa, suw hám mádeniyat sózler qanday, sonday qatnaslıq sózler arqalı sapası jaǵınan salıstırılǵan. Ekinshi baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gáplerinde de balıq hám aqsha sózleri muǵdarlıq mánidegi qansha, sonsha sózleri arqalı salıstırıwshılıq mánige iye boladı. Biraq bulardıń arasındaǵı mazmun sapalıq qatnastaǵı salıstırıwshılıq máni emes, muǵdarlıq máni basım keledi. Bul jaǵdaylar muǵdar-dáreje baǵınıńqı gápti salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáptiń quramında emes óz aldına úyreniwdi talap etedi.

Muǵdar-dáreje baǵınıńqı gáp bas gáptiń mazmunına qatnaslı onıń isháreketiniń muǵdar-shamasın, dárejesin bildiredi. Pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń bul túri de basqa qatnaslıq baǵınıńqı gápler sıyaqlı qatnaslıq sózli bolıp dúziledi. Qatnaslıq sózler olardıń eki komponentinde de qollanıladı. Eki qatnaslıq sózli muǵdar-dáreje baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápi bárhama bas gápten aldın keledi. Muǵdar-dáreje baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápiniń bayanlawıshı tómendegi feyil formalı hám qatnaslıq-sózler arqalı bas gáp penen baylanısadı.

1. Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı shárt meyildiń –sa/-se forması arqalı bildirilip, hárbir jay gáptiń quramında qatnaslıq sózler qollanıladı:

a)baǵınıńqı gápte neshe qashan soraw almasıqları, bas gápte ráwish tiykarlı qatnaslıq sóz qatnasadı: Ximiya neshe túrli boyaw shıǵarsa, sonsha túrli tufli bar («E.Q.»). Anası qansha asıwlı hám jumbaqlı sóylese, Ernazar sonsha tereń oyǵa shúmer edi (T.Q.).

Qansha kóp tiyeseń paxta, salıńdı,

Bul jol sonsha qurǵınlatar halıńdı. (I.Yu.);

b)baǵınıńqı gápte qanshelli, bas gápte sonshelli sózleri qollanılıp, baǵınıńqı gáptegi muǵdar mánini kúsheytip kórsetedi: Paxtanı qanshelli álpeshlep tárbiyalasań, ol sonshelli ónim beredi («E.Q.»). Parlament te, sud hákimyatı da, húkimet te qanshelli kúshli hám erkin bolsa, biz jańa ásirdiń talaplarına sonshelli dárejede kóbirek juwap bere alamız. Adamlarımızdıń siysiy sanası hám bilim dárejesi qanshelli joqarılasa, biz demokratiya jolında

1Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sintaksis. Nókis, «Bilim», 1992, 494-496-betler; Házirgi qaraqalpaq til. Sintaksis. Nókis «Bilim», 1996 280-bet; Dáwletov M. Dáwenov E. Qaraqalpaq til. 9- klass ushın sabaqlıq. Nókis, «Bilim», 2002, 52-53-betler.

189

qanshelli kóp unamlı ózgesheliklerge erissek, erkinlestiriw protsesleri de sonshelli tezlesedi («E.Q.»);

d) baǵınıńqı gápte qanshama, bas gápte sonshama qatnaslı sózleri qollanıladı: Siz bizlerdi uslaw ushın qanshama mashaqatlansańız, biz de siziń izińizde sonshama mashaqatlandıq (J.S.).

Qanshama jıraq bolsam ózińnen men,

Qıyalımdı tartasań sonshama meniń.(T.M.).

Mariya Ivanovanıń atın ataǵandaǵı iltipatsızlıq sózleri maǵan qanshama ádepsizlik bolıp kórinse, sonshama ádilsizlik te bolıp kórindi (A.T.).

2. Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı -ǵan/-gen formalı kelbetlik feyilge sayın tirkewishiniń dizbeklesip keliwi arqalı da bildiriledi. Bunday jaǵdayda da muǵdar-dáreje baǵınıńqılı qospa gáptiń hárbir komponentinde qatnaslıq sózler qollanıladı: Ol qanshelli kewilli júrgen sayın, soldatları da sonshelli kewilli edi (T.Q.). Olenin Rossiya orayınan qanshelli alıslasqan sayın, oǵan óziniń burınǵı ótken-ketkenleri de sonshelli qashıqlaǵanday kórinedi (Lev.To.). Adam qanshama kóp bilgen sayın, revolyuciyamızdıń isi ushın sonshama hadal xızmet etedi. Mámleket qanshelli juwapkerli ekonomikalıq hám sotsiallıq jaqtan talap qoyǵan sayın, ilimpazlardıń úlesi sonshelli úlkenbolıwı tiyis («E.Q.»).

Geyde muǵdar dáreje baǵınıńqılı qospa gáptiń bas gápinde qatnaslıq sóz túsirilip qollanılıp ta keledi. Bunday jaǵdayda túsirilgen qatnaslıq sóz gáptiń ulıwmalıq mazmunınan belgili bolıp turadı: Jerge qansha tárbiya berseń, ol da saǵan baylıǵın ayamaydı. Qız qansha bilimli bolsa, úy-xojalıq jumısların meńgeriwi, sheberligi sol bilimge sáykes bolıwı kerek (G.I.).

§120. Sebep baǵınıńqılı qospa gáp. Sebep baǵınıqılı qospa gáp dúziliwi boyınsha bir-biri menen óz-ara mánilik jaqtan tıǵız baylanıslı bolǵan baǵınıńqı hám bas gápten dúziledi. Onıń baǵınıńqı gápi isháreket, waqıyalar arasındaǵı sebepti bildiredi de, bas gápte sol sebep nátiyjesinde júzege keletuǵın waqıya kórsetiledi. Demek, sebep baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı sebeplik máni sebep penen nátiyjeniń tıǵız baylanıslılıǵınan, óz ara qarım-qatnaslıq mazmunınan kelip shıǵadı. Bunda baǵınıńqı gáptegi waqıya mazmunı jaǵınan bas gáptegi waqıyanıń ishine onıń sebebin bildiriwshi bólegi sıpatında kiredi, sonlıqtan bas gáptegi isháreket, waqıya tiykarǵı waqıya bolıp keledi: Adam onsha kóp bolmaǵanlıqtan, jaydıń dógeregi qurı alań bolıp qaldı (Ó.X). Jer ızǵar bolǵan soń, tamnıń tırnaǵı da tozıptı (Ó.A).

Bul gáplerdiń ekewinde de baǵınıńqı gápten ańlasılǵan waqıyalar sońǵı gáptiń mazmunı menen mánilik jaqtan baylanısıp, baǵınıńqı gáplerdegi xabarlanǵan waqıyanıń sebebi (adamnıń kóp bolmawı, jerdiń ızǵar bolıwı) aytılsa, keyingi gápte sol sebepler arqalı júzege kelgen nátiyje (qurı alań bolıwı, tamnıń tırnaǵınıń tozıwı) bayanlanadı. Bunda baǵınıńqı gáp bas gáptegi waqıyanıń kelip shıǵıwına sebepshi boladı.

190