Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

qatnaslı bolatuǵını kórsetiledi. Usı sıyaqlı pikirler R.Sayfullaevanıń «Ergashgan qoshma gápning tasnifi» degen maqalasında da sóz etiledi.6 Haqıyqatında, N.Mahmudovtıń pikiri tolıq maqullawǵa turadı. Sebebi, baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı pısıqlawısh baǵınıńqı gáplerdiń sintaksislik hám mánilik baylanıslılıǵın bas gápke qatnastırıp qaraǵanımızda, onıń bas gáptiń is-háreketine (bayanlawıshqa) qatnaslıǵı anıq belgili bolıp turadı. Bul jaǵdayda pısıqlawısh baǵınıńqı gápler mazmunı jaǵınan jay gáplerdegi pısıqlawısh aǵzaǵa uqsas keledi. Biraq, bulardıń arasındaǵı ayırmashılıq, pısıqlawısh baǵınıńqı gáp predikativlikti bildiriwi menen keńeytilgen pısıqlawıshtan da, pısıqlawıshlıq mánidegi feyil toplamlarınan da ayırılıp turadı. Mısalı: Shamurat shayın iship bola kelgende, Kewlimjay kirip keldi (S.A.). degen gápti tallaw jasap qaraǵanımızda, bundaǵı baǵınıńqı gáp bas gáp penen bayanlawısh forması arqalı baylanısqan. Bundaǵı baǵınıńqı gáp bas gáptiń basqa heshbir aǵzası menen baylanıspay, jay gáplerdegi pısıqlawısh aǵza sıyaqlı, Shamurat shayın iship bola kelgende kirip keldi túrinde qashan? degen sorawǵa juwap berip, bas gáp xızmetindegi Kewlimjaydıń kirip keliw waqtın sıpatlaydı. Bundaǵı pısıqlawısh baǵınıńqı gáptiń jay gáptegi pısıqlawısh aǵzadan ayırımashılıǵı, sol predikativlik dúzilisin buzbastan bas gáptiń is-háreketiniń isleniw waqtın bildiredi.

Qaraqalpaq tilinde baǵınıńqılı qospa gápler boyınsha funkitsionallıq princip tiykarında keń izertlew jumısı ele islengen joq. Qaraqalpaq tiliniń sintaksisi boyınsha eń dáslepki 6-7-klas larǵa prnalǵan sabaqlıq N.Dáwqaraevtıń avtorlıǵında 1939-jılı Tórtkúl qalasında basılıp shıqtı. Onıń tolıqtırılıp 4-basılıwı 1949-jılı Nókis qalasında basıldı. Bul sabaqlıqta baǵınıńqılı qospa gápler «anıqlawısh baǵınıwshı gápler», «tolıqlawısh baǵındırıwshı gápler», «pısıqlawısh baǵındırıwshı gápler» bolıp úshke bólinedi de, pısıqlawısh baǵınıwshı gápler jánede mánisine qaray, sebep baǵnıwshı, waqıt baǵınıwshı, teńelmeli baǵınıwshı, maqset baǵınıwshı, shárt baǵınıwshı, qarsılas baǵınıwshı gáp bolıp 6 túrge bólinedi.1 Mektep baǵdarlamasına sáykes 7-8-klasslardıń «Qaraqalpaq tili» sabaqlıǵınıń 1963jılǵı basılıwında anıqlawısh baǵınıwshı gáp hám tolıqlawısh baǵınıwshı gápler shıǵarılıp taslanıp, pısıqlawısh baǵınıwshı gáptiń joqarıda atalǵan 6 túri 1974-jılǵı basılıwına deyin oqıtılıp keldi.2 1974jılǵı tolıqtırılıp 6- basılıwına salıstırmalı baǵınıńqı gáp qosılıp, 7 túri 1991-jılǵa deyin, al 1991-jılǵı basılıwına orın baǵınıńqı gáp qosılıp, 8 túri mektep sabaqlıǵı hám akademiyalıq grammatikada házirge deyin úyrenilip kiyatır.3

Házirgi kópshilik túrkiy tillerinde funktsionallıq princip tiykarında úyrenilip kiyatırǵan bas gáptiń bir aǵzasına qatnaslı sonnı túsindirip sıpatlaw arqalı bas gáp penen baylanısatuǵın baslawısh, bayanlawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh, pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gápler qaraqalpaq

171

tiliniń materialları tiykarında tolıq ráwishte izertlengen joq. Qaraqalpaq tiliniń faktlerine tallaw jasap qaraǵanımızda baǵınıńqılı qospa gáptiń semantikalıq túrleri házirgi úyrenilip kiyatırǵan pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń 8 túri menen sheklenip qalmawı tiyis. Joqarıda sholıw jasalǵan kópshilik túrkiy tillerindegi úyrenilip kiyatırǵan 14 yamasa 15 funktsional-semantika túrge bóliniwin qaraqalpaq tiliniń faktleri de óz ishine qamtıydı. Sonlıqtan qaraqalpaq tiliniń materialları bazasında baǵınıńqılı qospa gáplerdiń hárbir mánilik túrleri funktsionallıq hám semantika-strukturalıq principler tiykarında keń izertlew obyektine alıwdı talap etedi.

§109. Baǵınıńqılı qospa gáptiń funktsional-semantika túrleri.

Grammatika ilimniń úyreniw obyektine kiretuǵın sintaksislik kategoriyalar forma menen onıń máni birliginen turadı. Sonlıqtan forma menen máni birbirine baylanıslı, bir-birinen ayırıwǵa bolmaytuǵın bir pútinniń eki belgisi retinde qaraladı. Til hádiyseleriniń bul eki tárepine itibar beriw hár qanday til iliminiń tiykarǵı wazıypası bolıp esaplanadı. Sonlıqtan til hádiyseleri eki tárepleme «formadan mánige qaray» yaki «mániden formaǵa qaray» izertleniwi múmkin.1 Til nızamlıqlarına tiykarlanǵan bul eki princip bir-biri menen tıǵız baylanıslı úyreniledi. Bul principlerdiń bir-birinen ayırmashılıǵı formadan mánige qaray barıw principinde úyreniletuǵın grammatikalıq kategoriyalardıń formalıq belgisi sistemalı klassifikaciyalanadı da forma birinshi planda kórsetiledi. Sol formadan kelip shıǵatuǵın mániler formalıq belginiń óz ishinde dizimge alınıp beriledi. Al mánide formaǵa qaray barıw principinde, kerisinshe, grammatikalıq kategoriyalardıń semantikalıq belgisi birinshi planda qaraladı da, sol mánini payda etetuǵın formalar hárbir mánilik túrdiń óz ishinde dizimge alınıp úyreniledi. Bul úyreniw principleriniń ekewi de tildiń materiyallıq bazasına tiykarlanadı.

Sintaksislik birliklerdi izertlewde atalǵan principlerdiń birewi menen sheklenip qalmay, úyreniletuǵın grammatikalıq kategoriyalardıń ózine tán ózgesheligine qaray kóp aspektli princip tiykarında da úyreniledi. Máselen, baǵınıńqılı qospa gáplerdi mániden formaǵa formadan mánige qaray, strukturasemantikalıq princip tiykarında yamasa mániden formaǵa qaray semantikalıq semantika-formalıq princip tiykarında klassifikaciyalaw múmkin. Sabaqlıqta baǵınıńqılı qospa gáp funktsional semantikalıq túrlerge bóliwde mániden formaǵa qaray semantika formalıq princip basshılıqqa alınadı. Semantikalıq princip funksionallıq princip dep te ataladı. Punktsionallıq princip boyınsha baǵınıńqı gáp bas gáptiń bir aǵzasına qatnaslı bolıp, sol gáp aǵzası qaysı gáp aǵzasınıń xızmetin atqarsa, baǵınıńqı gápte sol aǵzanıń atı menen ataladı hám bas gáp penen baylanısadı.

Funktsionallıq princip boyınsha baǵınıńqılı qospa gápler: baslawısh, bayanlawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gápler bolıp bólinedi. Pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp jánede óz ishinde birneshe semantikalıq túrlerge ajıratıladı.

172

Baslawısh, bayanlawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gápler, tiykarınan, qatnaslıq sózli bolıp dúziledi. Qatnaslıq sózler pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáplerdiń orın, salıstırmalı, muǵdar-dáreje túrleriniń dúzilisinde de qollanıladı.

Baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń qatnaslıq sóz hám shárt meyil forması arqalı baylanısqan túrleri analitikalıq baylanıstaǵı qospa gápti dúzedi. Bunday baylanıstaǵı baǵınıńqılı qospa gápler usı sabaqlıqqa deyin qaraqalpaq tilindegi ilimiy miynet hám sabaqlıqlarda shárt, orın, salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáplerdiń quramında úyrenilip keledi.

Haqıyqatında, analitikalıq baylanıstaǵı baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı hám bas gáp dánekerlik xızmettegi qatnaslıq sóz hám baǵınıńqılı gáptiń bayanlawıshınıń shárt meyil forması arqalı baylanısadı. Dánekerlik xızmettegi qatnaslıq sózlerdiń wazıypasında kim, ne, qayda, qanday, qaysı, qalay, qansha, qanshelli, ol, sol, sonday, sonsha, solay, sonnan, sonshelli t.b. sıyaqlı soraw hám siltew almasıqları, geypara ráwishler qollanıladı.

Qatnaslıq sózli baǵınıńqılı qospa gápdiń ózine tán ózgesheligi sonnan ibarat, olardıń quramındaǵı baǵınıńqı gáp penen bas gápti baylanıstırıwshı qatnaslıq sózlerdiń bas gápte qollanılǵan túrleri gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzalarınıń wazıypasın atqaradı. Sol bas gáptiń quramında qollanılǵan gáp aǵzası xızmetindegi qatnaslıq sóz baǵınıńqı gáp arqalı túsindirilip, anıqlanadı. Mısalı: Kim jaman oqısa, ol jumıs islepte jarıtpaydı (Sh.A.). Aldıńǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi (naqıl).

Bul qatnaslıq sózli baǵınıńqılı qospa gáplerde baǵınıńqılı gáp bas gápten burın kelip, bas gáptegi ol, sonnan sózleri arqalı bildirilgen bas gáptiń mazmunın túsindirip kelgen.

Dánekerlik xızmettegi qatnaslıq sózler arqalı baylanısqan baǵınıńqılı qospa gápler qaraqalpaq tili faktlerinde, kóbinese eki qatnaslıq sózli bolıp dúziledi. Olardıń bir qatnaslıq sózli bolıp dúziliwi til materiallarında júdá kem ushırasadı. Rus hám ózbek tiliniń tásirindegi awdarma materiallarda ǵana bir qatnaslıq sózli bayanlawısh hám tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáplerdi siyrek ushıratıw múmkin: Bundaǵı maqset sol, jumısta eń aldı menen qatań, anıq tártip-intizam hám, álbette, nátiyje bolıwı kerek («E.Q.»). Sonı da ayrıqsha atap ótpekshimen, Prezident atqarıw hákimiyatınıń jumısı menen baylanıslı tiykarǵı máselelerden heshqashan shette turmaydı («E.Q.»).

Baǵınıńqılı qospa gáp eki qatnaslıq sózli bolıp kelgende, baǵınıńqı gáptiń quramında kim, ne, qayda, qaydan, qalay, qansha, qanshelli t.b. qatnas almasıqları, al bas gápte ol, sol, sonda, sonnan, solay, sonsha, sonshelli hám t.b. siltew almasıǵı tiykarındaǵı qatnaslıq sózler qollanıladı. Olar, kóbinese baǵınıńqılı qospa gáptiń baslawısh, bayanlawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh, siyregirek pısıqlawısh túrlerine tán bolıp keledi.

Qatnaslıq sózli baǵınıńqılı qospa gápler funktsional-semantika princip tiykarında baslawısh baǵınıńqılı, bayanlawısh baǵınıńqılı tolıqlawısh baǵınıńqılı, anıqlawısh baǵınıńqılı hám pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptúrlerine bólinedi.

173

§110. Baslawısh baǵınıńqılı qospa gáp. Baslawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı gáp bas gáptegi qatnaslıq sózden bolǵan baslawıshtıń mazmunın túsindiredi yamasa bas gápte qollanılmaǵan baslawıshtıń wazıypasın atqaradı. Bul gáptiń baslawısh baǵınıńqılı qospa gáp dep atalıwı bas gáptegi qatnaslıq sózden bolǵan baslawıshtıń mazmunın túsindirip, sıpatlaw arqalı ekewiniń birligi baslawısh baǵınıńqılı qospa gáptidúzedi.

Baslawısh baǵınıńqılı qospa gáp eki qatnaslıq sózli bolıp qollanıladı. Bunday jaǵdayda baǵınıńqı gápte qatnaslıq sóz wazıypasındaǵı soraw almasıqları yamasa sol mánige jaqın atawısh sózler qatnasadı: Kim sizlerdiń usı turmısıńızǵa qol suqsa, ol biziń qılıshımızdan nabıt boladı. (Q.D.). Qazanǵa ne tússe, shómishke sol ilinedi (naqıl) Kimniń júreginde otı bolsa, sol sawash maydanında ózin kórsetsin (Ó.X.). Kim basqaǵa gór qazsa, ornına ózi túsedi (naqıl). Kim qanday gáp aytsa, bári qula dalaǵa aytıladı (T.Q.).

Eki qatnaslıq sózli baslawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń quramndaǵı bas gápte stillik talapqa baylanıslı qatnaslıq sóz qollanılmay da keledi: Kim maldan ayrılsa, baxıttan, baǵ-dáwletten ayrıladı. Endi kimde-kim miynet etse, haqı aladı

(T.Q.).

Kimler Sarıqamıs deyme, qaylardan, Balıq izlep azap shegip baratır. (I.Yu.).

Bul baslawısh baǵınıńqılı qospa gáplerdiń bas gápinde baslawısh wazıypasındaǵı (sol, ol) qatnaslıq sózler stillik talapqa ılayıq túsirilip qollanılǵan. Olardıń ornı ulıwma gáptiń mazmunınan belgili bolıp turadı.

Baslawısh baǵınıńqılı gáptiń mánisi kúsheytilip aytılǵanda, baǵınıńqılı gáptegi qollanılatuǵın qatnaslıq sóz kimde-kim túrinde qollanıladı: Kimde-kim miynetti óz tártibi menen maqsetke muwapıq islese, ol miynet haqını da molmolaqay aladı (Ó.X.). Kimde-kim oqıǵısı kelmese, ol jumıs isley almaydı («E.Q»).

Geyde baslawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqılı gápiniń quramında eger dánekeri hám kimde-kim qatnaslıq sózi qatar kelip te qollanıladı. Bunday jaǵdayda ulıwma baǵınıńqılı qospa gáptiń mánisi shárt baǵınıńqılı qospa gápke jaqın keledi. Biraq, eger dánekeri stillik jaqtan kúsheytiwshilik máni beriwshi xızmetti atqaradı da, tiykarǵı máni baslawısh baǵınıńqılı qospa gápke tiyisli bolıp qaladı: Eger kimde-kim buǵan túsinbese, onda ol erteń túsinedi («E.Q.»). Eger kimde-kim maǵan dus kelgen oqıwshı bola beredi dep oylasa, ol qátelesedi

(Sh.A.).

§ 111. Bayanlawısh baǵınıńqılı qospa gáp. Bayanlawısh baǵınıńqılı qospa gápte baǵınıńqılı gáp bas gáptegi qatnaslıq sózden bolǵan bayanlawıshtıń mazmunın túsindirip, anıqlap keledi. Bayanlawısh baǵınıńqılı qospa gáp dúziliw ózgesheligine qaray, bir qatnaslıq sózli hám eki qatnaslıqsózli bolıp qollanıladı.

174

Bir qatnaslıq sózli bayanlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı bas gápte bayanlawısh wazıypasındaǵı qatnaslıq sóz baǵınıńqı gáp arqal túsindiriledi. Bunday jaǵdayda bas gáptiń bayanlawıshı tómendegi formalardaǵı qatnaslıq sózlerden boladı:

1)bas gáptiń bayanlawıshı sol qatnaslıq almasıǵı arqalı bildirilip, baǵınıńqı gáp arqalı túsindiriledi: Bul máselede meniń pikirim sol, Tashkent texnika universiteti qasında kolledjler ushın oqıtıwshılar tayarlaytuǵın qosımsha fakultet shólkemlestiriw kerek («E.Q»). Ótinishimiz sol, búgin sharwalar arasına barıp qaytasań (S.S.) ;

2)orın seplik formasındaǵı sonda qatnaslıq sózinen boladı. Bunday dúzilistegi bayanlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń mazmunı sońǵı baǵınıńqı gáp arqalı túsindirilip, ulıwma bas gáptiń mazmunı ayqınlasadı: Qızıǵı sonda, institut direktorınıń orınbasarı esaplanǵan jańashıl Savitskiy degen adamnıń qay jerden kelgenin, onı direktor orınbasarı sıpatında kim belgilegenin bile almawı. (M.Kosjanov. «Erkin Qaraqalpaqstan», 2005 jıl). Eń ayanıshlı tárepi sonda, biz bul haqqında birinshi reet aytıp otırǵanımız joq («E.Q.»). Bunıń jaman uyatlı jeri taǵı sonda, men Sergey Coydı shaqırtıp aldırǵan edim (T.N.). Memuarlıq shıǵarmalardıń basqa janr shıǵarmalarınan ózgesheligi sonda, tariyxıy biografiyalıq maǵlıwmatlarǵa oǵada bay bolıp keledi (Z.B.). («E. Q.», 2005-jıl);

3)bas gáptiń bayanlawıshı sonday qatnaslıq sózinen bolıp, baǵınıńqı gáp arqalı túsindiriledi: Biziń búgingi háreketimiz sonday, biz bar imkaniyatlardan paydalanıwımız kerek («E.Q»). Qırq kúnlik qazıwdıń awırlıǵı sonday, toǵız diyqan tayaqtan jıǵıldı (S.A.). Dawıldıń kúshliligi sonday, birew qos qollap gewdeńnen iytergendey keyinge qaray alıp ketedi. («E.Q»).

4)bayanlawıshı sonsha, sonshelli sózlerinen bolıp kelgende de, bas gáptiń mazmunı baǵınıńqılı gáp arqalı túsindiriledi: Zaldıń saltanatı hám keńligi sonsha, Gúlshexra bunıń haqıyqatlıq ekenine isenbey, ertektiń ishinde júrgen shıǵarman dep oyladı (R.S). Baslıqtıń ashıwı kelip otırǵanı sonsha, qolı jumısqa barmay qaldı (J.S) Meniń quwanǵanım sonshelli, Begalını qushaqlap aldım (G.I). Túnniń qarańǵılıǵı sonsha, kózińe túrtsebilmeyseń (X.S).

Geyde sol siltew almasıǵı bol kómekshi feyili yamasa shıǵıs seplik formasında ibarat sózi menen dizbeklesip kelip te, bas gáptiń bayanlawıshı wazıypasın atqaradı. Bunday jaǵdayda da baǵınıńqı gáp bas gáptegi bayanlawıshtıń túsindiriwshi gápi xızmetin atqaradı: Jáne ańlaǵanım sol boldı, ol institut turmısı haqqında, ásirese sol jerdegi jetekshi alımlardıń jumısları haqqında «Sovetskaya Karakalpakiya» gazetasınıń redakciyası menen kelisip, izbe-iz qatar maqalalar jariyalaptı («E.Q.», 7-iyun, 2005-jıl). Bul lazerdıń ózine tán qásiyeti sonnan ibarat, ol organizmdegi keselliklerdi sonday dárejede tez jazatuǵını sonshelli, janındaǵı toqıqmalar hátte zıyanlanıpta úlgermeydi. («E.Q»).

Bayanlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń eki qatnaslıq sózli túri bir qatnaslıq sózli túrine qaraǵanda til faktlerinde az ushırasadı. Eki qatnaslıq sózli bayanlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı komponentinde kim,

175

qanday, qansha t.b. qatnaslıq almasıqları, al bas gápte sol, sonday, sonsha t.b. siltew almasıǵı tiykarındaǵ qatnaslıq sózler dara yamasa bol kómekshi feyili yaki basqa atawısh sózler menen dizbeklesip qollanıladı: Awıllasıń kim bolsa, atalasıń sol boladı (naqıl). Atajan atanıń sózi qanday bolsa, minez qulqı jaǵınan

Trubashev ta sonday adam edi (J.S.). Bizde taw dizbekleri qansha bolsa, ol jaqta jaylar da sonsha (Dek lan).

Bunday eki qatnaslıq sózli bayanlawısh baǵınıńqılı qospa gápte baǵınıńqı gáp bas gápten burın keledi.

§112. Tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp. Tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı gáp bas gáptegi qatnaslıq sóz arqalı bildirilgen tolıqlawıshtı túsindirip, onıń mánisin tolıqtırıp keledi. Tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáplerde mazmun hám dúzilisi jaǵınan bir qatnaslıq sózli hám eki qatnaslıq sózli bolıp dúziledi: Sonı da aytıp ótiw kerek, qoshjaqpaslar heshqashan fermer bola almaydı. («E.Q.»). Sizler ne isleseńiz, mende sonı isleymen (S.A.).

Bul gáplerdiń dáslepkisi bir qatnaslıq sózli bolıp dúzilgen. Bunıń tabıs seplik formasındaǵı sol siltew almasıǵı tolıqlawısh xızmetinde bas gáptiń quramında kelip, onıń mazmunı sońǵı baǵınıńqı gáp arqalı túsindirilip, tolıq mazmunǵa iye boladı.

Bir qatnaslıq sózli tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń bas gápiniń bayanlawıshı xızmetindegi sózler, kóbinese modallıq máni bildiretuǵın háreket atı formasındaǵı aytıw, atap ótiw sıyaqlı feyillerge kerek, lazım, múmkin t.b. sózler dizbeklesip keliwinen boladı: Sonı da atap ótiwimiz kerek, mámleketlik xızmetkerlerdiń arasında korrupciyaǵa, xızmet wazıypasınan paydalanıw jaǵdaylarına qarsı mudamı gúres alıp barılmaqta («E.Q.»). Sonı da aytıp ótiw kerek, bul qatardaǵı waqıya haqıyqatlıqtan biraz jıraq (M.Kosjanov).

Bunday dúzilistegi tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gápler kiris gápli konstruciyalarǵa kútá jaqın keledi. Biraq, kiris gápli konstrukciyalarda qatnaslıq sóz qollanılsa, onday gápler kiris gáp emes, qatnaslıq sózli tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp dep qaralıwı tiyis.

Eki qatnaslıq sózli tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqılı komponentinde kim, kimde-kim, kimdi, ne, neni qatnaslıq sózleri, bas gápte hár túrli seplik formalı bunı, ózine, sonı, soǵan t.b. siltew hám ózlik almasıqları qollanıladı. Bul sıyaqlı eki qatnaslıq sózli tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáplerdiń bas gápi baǵınıńqı gápten soń kelip, baǵınıńqı gáp arqalı túsindiiriledi: Qaysı ministrliklerge kimdi almastırıw kerek bolsa, bunı da sorań («E.Q.»). Neni qar tutsań, soǵan zar bolsań (naqıl). Kim qolına ne ilinse, sonı alıp jolǵa rawana bolǵan edi (K.M.). Maǵan neni úyretse, sonı shın ıqlasım menen atqaraman (R.S.).

Kim tas atsa, tawdıń barıp qasına,

Atqan tası túserler óz basına. (I.Yu.).

Bunday eki qatnaslıq sózli tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáplerdiń bas gápinde qatnaslıq sóz qollanılmay keliwi de múmkin. Bul jaǵday tolıqlawısh

176

baǵınıńqılı qospa gáptiń mazmunınıń tolıq bildiriliwine kemislik keltirmeydi. Bas gáptegi qollanılmaǵan tolıqlawısh wazıypasındaǵı qatnaslıq sóz gáptiń ulıwmalıq mazmunınan yamasa bas gáptegi awıspalı feyilden bolǵan bayanlawıshtıń valentliligine baylanıslı onıń ornı belgili bolıp turadı: Qaraqalpaq xalqın kimdekim hálsiz kórip mensinbese, qalay jazalanatuǵının tanıt (T.Q.). Bizde bolsa kimdur birew nızamdı buzsa, máselemkiden, salıqtı óz waqtında tólemese, keshiremiz. («E.Q.»).

Bul gáplerdiń birinshisinde bas gáptiń quramında oǵan tolıqlawısh aǵza, ekinshi gápte bas gáptiń quramında onı tolıqlawısh aǵza qollanılmaǵan. Bulardıń qollanılmawı stillik jaqtan gáptiń mazmunına kemislik keltirip turǵan joq.

Qaraqalpaq tilindegi baǵınıńılı qospa gápler boyınsha geypara izertlewlerde:

«Egerde dep konstrukciyalı baǵınıńqı gáp bas gáptegi oypikirdiń obyekti sıpatında qollanılıp kelse, tolıqlawısh baǵınıńqı gáp boladı» dep kórsetiledi de, oǵan tómendegi mısal keltiriledi: Há, qádirli qonaqlar, qáne úyge kiriń, jarlınıń úyine qonaq jaraspaydı dep, Qulımbet maǵan kópbılshıldaytuǵın edi.1

Mısalǵa berilgen qospa gáptiń qanday jaǵdayda tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp bolatuǵını anıq emes. Bul gáptiń dáslepki shıǵısı tuwra gáp hám avtor gápleriniń ózlestirilgen forması bolıwı tiyis. Tuwra gáp penen avtor gápin baylanıstırıp kelgen dep kómekshi feyili ózlestirilgen gápte baǵınıńqı gáp penen bas gápti baylanıstırıwshı xızmetti atqaradı. Bunıń ózlestirilip dúzilgen dep konstrukciyalı túri tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń emes, pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń quramında úyrenilgeni durıs boladı.

§ 113. Anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp. Anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápi bas gáptegi atlıq yamasa qatnaslıq almasıǵınan bolǵan bas aǵzanıń mánisin túsindirip, anıqlap keledi.

Qaraqalpaq tiliniń materiallarında anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp eki qatnaslıq sózli bolıp, orın tártibi jaǵınan bas gáp baǵınıńqı gápten keyin keledi.

Anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń ózbek ázerbayjan, tatar, uyǵır tillerindegidey, baǵınıńqı gápten aldın keletuǵın bir qatnaslıq sózli dúzilistegi tómendegidey túrleri házirigi qaraqalpaq ádebiy tilinde rawajlanbaǵan: Dunyoda shunday mamlakat borki, u erda barsha xotin-qizlar teng huquqlı (ózbek). Man bir mustántigámki, butun ishlari asharam (azerbayjan). Shunday boylar barki, olarniń uleme gena faydaga yarırdır (tatar). U shunday adamki, hesh kim bilán sózláshmadú (uygúr).

Bul keltirilgen bir qatnaslıq sózli anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáplerde bas gáp baǵınıńqı gápten aldın kelip, baǵınıńqı gáp bas gáptegi anıqlawıshtıń mánisin túsindirip, anıqlap kelgen. Bunday dúzilistegi anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gápler joqarıda atalǵan tillerdiń materiallarına

177

awdarma jasaǵanda ushırasıwı múmkin. Máselen: Dúnyada sonday mámleket bar, ol jerde bárshe hayal qızlar teń huquqlı. Ol sonday adam, heshkim menen sóylespeydi t.b.

Bul bir qatanaslıq sózli baǵınıńqılı qospa gáplerde dáslepki gáptiń mánisi sońǵı baǵınıńqı gáp arqalı túsindirilip kelgen.

Eki qatnaslıq sózli anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápiniń quramında kim, kimniń, kimde-kim, qanday, qaysı t.b. qatnaslıq almasıqları, bas gáptiń quramında soǵan sáykes ol, onıń, sol, sonıń, sonday

t.b. sıyaqlı siltew almasıqları qollanıladı: Kimniń qolı qıymıldasa, onıń awzı qıymıldaydı (naqıl). Kimnińdur ǵárremshiligi bolsa, tili qısqa bolsa sol adam qorqadı hám bunday jerde salamat ortalıq bolmaydı («E.Q.»). Kimde-kim kitapqa kóp qarasa, kitap onıń zeynin ashadı, sózge sheshen etedi («Atalar sózi»).

Sizdi kim mingizse bálent mármerge,

Onıń ornı bolar barhama tórde (I.Yu.).

Eki qatnaslı sózli anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń bas gápindeqatnaslıq sóz stillik talapqa ılayıq túsirilip qaldırılıp ta keledi:

Kim qasına jaǵımpaz jıynasa eger, Erkindey ultanın tez uyıq teber.

Qaysı tilde qosıq aytsańda janım,

Bári túsinikli, qádirdan maǵan. (I.Yu.).

Bul anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáplerdiń birinshisin bas gápinde onıń ekinshisindegi bas gápte sol tildiń degen anıqlawıshlar túsindirilgen. Túsirilip qaldırılǵan anıqlawıshlardıń ornı sol gáplerdiń ulıwmalıq mazmunınan hám tartımlanıp kelgen anıqlanıwshı sóz arqalı gáp ishinde belgili bolıp turadı.

§114. Pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gápler tuwralı túsinik. Pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp túrkiy tilleriniń qaysısında bolsa da, mánisi hám dúzilisi jaǵınan kóp qollanılatuǵın baǵınıńqılı qospa gáptiń bir túri. Házirgi túrkiy tillerindegi izertlewler, sabaqlıqlar hám akademiyalıq grammatikalarda onıń semantikalıq túrlerge bóliniwi 7 den 12 ge deyin hár túrli sanda kórsetiledi.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi ilimiy miynet hám sabaqlıqlarda pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń waqıt, orın, sın, salıstırmalı, sebep, maqset, shárt hám qarsılas baǵınıńqılı qospa gáp sıyaqlı 8 túri qáliplesken túrde úyrenilip kiyatır. Olar dúzilisi, bayanlawısh formasınıń bildiriliwi, baǵındırıwshı dáneker hám dánekerlik xızmettegi sózlerdiń qatnasına qaraybir-birinen ajıralıp turadı.

Házirgi túrkiy tillerindegi kópshilik grammatika hám sabaqlıqlarda baslawısh, bayanlawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh baǵınıńqılı qospa gápler menen bir qatarda, pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp funtsionallıq princip

178

tiykarında kóp jıllardan beri usı termin menen úyrenilip kiyatır.1 Sonday-aq ózbek tili izertlewshileri tárepinen anıqlawısh, tolıqlawısh baǵınıńqılı gápler sıyaqlı, pısıqlawısh baǵınıńqılı gáptiń de bas gáptiń bir aǵzasına (bayanlawıshqa) qatnaslı bas gáptiń mazmunı menen baylanısıp, sol aǵzanı túsindirip keletuǵını sóz etiledi.2

Qaraqalpaq tilindegi baǵınıńqılı qospa gápler boyınsha izertlewlerde joqarıda atalǵan «pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáp» termini menen qollanılmay, «baǵınıńqılı qospa gáptiń mánisine qaray túrleri» dep atalıp kiyatırǵanı málim. Haqıyqatında, pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı komponenti óziniń predikativlik belgisin saqlaǵan halda jay gáplerdegi pısıqlawısh sıyaqlı, bas gáptegi is-háreket, waqıyanıń mazmunın hár tárepleme sıpatlap, onıń menen pısıqlawıshlıq mánide baylanısadı. Bul jaǵınan pısıqlawısh baǵınıńqı gápler jay gáplerdegi tolıqlawısh hám pısıqlawısh is-háreketti sıpatlap kelgeni sıyaqlı, baǵınıńqı gápler de mazmunı jaǵınan bas gáptiń quramına kirip, gáp ishindegi gáp taqlette is-háreket, waqıyalardı hár túrli pısıqlawıshlıq mánide sıpatlaydı. Biraq, bas gáptiń quramına onıń bir aǵzası sıyaqlı pútkilley sińirip ketpey, baǵınıńqılıq qatnastaǵı gáplik belgisin saqlaydı.

Qaraqalpaq ádebiy tiliniń faktlerine tallaw jasap qaraǵanımızda pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń funktsional-semantikalıq belgilerine qaray: waqıt, orın, sın, salıstırmalı, muǵdar-dáreje, sebep, nátiyje, maqset, shárt hám qarsılas baǵınıńqı gáp sıyaqlı 10 túrge bólinetuǵınlıǵı anıqlandı. Bulardıń muǵdar-dáreje hám nátiyje baǵınıńqı túrlerinen basqa 8 túri ilimiy miynet hám sabaqlıqlarda úyrenilip keldi. Al muǵdar-dáreje hám nátiyje baǵınıńqılı gáp túrleri óz aldına bólinbey, basqa túrleriniń quramında úyrenilip kelgen edi. Endi bulardı da ádebiy tildiń faktleri tiykarında óz aldına bólip úyreniw maqsetke muwapıq keledi.

§115.Waqıt baǵınıńqılı qospa gápler. Pısıqlawısh baǵınıńqılı gáp baǵınıńqılı qospa gáptiń basqa túrlerine qaraǵanda til faktlerinde mánisi, dúziliw ózgeshelikleri jaǵınan bay hám ónimli qollanıladı. Pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáptiń bul túri tuwralı qaraqalpaq tilinde M. Áwezov hám E.Dáwenov tárepinen keń izertlew jumısları islendi.1

Eki yamasa birneshe jay gáplerdiń óz ara birin-biri waqıtlıq mánide túsindirip baylanısqan qospa gáp túrleri waqıt baǵınıńqılı qospa gáplerdi dúzedi. waqıt baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı komponenti bas gápten

179

ańlatılǵan is-háreket, waqıyanıń bolıwı, bolıp ótiwi, hám endi bolatuǵın waqıtlıq begilerin bildiredi: Men kelsem, Murat shay iship otır eken. (Sh.S.). Quyash ele kóterile qoymaǵan máhálde, Nesibeli sırtqa shıqtı. Báhár baslanıwdan, bizler jaylawǵa kóshemiz (Ó.X.).

Bul waqıt baǵınıńqılı qospa gáplerdiń quramındaǵı jay gáplerdiń isháreket, waqıyaları bir-biri menen waqıtlıq mánide baylanısıp, baǵınıńqı gáp bas gáptegi is-hárekettiń bir waqıtta bolǵanın, bolıp ótkenin hám endi bolatuǵının hár túrli waqıtlıq mánide sıpatlap kelgen.

Waqıt baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı jay gápiniń bayanlawıshınıń bildiriliwi júdá keń qollanıladı. Olar, kóbinese kelbetlik feyil, hal feyil, háreket atı feyiliniń hár túrli formalarında, sonday-aq shárt meyil, geypara betlik feyilge dánekerlik xızmettegi de kómekshi feyiliniń dizbeklesip keliwinen boladı.

Waqıt baǵınıńqılı qospa gáplerdiń quramındaǵı jay gápler, tiykarınan, sintetikalıq usıl menen baylanısadı. Olardıń analitikalıq usılda baylanısıwı júdá az ushıraydı.

Waqıt baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápiniń bayanlawısh formaları tómendegi sózler arqalı bildirilip, bas gáp penen waqıtlıq mánilerdekeledi:

1. a) baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı kelbetlik feyildiń –ǵan/-gen formalı túriniń ataw, keńislik seplik formalı sózlerden, sol sózlerge waqıt mánili kómekshi sózler hám tirkewishlerdiń dizbeklesiwinen bolıp, bas gáptiń isháreketiniń isleniw waqtın bildiredi: Qonaqlar atlarınan túsip atırǵanda, awqatta pisip shamalasqan edi. Sabaq pitkennen, ol bizlerdi shaqırıp aldı (T.Q.). Aydana menen traktorshı awqatlanıp bolǵan waqıtta, Nurjan keldi (Ó.X.). Bizler ádewir jer júrgennen soń aspannan jawın tamshısı tamshılay basladı (N.D.).

b) waqıt baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı kelbetlik feyildiń –ar/-er, -r hám juplasıp kelgen –ar-mas formal túrleri arqalı da bildiriledi. Biraq, bular ataw formasında emes, sol formalardıń orın seplik qosımtalı túrine waqıt mánili kómekshi sózlerdiń dizbeklesip keliwinen bolıp, bas gáptiń isháreket, waqıyalarınıń isleniw waqtın ańlatadı: Orınbay áskerlikke keterinde, anası Tájigúl onıń mańlayınan shorp-shorp súydi (X.S.). Qalıń muz keterketpeste, sheshinip tústik suwlarǵa (Jiyen Jıraw). Sarımbet kazarmaǵa keter waqıtta, kempir apam gáp taptı. Adamlar jolǵa túser aldında, Sinebryukov jigitlerge házir awhaldıń jaqsı emesligin ayttı (A.Á.). Tań atıp, adam óyerbúyerdi kórer-kórmes máhálde, Bekman menen qońsısı Erniyaz baxet izlep, ań awlamaǵa ketti (B.B.).

2. Waqıt baǵınıńqı gáptiń bayaanlawıshı hal feyildiń –ıp/ ip, -p, -a, - e, - may/mey, -ǵansha, -ǵalı, -mastan formalarınan hám –ǵalı, -mastan formalarına geypara tirkewishlerdiń dizbeklesip keliwinen boladı: Ay batıp, qalıń toǵayǵa qarańǵılıq shókti(Sh.S.). Tún jarpı awa kele, Serjan az ǵana esin jıynaǵanday boldı (T.Q.). Jumagúl oydan qutılmay-aq, oyın Jamilanıń túshkirigi bólip jiberdi (A.Á.). Ol sóylep bolǵansha, Serkebay sóz qospay biyparwa otırdı (T.Q.). Bıyılǵı báhár kelgeli, umıtpasam usı dáslepki

180