Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

Mısalı: 1. Bultlar áste-áste kóship, aspan ashıla basladı (Ó.X.). 2.Ol sálem berip kirip kelgende, Temirbek gazeta oqıp otır edi (T.Q.). 4. Poezd toqtawı menen, olar Mahmud aǵanıń aldına juwırdı (N.S.).

Bul gáplerdiń hámmesi de baǵınıńqılı qospa gáptiń talabına juwap beredi. Dıqqat etilgen betlik emes feyillerden bolǵan bayanlawıshlar óz aldına ataw formasındaǵı baslawıshlarına iye kelgen.

Baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı komponentiniń bayanlawıshı betlik emes feyil formalarınan bolıp kelgende, bas gápke eki tárepleme ǵárezli boladı. Birinshiden bayanlawısh forması arqalı ǵárezli boladı da, ekinshiden, mánilik jaqtan ǵárezli bolıp keledi. Formalıq jaqtan ǵárezli bolıp kelgende baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı tiyanaqsız formada (betlik emes formada) kelip, óz aldına tiyanaqlı máni ańlatpaydı, onıń tiyanaqlılıǵı bas gáp penen birlikte bir pútin tiyanaqlı mánige iye boladı. Mánilik jaqtan ǵárezliligi, pútin bas gápti yamasa onıń bir aǵzasın (kóbinese is-háreketin) hár túrli mánide túsindirip, onıń ajıralmas bólegi ǵana bolıp turadı. Bas gáp baǵınıńqısız, baǵınıńqı gáp bas gápsiz bir pútinlikti bildire almaydı.

Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı betlik emes feyiller arqalı bildirilgende tómendegi belgilerge iye boladı: 1) baǵınıńqı gáp bir náwiya gáplik mánige iye bolıp, pútin bas gáptiń yamasa onıń bir aǵzasın túsindirip keledi; 2) bas gáptiń baslawıshınan basqa óz aldına baslawıshına iye boladı; d) bas gápten tamamlanbaǵan (baǵınıńqı) intonaciya arqalı bólinip aytıladı.

Sonıń menen qatar, betlik emes feyillerdiń baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı xızmetin atqarıp, baǵınıńqı gáp dúzip keliwi olardıń ózine tán morfologiyalıq belgilerine de qatnaslı bolıp keledi:

Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı bolıp kelgen –p, -ıp/-ip, y, -ǵanlıqtan/- genlikten, -ǵansha/-genshe formalı hal feyiller usı formasında ózgerissiz baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı boladı. Al hal feyildiń –ǵáli/-geli, -mastan/- mesten formaları sol formasında hám tirkewishli baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı xızmetin atqaradı: Qar erip, qarlı suw sarqılıp aqtı (K.S.). Juwapkerli wazıypanıń bir ushı iske aspay-aq, tábiyat qıńırlıq etti (Ó.X.). Paroxod kóz ushına ketkenshe, xalıq qaytpada (J.A.). Serimbet ketkeli beri, awılda kóp ózgerisler bolıptı (A,Á.). Men barlıq pikirimdi jazıp bolmastanaq, apam shaqırdı (Sh.S.).

2. Kelbetlik feyiller baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı bolıp kelgende, keńislik seplik affikslerin, pısıqlawıshlıq máni beriwshi tirkewishlerdi qabıl etedi: Biz jaylaw qoymay kóship-qonıp júrgende, ol rayon orayındaǵı orta mektepte oqıytuǵın edi (X.S.). Sabaq pitkennen, ol bizlerdi jıynap aldı (T.Q.). Vertolet kem-kemnen alıslaǵan sayın, samal da páseydi (Ó.X.).

Orın seplik affiksli –ǵan/-gen, -ar/-er formalı kelbetlik feyiller tartımlanıp kelip te baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı xızmetin atqaradı. Bunday jaǵdayda baǵınıńqı gáptiń baslawıshı, kóbinese ataw formasındaǵı betlik almasıqlarınan boladı hám óz bayanlawıshı menen bette kelisedi: Men otındı ayırıp bolǵanımda, Petka keldi. Áskerlikke ketkenimde, murtı mańlayıma bir basılǵan edi (Sh.S.). Irǵalıp sheshek atqan gúllerdi kórgenińde, kóz aldıńa Moskvanıń sulıw baǵları elesleydi (J.A.).

161

3. Háreket atı feyiller baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápiniń bayanlawıshı bolıp kelgende, keńislik seplik affiksli hám geypara tirkewishli bolıp qollanıladı. Bul jaǵdayda bayanlawısh xızmetindegi háreket atları tartımlanıp ta, tartımlanbay da keledi: Kún batıwdan, samal kúsheydi (Q.A.) Men shıǵırına jaqınlawdan-aq, Nurımbet asıǵıs sóyledi (Sh.S.). Parovoz kelip toqtawına, sońǵı vagonnıń esigin ashıp partizanlar tola mindi. Jaz shıǵıwı menen, biziń úy qaladan Kóklisuw degen jerge kóship ketti (N.D.). Mıltıq sesti shıǵıwı máttal, qır dógerekten ústilerine shúykildegen oq jawdı (S.X.).

Hal feyil, kelbetlik feyil hám háreket atı feyilleriniń basqarıwındaǵı qurılımlar óz aldına ayrım baslawıshına iye bola almay, tiykarǵı is-hárekettiń iyesine (baslawıshına) qatnaslı, sol baslawıshqa ortaqlasa aytılǵan túri baslawıshsız feyil toplamların (keńeytilgen aǵzalardı) dúzedi. Baslawıshsız feyil toplamların dúziwshi betlik emes feyiller hám shárt meyil tiykarǵı ishárekettiń iyesiniń qosımsha,ekinshi dárejeli is-háreketi bolıp keledi. Sonlıqtan baslawıshsız feyil toplamlı gápler hámme waqıt jay gáplerdiń quramına kiredi. Sebebi, bul dúzilistegi gápler qanshama keńeyip kelse de, bir baslawısh hám feyildiń betlik formalı ( verbum finitum) túrinen bolǵan bir bayanlawıshtan turadı.1 Dawıtkólge kelgende, izshiler biraz hawlıǵısayın dedi (T.Q.). Ol jońıshqanı dizden shıqqa bılǵanıp ora basladı (I.Yu.). Men bunı jańa maydanǵa shıqqanımda abayladım. Olar ılǵallı miynet brigadası ataǵın alıw ushın gúresip atır (gazetadan). Alıslarǵa qansha qarasańda, kók-kómbek suwdan basqa heshnárseni kórmeyseń (S.S.).

Feyil toplamları jeke sózler sıyaqlı, bir gáp aǵzasınıń xızmetin atqaratuǵın eki yamasa birneshe sózlerdiń dizbegi. Olar eki yamasa birneshe sózlerdiń dizbeginde kelgen menen, onıń quramındaǵı sózler sol toplamnan bólinip, ayırım-ayırım gáp aǵzasına tallanbaydı, sol tobın buzbastan ózi qatnaslı sóz benen birge bir sóz dizbegi-qospa dizbekti1 dúzedi, sóz dizbeginiń keńeyttiriwshi aǵza xızmetin atqaradı.

Demek betlik emes feyil toplamları baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı komponentinen tómendegi ózegeshlikleri menen aytılıp turadı:

1.Feyil toplamları neshe sózden dúzilgenine qaramastan gáplik belgige iye bola almaydı. Olar tiykarǵı gáptiń quramında ayırımlanbay kelgende pútin gápke emes, onıń bir aǵzasına qatnaslı bolıp, sol aǵza menen birge keńeytilgen sóz dizbegin dúzedi. Al ayırımlanıp kelgen jaǵdayda pútin gápke qatnaslı determinantlıq xızmet atqaradı.

2.Betlik emes feyiller toplam dúzip kelgende, tiykarǵı is-hárekettiń baslawıshına qatnaslı, onıń qosımsha ekinshi dárejeli is-háreketin bildiredi.

3.Baslawıshsız feyil toplamları tiykarǵı bayanlawısh penen feyil formaları, seplik affiksi hám tirkewishler arqalı baylanısadı.

162

4. Betlik emes feyil toplamları ayırımlanıp kelgende ǵana bolmasa, basqa jaǵdaylarda gáp ishinde intonaciya arqalı ayırımlanbaydı. Olar, kóbinese ózi qatnaslı sózge jaqın turadı. Al tiykarǵı is-háreketten uzaqlasıp, gáptiń bas poziciyasında kelgende, ayırımlanıwshı sıpatqa iye boladı hám gáptiń tiykarǵı bóleginen intonaciya arqalı bólinip aytıladı. Feyil toplamları usı kórsetilgen ózgeshelikleri menen baǵınıńqı gápten ayırılıp turadı.

§107. Baǵınıńqılıqtı bildiriwshi qurallar hám baǵınıńqılı qospa gáptiń túrleri. Qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler baǵınıńqılıqtı bildiriwshi grammatikalıq qurallar arqalı formalıq hám mánilik jaqtan birigip, baǵınıńqılı qospa gápti dúzedi. Baǵınıńqılıqtı bildiriwshi qurallardıń xızmetin baǵınıńqı gáptiń bayanlawısh formaları: hal feyil, kelbetlik feyil, háreket atı feyili hám shárt meyil, baǵındırıwshı dáneker hám qatnaslıq almasıqları, sintaksislik janapaylar, intonaciya, sózlerdiń orın tártibi hám t.b. qurallar atqaradı. Bulardıń kópshiligi baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshınıń quramına kiredi.

Dástúriy úyreniw boyınsha baǵınıńqılıqtı bildiretuǵın qurallardıń baylanıstırıw xızmetine qaray baǵınıńqılı qospa gápler dúzilislik jaqtan dánekersiz baǵınıńqılı qospa gáp hám dánekerli baǵınıńqılı qospa gáp bolıp ekige bólinedi.

Qaraqalpaq tilinde baǵınıńqılı qospa gáptiń dánekerli túriniń úyreniliwi N.A.Baskakovtıń izertlewlerinen baslanadı. Onıń «Qaraqalpaq tilinde qospa gápler» degen maqalasında baǵınıńqılı qospa gápler «dánekerli baǵınıńqılı qospa gáp», «dánekersiz baǵınıńqılı qospa gáp» hám «tuwra gápli baǵınıńqılı qospa gáp» bolıp úsh túrge bólinedi.1 80-90-jıllarǵa kelip, baǵınıńqılı qospa gáptiń dánekerli túri mektep hám joqarı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlar hám ilimiy jumıslarda turaqlı úyrenile basladı.2

Túrkiy tilleriniń qaysısında bolsa da, joqarıdaǵı sıyaqlı dánekerli hám dánekersiz túrlerge bólip úyreniw bar. Sonlıqtan qaraqalpaq ádebiy tiliniń materialları tiykarında baǵınıńqı gáp penen bas gápti baylanıstırıwshı qurallardıń qatnasına qaray baǵınıńqılı qospa gápti «dánekersiz baǵınıńqılı qospa gáp», «dánekerli baǵınıńqılı qospa gáp» hám «qatnaslıq baǵınıńqılı qospa gáp» sıyaqlı úsh túrge bólip úyreniledi. Bunıń qatnaslıq baǵınıńqılı qospa gáp túri kópshilik túrkiy tillerinde dástúriy úyreniw boyınsha dánekerli baǵınıńqılı qospa gáptiń quramında úyrenilip kiyatır. Biraq, geypara túrkiy tillerindegi sońǵı izertlewlerde qatnaslıq baǵınıńqılı qospa gáp baǵınıńqılı qospa gáptiń óz aldına bir túri retinde bólinedi.1

163

Joqarıdaǵı úsh túrli bóliniwdiń birinshi túri (dánekersiz baǵınıńqılı qospa gáp) baǵınıńqı gáptiń bayanlawısh formaları arqalı, ekinshisi arnawlı baǵındırıwshı dánekerlerdiń baylanıstırıwı arqalı dúzilip, onıń quramındaǵı jay gápler mánilik jaqtan biri ekinshisin túsindirip baǵınıńqılıqtı ańlatadı. Baǵınıńqılı qospa gáptiń úshinshi túriniń dúziliwi ushın baǵınıńqı gáptiń quramında qatnaslıq almasıǵı yamasa ráwish sóz qatnasadı. Usınday qurılıstaǵı qospa gáplerdiń baǵınıńqı komponentiniń bayanlawıshı shárt meyilden –sa/-se forması arqalı bildiredi.

Baǵınıńqılı qospa gápti dúziwshi qatnaslıq sózlerdiń dánekerlerden ózine tán ayırmashılıǵı, olar, bir jaǵınan, baylanıstırıwshı qural xızmetin atqarsa, ekinshi jaǵınan, bas gáptiń quramında gáp aǵzası xızmetin atqaradı.2

Dánekersiz baǵınıńqılı qospa gáp. Dánekersiz baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gápleri dáneker hám dánekerlik xızmettegi sózlerdiń qatnasısız baǵınıńqı gáptiń bayanlawısh formalar hám intonaciya arqalı baylanısıp, bir pútin qospa gápti dúzedi. Bulardıń quramındaǵı baǵınıńqı gáp penen bas gápti, tiykarınan, baǵınıńqı gáptiń bayanlawısh formaları hám bayanlawıshtıń quramına kirgen basqa da grammatikalıq qurallar baylanıstıradı. Sonlıqtan baǵınıńqı gáp baǵınıńqılı qospa gápti formalıq hám semantikalıq jaqtan dúziwshi tiykarǵı xızmetti atqaradı.

Dánekersiz baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gáplerin baylanıstırıwda betlik emes feyiller (hal feyil, kelbetlik feyil hám háreket atı) keń qollanıladı. Olar baylanıstırıwshılıq xızmeti menen qatar, hár túrli mánilik qatnaslardı da bildiredi.

Hal feyil forması arqalı baylanısıw. Hal feyildiń –ıp/-ip, -p, jekke siyrek – a, -e, bolımsız –may formaları sol dórendi formasın ózgertpesten baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı boladı. Hal feyildiń bul formaları arqalı dúzilgen baǵınıńqı gáp bas gáp penen sın, waqıt, sebep, shárt mánilerinde baylanısadı. Mısalı: Awıl aynalası kók lipasqa dónip, jazdıń sáni álle qashan kirip qalıptı. (Q.J.). Tún jarpısı awa kele, Serjan azǵantay esin jıynaǵanday boldı. (T.Q.). Jumagúl oydan qutılmay-aq, onı Jamiylanıń dúshkirigi bólip jiberdi (A.Á.).

Baǵınıńqı gáptiń –ǵansha, -ǵalı,-ǵanday, -mastan, -ǵanlıqtan formaları baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gáplerin hár qıylı pısıqlawıshlıq mánilerde baylanıstıradı. Bunıń –ǵalı, -ǵanday, -mastan formalı túrleri geypara tirkewish hám basqa da kómekshi sózler menen dizbeklesip kelip te baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshın dúzedi. Mánilik jaqtan waqıt, sın, sebep, maqset, shárt mánilerin ańlatadı: Poezd kelgenshe, qızı mektepten qaytatuǵın edi (N.S.). Jerdiń ústinde háreket toqtap qalǵanday, bir kese shay ishim tınıshlıq shókti (T.Q.). Bıyıl qıs qattı kelgenlikten, muz qalıń qatqan edi (K.S.). Serimbet ketkeli beri, awılda kóp ózgerisler bolıptı (A.Á.).

Kelbetlik feyil forması arqalı baylanısıwı. Dánekersiz baǵınıńqılı gápti dúziwde kelbetlik feyildiń –ǵan/-gen forması ónimli qollanıladı. Bul forma

2 Bul tuwralı sabaqlıqtıń 127-131-paragraplarına qarań.

164

baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshın dúzip kelgende, keńislik seplik affiksli yamasa tirkewishli kelip bas gáp penen baylanısadı. Mánilik jaqtan hár túrli pısıqlawıshlıq qatnastaǵı baǵınıńqılı qospa gápti dúzedi. Ol jańa birde qoy qorasın kórip kelgende, burshaq túwe lámde joq edi (Ó.X.). Izden eki atlı jetken soń, sóylesip turǵanlar bir bap penen júrip ketti. Sabaq pitkennen, ol bizlerdi jıynap aldı. Olar ketken menen, top buzılmadı (T.Q.).

Háreket atı feyil formaları arqalı baylanısıwı. Háreket atı feyilleri de baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı bolıp kelgende, kelbetlik feyiller sıyaqlı, keńislik seplik formalı yamasa tirkewishli kelip bas gáp penen baylanısadı. Bayanlawısh xızmetinde háreket atınıń –ıw/-iw, -w formaları keń qollanıladı hám mánilik jaqtan waqıt, sebep, maqset, qarsılas baǵınıńqılı qospa gáplerdi dúzedi: Gurskiy ketiwden, soldatlar tez kiyinip maydanǵa shıqtı (Q.D.). Qarasatuǵın qáwenderi bolmawı sebepli, olar kóp qıyınshılıqlar kórdi (M.D.). Quyash qanshelli kúydiriwine qaramastan, biz jıyın-terimge tayarlıqtı dawam ettirdik («E.Q»).

Betlik feyil formaları arqalı baylanısadı. Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı feyildiń betlik formaları arqalı bildirilgende, baslawıshı menen bette, sanda kelisip baylanısadı.

1.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı shárt meyildiń –sa/-se formasınan bolǵanda, baslawısh úsh bette, birlik kóplik sanlarda baylanısadı. Mánilik jaqtan bas gápti, tiykarınan, shárt, geyde waqıt, sebep mánilerinde sıpatlaydı: Suw jerdiń ústine shıqsa, Qızılqum ırǵalǵan egislik boladı (K.S.). Egerde qaynap turǵan kólden júzip ótseń, men saǵan mıń attı sıylıqqa beremen (A.x.e.). Men barsam, ol ketip qalıptı (Ó.A.). Qara bult oynap shıǵıp jılıssa, álem jarq ete qaladı

(K.S.).

2.Baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı buyrıq meyildiń III bettegi –sın/-sin bolımsız forması arqalı dúzilip, bas gáp penen qarsılaslıq mánide qatnas jasaydı: Túrli qıyınshılıqlar, qanday sebepler ushıraspasın, bizler shártnamanı orınlawǵa minnetlimiz («E.Q»). Awa, ol óz ómirinde qanshelli qáte islemesin, qanshelli jańılıspasın, ilim-bilim jolında qırq jıl boyı islegen minneti zaya ketpepti (Á.Ya.).

Dánekerli baǵınıńqılı qospa gáp. Dánekerli baǵınıńqı qospa gáp túrkiy tilleriniń kópshiliginde erteden izertlenilip kiyatırǵan qospa gáptiń ayrıqsha biri ekenligi belgili. Biraq, qazaq, qaraqalpaq tillerinde baǵınıńqılı qospa gáptiń dánekerli túrin dúzetuǵın baǵındırıwshı dáneker joq dep úyrenilip keldi. Usı tillerdiń sońǵı izertlewlerinde baǵındırıwshı dánekerli qospa gápler baǵınıńqılı qospa gáptiń óz aldına bir túri ekenligi anıqlandı.1

Basqa túrkiy tilleri sıyaqlı, qaraqalpaq tilinde de baǵınıńqılıq máni baǵındırıwshı dánekerler arqalı bildiriledi. Qaraqalpaq tilinde baǵınıńqılıq

1 Esenov Q. Sabaqtas quramalas sóylemniń negizgi tipteri. «Vestnik» A.NKazSSR, 1971, №9, 47-bet; Demesinova N.X. Razvitil sintaksisa sovremennogo kazaxskogo yazıka. Alma-Ata, 1974, 160-bet; Dáwenov E, Dáwletov M Qaraqalpaq tili. Sintaksis. VII-VIII klaslar ushın sabaqlıq. Nókis 1983, 190-bet; Házirgi qaraqalpaq

ádebiy tiliniń grammatikası. Sintaksis. Nókis, 1992, 450-451-betler; Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Nókis, «Bilim», 1996, 284-bet.

165

máni, sebebi, óytkeni, nege deseń, sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın, nátiyjede, sonıń nátiyjesinde, eger, eger de, onda dánekerleri arqalı ańlatıldı. Baǵındırıwshı dánekerler qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi birin ekinshisine baǵındırıw jolı menen baylanıstıradı: Gulayda onıń bul sózin esitpedi, sebebi bul waqıtta poezd ornınan qozǵalıp júrip ketken edi. Bala kóleńkede tur edi, sonlıqtan ol jol boyınan anıq kórindi (T.N.). Eger shólistannıń topılısı toqtamasa, onda sahranıń otlı háwiri biziń respublikamızdıń ókpesi bolǵan toǵaylar zonasına da jetedi («E.Q»).

Dánekerli baǵınıńqılı qospa gáplerdiń semantikalıq dúzilisi dánekerlik xızmettegi basqa kómekshi sózler arqalı da ańlatıladı. Sonlıqtan olardıń baylanıstırıwshılıq xızmeti esapqa alınıp, baǵınıńqı gáp penen bas gápti baylanıstırıwshı qurallar xızmetine qaray úshke bólinedi: 1) arnawlı baǵındırıwshı dánekerler; 2) sintaksislik janapaylar hám 3) baylanıstırıwshı sózler.

1. Baǵındırıwshı dánekerler arqalı baylanısıwı. Arnawlı baǵındırıwshı dánekerler qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi mánilik jaqtan biri ekinshisin túsindirip keletuǵın baǵınıńqılıq jol menen baylanıstıradı. Bul dánekerlerdiń qatnası arqalı baylanısqan qospa gápler mánilik jaqtan sebep, nátiyje hám shárt mánili baǵınıńqılı qospa gáplerdi dúzedi:

Sebep dánekerli baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler sebebi,

óytkeni, nege deseń, ne ushın deseń dánekerleri arqalı baylanısıp eki komponentli bolıp dúziledi. Eki komponentli dánekerli baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gáplerin baylanıstırıwshı dánekerler baǵınıńqı gáptiń basında kelip, mánilik jaqtan bas gápke ǵárezli, onıń is-háreketin sebep mánisinde túsindiredi:

Dushpanlar bizdi jeńe almaydı, sebebi xalqımız buzılmas miytindey bekkem

(S.A.). Bul Balanı men húrmetleymen, óytkeni ol meniń sezimimdi oyattı (Ó.X.). Bunıń ushın ele seni ayıplawǵa bolmaydı, nege deseń sen ele kóp nárselerdi kórgeniń joq (Sh.R.).

Nátiyje dánekerli baǵınıńqılı qospa gáptiń jay gápleri sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın, nátiyjede, sonıń nátiyjesinde, sonıń menen t.b. dánekerler arqalı baylanısadı. Bul dánekerler arqalı baylanısqan baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápi menen bas gáptiń mánilik qatnası is-háreket, waqıyalardıń iske asıwındaǵı nátiyjeni bildiredi. Nátiyje baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápi burın, bas gáp soń keledi. Eki jay gápti baylanıstırıwshı dánekerler is-hárekettiń nátiyjesin bildiretuǵın bas gáptiń aldında turadı: Kóbisiniń nawaları, suw saqlaǵıshları joq, sonlıqtan qudıqlardıń suwları qumǵa sińip nátiyjeli paydalanılmay atır («E.Q»). Onıń berilip sóylegen sózleri hámmeniń júregine jaǵıp, kewline unap tur, sonıń ushın bul sózler byuroǵa qatnasıwshılarda qattı qızıqtırdı (Sh.R.). Geypara adamlar meni tıńlaǵısı kelmedi, nátiyjede suwdıń kiyatırǵan jaǵındaǵı qayshını suw basıp ketti (T.N.). Tıń jer bunday natıqlardan tazardı, sonıńmenen is jaqsı júrip ketti («E.Q»).

Shárt dánekerli baǵınıńqılı qospa gáptiń quramndaǵı jay gápler eger, eger de, onda dánekerleri arqalı baylanısıp, shárt baǵınıńqılı qospa gápti dúzedi. Bul dánekerler arqalı baylanısqan baǵınıńqı gáptiń

166

bayanlawıshı shárt meyildiń –sa/-se hám kelbetlik feyildiń -ǵanda /-gende keńislik seplik formaları arqalı bildiriledi: Eger kem-kemnen boran údey berse, mómin qoy biysharalar ne qıladı (Ó.X.). Eger de brigada aǵzaları oǵan tuwısqanlarsha járdem bermegende, heshqashan da ol jaqsı burawlawshı bolıp jetise almaǵan bolar edi (A.S.). Biraq, sol tawǵa órmeleseń, onda jas toǵaylar menen qorshalǵan onlaǵan kóller hám jasıl toǵaylar kórinedi .

Shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń quramında dáneker hám dánekerlik xızmettegi sózler (eger, onda) qatnasıp ta keledi. Bunday jaǵdayda eger dánekeri baǵınıńqı gáptiń basında, onda sózi bas gáptiń basında kelip, qospa gáptiń shártlik mánisi ádettegi shártlik mániden kúsheytilip kórsetiledi: Eger buzaw teris kelgende, onda sıyırdıń tuwıwı qıyınlasadı (gazetadan). Eger qaza heshnársege turmaytuǵın bolsa, onda ómirdiń de hesh qádir-qımbatı joq boladı da (Sh.A.).

Stillik talapqa ılayıq geyde shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápiniń

–sa formalı bayanlawıshına kúsheytiwshilik máni beriwshi ǵana janapayı dizbeklesip kelip te dúziledi. Bundaǵı ǵana janapayı baǵınıńqı gáptiń shártlik mánisin ele de anıqlap, kúsheytip keledi: Eger toǵaydıń ishinde Alabas degen boz attı minip júrseń ǵana, ol bunday úrginlerden omırawlap alıp shıǵadı

(SH.A.).

Sintaksislik janapaylar arqalı baylanısıwı. Baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi formalıq hám mánilik jaqtan baylanıstırıwda sintaksislik janapaylıq xızmettegi kómekshi sózlerde keń qollanıladı. Bul kómekshi sózlerdiń xızmetin ma/me, da/de, dep, boldı t.b. sıyaqlı kómekshi sózler atqaradı.

Ma/ me janapayı. Bul janapay, tiykarınan, baǵınıńqı gáptiń anıqlıq meyilden bolǵan bayanlawıshınıń quramında kelip, onı bas gáp penen baylanıstıradı. Mánilik jaqtan sebep hám shárt baǵınıńqılı qospa gáplerdi dúzedi: Usı sóz qamshı boldı ma, júresine otırǵan bir ǵarrı áńgimege aralastı (K.S.). Esengeldi ǵarrı birnárse demekshi boldı ma, góne torańǵıldıń qabıǵınday júzi bir quwardı, bir qızardı, erinleri jıbırlastı, saqalı qıbırladı (T.Q.). Tınaxmet óziniń uzaq waqıt únsiz turıp qalǵanlıǵın jónsiz kórdi me, ákesine azmaz jaqınlasıp, ayaq ushına barıp otırdı (K.M.).

Da/de janapayı. Da/de kómekshi sózi sintaksislik janapaylıq xızmette kelgende, qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı gáptiń –sa/-se formalı bayanlawıshına qosılıp, -sa da formasında baǵınıńqı gápti bas gáp penen qarsılas hám sebep mánilerinde baylanıstıradı: Qoydıń qádirin basqa bilmese de, Asqar biledi (Ó.X.). Tosınnan iyt úrse de, ol shorshıp ketedi (B.B.).

3. Baylanıstırıwshı sózler. Baylanıstırıwshı sózlerdiń xızmetin dep, dese, dese de, degende, degen soń, boldı, kerek t.b. sózler atqaradı. Bul sózler

N.A.Baskakov, A.N.Kononov, N.Z, Gadjievanıń miynetlerinde dánekerlerdiń toparında qaraladı.1 Dep kómekshi sózi shıǵısı jaǵınan de

167

feyiliniń transformaciyalanǵan forması. Ol kópshilik túrkiy tillerinde qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı gáp penen bas gápti óz ara mánilik jaqtan baylanıstıradı.

Qaraqalpaq tilinde baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı komponentiniń betlik feyilden bolǵan bayanlawıshına de kómekshi feyiliniń dep, degenshe, degende, dese, dese de, degen menen, degen soń formaları dizbeklesip, bas gáp penen hár túrli pısıqlawıshlıq mánilerde qatnas jasaydı: Men Xojanazardıń qasına barayın dep, Qádirbay ornınan turdı (A.B.). Olar hámme waqıt joqarı bilim aladı dep, bizler úmit etetuǵın edik (K.S.). Olar awılǵa endi jettik degende, mashina birden toqtap qaldı. Olar qubladaǵı dárwazaǵa kelemen degenshe, atalıqtıń kók jorǵası dárwazanıń aldında tayar boldı (J.S.). Komandiri solay boladı degen soń, Sarımbet qaytıp kelmedi (A.Á.). Eger kimde-kim alǵa talpınaman dese, jańalıq ashaman dese, onı pútkil jurt quwatlaydı (Ó.X.). Ol mıń bildirmeymen dese de, Nesibeli ańlap qaldı (Sh.S.).

Sonday-aq, baǵınıńqı gáptiń –sa/-se formalı bayanlawıshına boldı kómekshi feyili hám kerek sózi dizbeklesip te, bas gáp penen shárt hám sebep mánilerinde baylanısadı: Máwlana zindannan shıqsa boldı, óz elime alıp ketemen (Á.Ya.). Avtobustıń kelmegenine kóp waqıt bolsa kerek, kútiwshiler nayatiy kóp eken («E.Q»).

Qatnaslıq baǵınıńqılı qospa gáp. Qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń dánekerlik xızmettegi qatnaslıq sóz hám shárt meyil forması arqalı baylanısqan túri qatnaslıq baǵınıńqılı qospa gápti dúzedi. Qatnaslıq sózlerdiń xızmetinde kim, ne, qanday, qayda, qaydan, qalay, qansha, qanshelli, ol, sol, sonday, sonda, sonnan, solay, sonsha, sonshelli hám t.b. soraw hám siltew almasıqları, geypara ráwishler qollanıladı.

Qatnaslıq sózler arqalı dúzilgen baǵınıńqılı qospa gáplerdiń ózine tán ózgesheligi sonnan ibarat, olardıń quramındaǵı baǵınıńqılı gáp penen bas gápti baylanıstırıwshı qatnaslıq sózlerdiń bas gápte qollanılǵan túrleri gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzalarınıń xızmetin atqaradı. Sol bas gápte qollanılǵan gáp aǵzası xızmetindegi qatnaslıq sóz baǵınıńqı gáp arqalı túsindirilip, anıqlanadı: Kim jaman oqısa, ol jumıs islep te jarıtpaydı (Sh.A.). Aldıńǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi (naqıl).

Dánekerlik xızmettegi qatnaslıq sózler arqalı baylanısqan baǵınıńqılı qospa gápler qaraqalpaq tili faktlerinde, kóbinese eki qatnaslıq sózli bolıp qollanıladı. Olardıń bir qatnaslıq sózli túrleri rus hám ózbek tilleriniń tásirindegi awdarma materiallarda bayanlawısh hám tolıqlawısh baǵınıńqılı qospa gáplerdiń quramında siyrek ushıratıw múmkin. Mısalı: Bundaǵı maqset sol, jumısta eń aldı menen qatań, anıq tártip-intizam hám, álbette, nátiyje bolıw kerek («E.Q»). Sonı ayrıqsha atap ótpekshimen, Prezident atqarıw hákimiyatınıń jumısı menen baylanıslı tiykarǵı máselelerden heshqashan shette turmaydı («E.Q»).

Baǵınıńqılı qospa gáp eki qatnaslıq sózli bolıp kelgende, baǵınıńqı gáptiń quramında soraw almasıǵı tiykarındaǵı kim, ne, qayda, qaydan,

168

qayda, qansha t.b. sózler, al bas gápte ol, sol, sonda, sonnan, sonsha, solay t.b. sıyaqlı siltew almasıqları tiykarındaǵı qatnaslıq sózler keledi.

Qatnaslıq sózli baǵınıńqılı qospa gápler funktsional-semantikalıq puncip tiykarında baslawısh baǵınıńqılı, bayanlawısh baǵınıńqılı, tolıqlawısh baǵınıńqılı, anıqlawısh baǵınıńqılı hám pısıqlawısh baǵınıńqılı qospa túrlerine bólinedi.1

§108. Baǵınıńqılı qospa gáplerdiń bóliniw principleri. Baǵınıńqılı qospa gáplerdi klassifikaciyalawǵa, tiykarınan, úsh principtiń-funksionallıq, formallıq hám struktura-semantikalıq principlerdiń qollanılıp kiyatırǵanı málim. Funktsionallıq princip XIX ásirdiń ortalarında I.I.Dabıdovtıń miynetlerinen baslap qáliplesken hám onı alǵa qaray rawajlandırıwshı F.I.Buslaev boldı. Bul princip boyınsha baǵınıńqılı qospa gáplerdi jay gáplerge, al onıń baǵınıńqı gápin gáp aǵzalarına uqsatıwǵa tiykarlanǵan klassifikaciya orın aladı. Usı princip tiykarında baǵınıńqı gápler baslawısh, bayanlawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh baǵınıńqı gáp túrlerine bólinedi. Pısıqlawısh baǵınıńqı gáp jáne de óz ishinde semantikalıq jaqtan orın, sın, muǵdar-dáreje, waqıt, sebep, maqset, shárt hám qarsılas baǵınıńqıgáp bolıp 8 túrge ajıratıladı.2

Baǵınıńqılı qospa gáplerdi klassifikaciyawdıń ekinshisi formallıq princip. Bul princip funktsionallıq principke qarama-qarsı bolıp baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı hám bas gáptiń sóz formaları, dánekerlik xızmettegi sózlerdiń baylanıstırıw usılına qaray strukturalıq bóliniwin basshılıqqa aladı. Bul baǵdardaǵı klassifikaciya A.M.Peshkovskiy, M.N.Peterson, L.A.Bulaxovskiy, A.B.Shapiro t.b. rus izertlewshileriniń formallıq baǵdardaǵı miynetlerinde qollanıladı. Bul miynetlerde baǵınıńqılı qospa gápler formal belgisine qaray, dáneker sózli gápler (qatnaslıq baǵınıńqılı), hám dánekerli gápler (dánekerli baǵınıńqılı gáp) dep eki túrge ajıratıladı.3 Olardıń mánilik bóliniwleri dáneker hám dánekerlik xızmettegi sózlerdiń mánilik ózgeshelikleri boyınsha hárqaysısınıń ózishinde kórsetiledi.

Baǵınıńqılı qospa gáplerdi dúzilislik (formallıq) princip tiykarında klassifikaciyalaw túrkiy tillerinde M.Z.Zakievtıń miynetlerinen orın aladı. Bul miynetlerde baǵınıńqılı qospa gápler sintetikalıq hám analitikalıq sıyaqlı eki túrge bólinedi. Olardıń quramındaǵı baǵınıńqı hám bas gáptiń sintaksislik baylanısınan payda bolǵan mánilik ózgeshelikleri sintetikalıq hám analitikalıq túrlerdiń óz ishinde kórsetiledi. Yaǵnıy bul bóliniwde strukturalıq princip birinshi planǵa qoyıladı da, máni hárbir túrdiń óz ishinde úyreniledi.4

Baǵınıńqılı qospa gápti klassifikaciyalawdıń úshinshi túri dúzilisliksemantikalıq princip. Bul princip aldıńǵı eki principke qaraǵanda biraz qospalı hám keń túsinikti qamtıydı. Bunda baǵınıńqılı qospa gápti klassifikaciyalawda olardıń hám formalıq, hám semantikalıq belgileri esapqa laınadı. Bul princip boyınsha baǵınıńqı gáp penen bas gáptiń óz ara qatnası, olardıń dúziliw jolları hám óz ara baylanıslılıq nátiyjesinde payda bolatuǵın mánilik belgileri tiykarǵa alınadı. Baǵınıńqı qospa gáptiń usı sıyaqlı belgileri eń dáslep V.A. Bogoroditskiy

169