Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)
.pdfqarsı mazmunǵa iye bolıp keledi. Olardıń quramındaǵı jay gáplerdi biraq, lekin, sonda da, solay da, sóytse de, degen menen, al dánekerleri hám tek, qalay da, átteń, bolmasa t.b. dánekerlik xızmettegi sózler baylanıstıradı.
Qarsılas dánekerler dizbekli qospa gáplerdiń jay gáplerin baylanıstırıwda geypara ózegesheliklerge iye boladı:
Biraq, lekin dánekerli dizbekli qospa gáp. Biraq, lekin dánekerleri arqalı baylanısqan dizbekli qospa gáptiń jay gápleriniń bayanlawıshları birgelikli bolmaydı. Sonlıqtan biraq, lekin dánekerleri dizbekli qospa gáplerdi dúziwde tiykarǵı qarsılaslıq máni bildirip kelse, birde qosımsha baylanıstırıwshılıq máni menen ǵana sheklenedi:
1.Biraq, lekin dánekerleri bir-birine qarama-qarsı bolmaǵan eki jay gápti baylanıstırıp, qospa gáptiń mazmunına qarsılaslıq máni beredi. Bul sıyaqlı gáplerdi dánekersiz aytqanda, sol pútinliktiń qarsılaslıq mánisi anıq bolmay qaladı, yamasa tıǵız baylanıslıq úzilip, stillik jaqtan kemshilikke ushıraydı: Dawıl tınayın dedi, biraq qar japalaqlap jawıp tur (S.S.). Malları bos júr, lekin atı joq (A.B.). Shıjǵırǵan ıssı, lekin awıl arası tınımsız (T.Q.). Qazan-tabaq, oshaq ornı joq, biraq hámme jerge dóńgelene kiyiz tóselgen (T.Q.).
2.Bayanlawıshı birinshi komponentte bolımlı, ekinshi komponentte bolımsız formada kelgen eki jay gápti baylanıstırıp, qarsılas dizbekli qospa gápti dúzedi: Bilmeymen, ózim de qanday da bir jaqsı nárselerdi kúseymen, biraq ne ekenin ózim de túsinbeymen (Sh.A.).
3.Biraq dánekeri biriniń mánisin biri tolıqtırıp kelgen eki jay gápti baylanıstırıw arqalı qarsılas dizbekli qospa gápti dúzedi: Bul tábiy túrde den sawlıqtı buzıw qáwpin tuwdırmaydı, biraq qosımsha qıyınshılıqlar tuwdıradı
(gazetadan).
Bul dizbekli qospa gápte dáslepki jay gápke sońǵı jay gáp qarama-qarsı qoyılıw arqalı dáslepki gáptiń ulıwmalıq mazmunınan qarsılaslıq máni ańlatıladı.
4.Dizbekli qospa gáptiń jay gápleriniń bayanlawıshları birgelkili bolımsız formada kelgende de, biraq, lekin dánekerleri arqalı baylanısadı hám onıń mánisin ele de anıq etip kórsetedi: Shayıqtıń bul gápi Mamanǵa unamadı, biraq úndemedi. Izbasar jasawıl sóylemedi, lekin ol Bayqoshqar biyden názerin almadı
(T.Q.).
Sonda da, solay bolsa, solay bolsa da, sóytse de dánekerli dizbekli qospa gápler. Bul dánekerler arqalı baylanısqan jay gápler de gáp ishinde qollanılıwına qaray, geypara ózgesheliklerge iye boladı:
a) sonda da dánekeri qarsılaslıq mánisi anıq bolmaǵan jay gáplerdi anıqlaw ushın qollanıladı: Atalarınıń súyener joq, sonda da tas júreklik etkisi keledi (T.Q.). Oǵan partshólkemniń xatkeri de, baslıq ta mirát qılǵan edi, sonda da gostinitsada bolıwdı ózine maqul kórdi (S.X.).
Sonday-aq bayanlawıshı birinde bolımlı, ekinshisinde bolımsız formada kelgen jay gáplerdi qarsılaslıq mánide baylanıstıradı: Baxıt biraz sharshayın dedi, sonda da ol jumısın toqtatpadı. Saraydıń ishi izey edi, sonda da jawızlıq etip jatatuǵın jerge saban tósewge ruqsat etpedi (Q.D.);
151
b) solay da, solay bolsa da, sóytse de dánekerleri dizbekli qospa gáplerdiń komponentlerin baylnasıtırıwda sonda da dánekerine sinonim bolıp keledi. Bul dánekerler arqalı baylanısqan dizbekli qospa gáplerde dáslepki jay gáptiń mazmunına, kóbinese sońǵı jay gáptiń mazmunı qarama-qarsı keledi: Aqsulıw+ da Turdıbektiń turpayı sózlerine ashıwlanıp qalǵan, solay da ol tuwısqan degen sózdi ayrıqsha bahalaydı (S.X.). Xanǵa búytip til tiygizetuǵın Xiywalı biydi kórmegen Asqar biydiń júregi suwlap, abaysızda birew eńsesine qoyıp salǵanday páti qaytıp jım boldı, sóytse de kewli toq (T.Q.). Álbette, bir dizel qızıp ketedi, solay bolsa da onıń menen islep waqıttı utpasaq bolmaydı (T.N.).
Degen menen, ne degen menen, qáytken menen, qaytama dánekerli dizbekli qospa gápler. Bul dánekerlerdiń qatnasındaǵı dizbekli qospa gáplerdiń jay gápleriniń bayanlawıshlarınıń biri bolımlı, ekinshisi bolımsız formada kelip te yamasa dáslepki jay gáptiń is-háreket, waqıyaları sońǵı jay gáp arqalı biykarlanıp qarsılaslıq máni bildiredi: Bektemirler bul biydaydıń qosqa kirip turıp áketiletuǵının qızǵandı, degen menen Maman biyge ilaj ete almadı. Shártnamanıń hárbir sózi onıń awzınan ári salmaqlı, ári ayrıqsha mánili bolıp esitildi, degen menen bala Ernazarǵa berilgen ishki bahalar berilmedi. Atızınan bir-eki iyttúynek shıqqanı menen hasıldar baǵmandı gúnakarlaw ádillikke jatpaydı, qáytken menen xan qattı ǵázeplendi. Heshkim men bilemen demedi, qaytama quwanısıp, órre-órre turıp dalaǵa shıqtı (T.Q.). Kózlerimiz shıdamsızlıq penen ot izleydi, degen menen dáryanıń hárbir aylanbası biziń isenimimizdi biykarǵa shıǵaradı (P.K.).
Al, bolmasa dánekerli dizbekli qospa gáp. Al dánekeri de dizbekli qospa gáptiń dáslepki komponentindegi is-háreket, waqıyaǵa sońǵı komponenti qarama-qarsı bolǵan dizbekli qospa gáplerdi dúzedi. Olardıń jay gápleriniń bayanlawıshları bolımlı, bolımsız formalarda kele beredi: Olar úylerine qaytıwǵa asıqtı, al men bolsam jańa jumıs haqqında oyladım (gazetadan). Narbay is jóninde sóylesajaq bolıp edi, al ol jónlep sóyleskisi kelmedi. Ulıwma onıń quwanıshı qısqa bolǵan, al qayǵısı júdá erte kelgen (A.B.). Qawın-qámek egiw ushın tayarlanǵan onlaǵan tanap jerdiń bir qıytaǵı da suwǵarılmadı, al egis waqtı bolsa ótip baratır (J.S.). Birew sezbes, al birew sezer (T.J.). Jurtlardıń úyleriniń átirapında sán bergen eginler bar, al bunıń úyiniń qasında egin de joq (T.Q.).
Bolmasa dánekeri dizbekli qospa gáptiń jay gápleriniń arasında qollanılıp, olardı qarsılaslıq mánide baylanıstıradı. Bul dúzilistegi dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń bayanlawıshları bolımlı, bolımsız formalarda kele beredi: Dayıń kórip qayt degen soń barıp edik, bolmasa qonaq jerimiz quwǵan joq (Sh.S.). Qaljan bundaylarǵa tıyım salıw kerek, bolmasa gileń jalańayaqlardı jıynap jaǵańnan aldıradı (S.A.). Sonı biletura maǵan ókpelegenińe irenjiymen, bolmasa seniń kewlińdi qabartayın degen mende niyet joq (Q.D.). :den shıq, bolmasa men ketemen (Ó.A.).
Tek, qalay da, átteń kómekshi sózli dizbekli qospa gáp. Bul dánekerlik xızmettegi kómekshi sózler qarsılas dánekerler sıyaqlı jay
152
gáplerdi qarama-qarsı mánide baylanıstırıp, qarsılas dizbekli qospa gápti dúzedi. Tek janapayı dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstırıp
kelgende, mánilik jaqtan biraq, sonda da dánekerlerine sinonim bolıp keledi. Stillik jaqtan biraq, sonda da dánekerlerine qaraǵanda gáptiń mazmunın kúsheytip, tásirlilik payda etedi: Apa, házir men qus bolıp ushqım keledi, tek qanatım joq dá. Mende onday kúlkili gáp joq, tek Petkanıń basınan ótkenlerdi aytıp otırman (SH.S.).
Qalay da, átteń dánekerlik xızmettegi sózler eki jay gápti baylanıstırıp kelgende, sońǵı komponentke kúsheytiwshilik-modallıq máni beriw arqalı dáslepki komponentke qarama-qarsı qoyıladı. Bul kómekshi sózlerdiń qalay da túri sonda da dánekerine, átteń sózi biraq dánekerine sinonim bolıp keledi: Onıń sózleri joldasıma jaqpadı, qalay da ol shıdap otırdı (Q.D.). Biraq, jawraǵanım ózime málim edi, qalay da álleqashan umtılıp baratırǵan erkeligim tuta qoymadı. Ishinde Nurımbet atam da bar edi, átteń ózi esitpey ketti (Sh.S.).
Qonıp ketsek-ám bolar edi, átteń bulkara suwıqlıq qıladı (T.Q.).
§100. Salıstırmalı dizbekli qospa gáp. Dizbekli qospa gáptiń bul túrin al dánekeri arqalı baylanısqan jay gáplerdiń dizbegi dúzedi. Al dánekeri arqalı baylanısqan dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler salıstırmalıq máni bildirip kelgende, olardıń is-háreket, waqıyaları óz ara salıstırıladı. Bul jaǵdayda dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdegi tiykarǵı dıqqatqa alınǵan sózler óz ara salıstırıw arqalı salıstırmalılı qatnas bildiredi: Ata-anası jarlı qusaydı, al kelin bala miynet súygish, kishi peyil qız eken. Adam ómiri waqıt saatı menen belgilense, al waqtımız saat tili menen belgilenedi (T.Q.). Adamlar jerde dán ósirip jetistirse, al jer adamlardıń ózin ósirip jetistiredi (gazetadan).
Al dánekerli salıstırmalı dizbekli qospa gáptiń jay gápleriniń is-háreket, waqıyaları óz ara bir-biri menen jay salıstırılıp ta keledi: Biz paxta beremiz, al húkimet bolsa bizge aqsha, tawar, mashina sıyaqlı kerek jaraǵımızdı berip turadı
(I.Yu.).
Al dánekeri arqalı dúzilgen dizbekli qospa gáplerdiń is-háreket, waqıyaları waqıtlıq jaqtan salıstırmalılıq máni bildiredi: Burınları adamlar taksi tuta almaytuǵın edi, al endi taksiler adam tuta almaytuǵın boldı (Ó.A). Iri qarjılardıń ósimi 1981-1985-jıllardaǵı 125 milliard manattan sońǵı jılları 170 millard manatqa shekem kóbeydi, al olardıń ulıwma muǵdarı soń trillion manatqa derlik jetedi (gazetadan).
Al dánekerli salıstırmalı dizbekli qospa gáptiń ózine tán ózgesheligi, onıń quramındaǵı jay gáplerdiń bayanlawıshları, kóbinese bir túbir sózlerden boladı. Bunday ózgeshelik al dánekeri qatnasqan basqa dizbekli qospa gáplerde ushıraspaydı.
§101. Awıspalı dizbekli qospa gáp. Awıspalı dizbekli qospa gápler awıspalı dánekerlerdiń qatnası arqalı dúziledi. Awıspalı dizbekli qospa gáplerdi dúziw ushın ya, yaki, yamasa, bolmasa, ya bolmasa, ne, álle t.b.
153
awıspalı dánekerler qatnasadı. Bul dánekerler arqalı baylanısqan dizbekli qospa gáplerdiń jay gápleriniń is-háreket, waqıyaları birinde bolmasa ekinshisinde iske asatuǵın awıspalılıqtı bildiredi.
Awıspalı dánekerler dizbekli qospa gáptiń sıńarların baylanıstırıwda óz ara ózgeshelikke iye boladı:
1.Ya, yaki, yamasa dánekerleri eki sıńarlı dizbekli qospa gáptiń jay gápleriniń arasında yamasa hárbir jay gáp penen tákirarlanıp kelip te qollanıladı. Usı dánekerlerdiń qatnasındaǵı jay gáplerdiń is-háreketleri awıspalı mánide keliwi menen qatar, boljawlı máni de ańlatadı: Ya ózi maqullamaydı, ya meni muńaytpaydı (T.Q.). Oqıwshılar jazǵı dem alıs waqtında mektep remontına qatnaspadı yamasa olar ata-analarınıń atız jumıslarına kómek beredi (gazetadan). Yáki men sóyleyin, yáki bas wázir sóylesin (T.Q.). Bul kisi yadınan shıqpastay qorlıq kórgen shıǵar yaki bir jaqın adamı ólgen shıǵar (K.M.). Ya bul túlkiniń iyttiń tarpıwına túsiwi kerek tá, ya bolmasa eki adamnıń arasınan zıp etip quwıstan qashıp shıǵıwdan basqa jolın tabıwı qıyın (Sh.A.).
2.He dánekeri mánisi boyınsha házirgi ádebiy tilde ya dánekeriniń bir variantı retinde qollanıladı: Aw salsań, ne tasqa jolıǵadı, ne aǵıs penen jırtılıp pitedi (Ó.A.).
3.Bolmasa, ya bolmasa, yáki bolmasa dánekerleri awıspalı dizbekli qospa gáplerdiń jay gáplerin baylanıstırıp kelgende, bayanlawısh formaları, kóbinese modallıq mánide keledi hám gáptiń ulıwmalıq mazmunınan boljawlı máni ańlatıladı: Bálkim, oǵan shorılardıń ózleri bir bále qılǵan shıǵar, bolmasa biziń hayallar araǵa ot taslawı itimal (Ó.X.). Endi anıqlap oylanıp qarań, qáne, shopandı sizlerge men tayarlap berdim be, yaki bolmasa maǵan sizler tayarlap berdińiz be? (Sh.S.). Egor Mixaylovish qalqıp ketiwden qorıqtıma, ya bolmasa shápáátlı xanımız sózge berilip ketti dep oyladı ma, áytewir ol salmaǵın oń ayaǵınan shep ayaǵına awıstırdı, onnan soń úrdis bolǵan rásmiy sózlerdi ayta basladı (R.T). Pul aynalısta júrse pul, bolmasa ol ápiwayı bir naǵıshlı qaǵaz
(T.Q.).
4.Álle dánekeri dizbekli qospa gáptiń hárbir komponenti menen tákirarlanıp qollanıladı. Bul dánekerdiń baylanısınan dúzilgen dizbekli qospa gáptiń jay gápleriniń ulıwmalıq mazmunınan modallıq máni ańlasıladı. Álle dánekeri arqalı baylanısqan jay gáplerdiń bayanlawısh formaları da ya dánekeri arqalı baylanısqan gápler sıyaqlı, kóbinese modallıq máni beriwshi kómekshi sózlerdiń qatnasınan boladı: Álle birew keledi dep oylay ma, álle sol jaqtan bir xabar boladı deyme, áytewir jaltaq-jaltaq qaraydı (Sh.S.). Álle oshaqta ot bar, álle shıra janıwlı (Ó.X.).
§102. Gezekles dizbekli qospa gáp. Qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń is-háreket, waqıyalarınıń gezeklesip isleniwin bildiretuǵın jay gáplerdiń dizbegi gezekles dizbekli qospa gápti dúzedi.
Gezekles dizbekli qospa gáptiń jay gápleri ǵa, ǵáhi, birese, birde, geyde, gáde, bazda t.b. gezekles dánekerleri arqalı baylanısadı. Gezekleslik
154
máni beriwshi dánekerler de dizbekli qospa gáptiń komponentleri arasında, yamasa hárbir komponenti menen tákirarlanıp qollanıla beredi.
1.Birese, birde, bazda dánekerleri mánilik jaqtan bir-birine kútá jaqın, bir mánide keledi. Sonlıqtan bul dánekerlerdi biriniń ornına birin almastırıp qollanıwǵa boladı: Onıń birese qolları qıymıldaydı, birese ayaqları shaltlıq háreketlerin tastıyıqlaydı (S.S.). Hawa rawı kúnine qırq qubıladı: birde quyash kórinip aylananı usıtadı, birde silpiligen jawın burshaqlı qarǵa ulasadı (T.Q.). Jol-jónekey aqsańlap basqan awırıw ayaǵı bazda jer dúńkiydi, ǵá shóp tırnaydı (Ó.X.).
2.Ga, gáhi, gáde, geyde dánekerleri gezekles dizbekli qospa gáplerdi dúziwde ógimli qollanıladı. Bul dánekerler de dizbekli qospa gáptiń hárbir komponenti menen tákirarlanıp ta, yamasa eki jay gáptiń arasın baylanıstırıpta kele beredi: Gá jas waqıtıńesińe túsip ketedi, gá jaslıqta islegen túrli-túrli nárselerıń kóz aldıńa keledi. (I.Yu.). Geyde ot bolıp bedeni kúyedi, geyde jılıwǵa mantıǵıp denesi qaltıraydı (K.S.). Suwıqqa tońǵanlıqtan eki bende birbirine tıǵılısadı, gáhi qolların úplep, ayaqların tapıldatıp jılıtıwǵa qaradı(Ó.X.).
§103. Dizbekli qospa gáplerdiń ashıq hám jabıq dúzilisli túrleri.
Dizbekli qospa gápler eki, úsh hám onnan da kóp jay gáplerdiń sintaksislik baylanısınan dúziledi. Eki jay gápli hám kóp jay gápli dúzilis dizbekli qospa gáplerdiń dúziliw ózgesheligin belgileydi. Dúziliw ózgeshelikti belgilewshi tiykarǵı grammatikalıq qurallardıń xızmetin dizbeklewshi dánekerler hám jay gápler arasındaǵı mánilik qatnaslar atqaradı. Usı sıyaqlı grammatikalıq qurallardıń baylanıstırıw ózgesheligine qaray, dizbekli qospa gápler ashıq dúzilisli hám jabıq dúzilisli qospa gáp bolıp ekige bólinedi.
Ashıq dúzilisli dizbekli qospa gápler. Dizbekli qospa gápler ashıq dúzilisli bolıp kelgende, eki, úsh yamasa onnan da kóp jay gáplerden dúzilip, mánileri óz ara teń, birgelkili bolıp keledi hám olardıń jay gápleriniń qatarına jańa gápler qosıp kóbeytiwge boladı. Ashıq dúzilisli qospa gápti baylanıstırıwshı qurallardıń xızmetin birktiriwshi, awıspalı hám gezekles dánekerler atqaradı. Olardıń qatnasında dúzilgen jay gáplerdińbayanlawıshları, kóbinese birgelkili formada keledi hám jay gáplerarasındaǵı mánilik qatnaslar da teń mánilikti bildiredi.
1. Dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń qatarın da/de (ta/te) dánekerlerin baylanıstırıp, ashıq dúzilisli qospa gápti dúzedi. Bunday jaǵdayda da/de dánekerleri dánekerlik janapaylıq xızmet atqarıp, hárbir jay gáptiń quramında tákirarlanıp qollanıladı hám mánilik jaqtan jay gápler arqalı ańlatılǵan is-háreket, waqıyalardıń bir waqıtlı hám izbe-izli mezgilleslik qatnasların bildiredi:
a) bir waqıtlı mezgilles dizbekli qospa gápler: Qırman da kewip qaldı, paxtanıń japıraǵı da túsirildi (Ó.X.). Kúni menen kórip júrgen birewim shıǵar dep ol da ún qatpadı, men de úndemedim (Sh.S.).
155
b) izbe-izli mezgilles dizbekli qospa gápler: Saxna da ashıldı, konsert te basladı (Ó.A.). Men de mashinaǵa keldim ol da jetip keldi.
2.Ashıq dúzilisli dizbekli qospa gáptiń qatarın ya, yamasa, yaki, álle t.b. dáneker hám dánekerlik xızmettegi sózler dúzedi: Qasaqana gezlespeymiz, ya ol menen burın ótip ketip, ya jıynalıshsta irkilip qalǵan boladı (A.Bek.). Ya olar bir qaptalǵa ótıp ketkendaǵı, ya men basqa bir tárepke ótip ozıp ketkenmen (Sh.A.). Álle oyın oynawdı náshe eteme, álle ishtegi sırın sırtqa shıǵarǵısı keleme, áytewir bir maydannıń ishinde kúydim-jandım bolıp qaladı (Ó.X.). Bálkim kóbirek jatarsań, bálkim xan shikardan kelse sorap shıǵarıp alarman (T.Q.).
3.Ga, geyde, birese, bazda t.b. gezekles dánekerleri dizbekli qospa gáptińhár bir jay gápi menen tákirarlanıp keliwi arqalı ashıq qatar dúziledi: Qıs qattı keldi: gá qar jawdı, gá dúbeley bolıp turdı, gá ısqırǵan qara suwıq boldı. Ol geyde shashın cilendr qıladı, geyde ózi rusalka boldı, geyde eki tal shashın qasınıń ústinen kekil etip túsirip, basqasın bir burım etip óredi (T.Q.). Onıń birese qolları kóteriledi, birese ayaqları shaltlıq háreketlerin tastıyqlaydı (Sh.S.). Qıs ayınıń dáslepki kúnlerinen baslap-aq hawa rayı buzıldı: gá burqasınlap qar jawdı, gá kúshli samal turıp, qar úrgini baslanadı (Ó.X).
Jabıq strukturalı dizbekli qospa gápler. Dizbekli qospa gáplerdiń quramındaǵı jay gáplerdi sol dúzilisten jańa gápler qosıp arttırıwǵa bolmaytuǵın túri jabıq dúzilisli qospa gápti dúzedi. Jabıq dúzilisli qospa gáplerdiń dúziliwi ushın da dánekerler qatnasadı. Dizbekli qospa gápler dánekerli jabıq dúzilisli bolıp kelgende, dánekerler eki jay gáptiń arasında yamasa kóp komponentli bolıp kelgen dizbekli qospa gáptiń eń sońǵı komponentiniń aldında kelip, jabıq qatardı dúzedi
Jabıq dúzilisli dizbekli qospa gápler tómendegi dizbeklewshi dánekerler hám dánekerlik xızmettegi sózlerdiń qatnası arqalı dúziledi:
1.Biriktiriwshi hám, jáne, da/de, dánekerli jabıq dúzilisti dúzip kelgende, eki jay gáptiń arasında yamasa kóp kómpenentli qospa gáptiń eń sońǵı komponentiniń aldında bir ret kelip qollanıladı: Aq parxod kem-kem alıslap ketti de, ol zorǵa bilinetuǵın qara daqqa aylanadı (Sh.A.). Jumısshılarǵa topıraq júrite beriwge boladı dedik te, ekewimiz joldıń shetine shıǵıp otırdıq (S.S.). 1968-jılı dáriyanıń ańǵarı Bayxoja rayonında baylanadı hám 20 kún ishinde jaǵalıqtaǵı jerlerge 500 million kubmetrden aslam suw aqtı (gazetadan). Muz ıǵar waqıtta at arǵı júzde qaldı da, shana ózleriniń qaptalında qalıp qoyıp edi (K.S.) Geyde bunday waqıtta adam óziniń jaqınların esine túsiredi, pútkil ómiri kóz aldına elesleydi hám ózi tuwralı qanday da bir tiykarǵı nárseni uǵıp úlgeredi
(gazetadan).
2.Biraq, sonda da, lekin, al qarsılas dánekerleri eki jay gápli hám kóp jay gápli dizbekli qospa gápti baylanıstırıp jabıq qatardı dúzedi. Bul dánekerler dizbekli qospa gáplerdiń komponentleri arasında qaytalanıp qollanılmaydı: Qar quptanǵa deyin tınbadı, biraq waqıt uttırmaw ushın tań ata atlandı (T.Q.). Bul iske qalay kirisiw kerek ekeni ózine túsinikli, sonda da aqırǵı sóz xatkerdiki (Ó.A.). Baǵanaǵı ızǵırıq páseydi, lekin kún suwıq
156
eken. Aspan aǵara baslaptı, baǵdaǵı bálent aq tereklerdiń ushları jıltırap qalǵan, lekin ele kún shıqpaǵan (Á.Ya.). Múmkin, olarda ketip qalǵan shıǵar, al bizler bolsaq onı bilmeymiz (N.N.).
3.Awıspalı ya, yamasa, yaki, bolmasa t.b. dánekerler hárbir jay gáp penen qaytalanbay, tek eki jay gáptiń arasın awıspalı mánide baylanıstırıp jabıq qatardı dúzedi: Ol zorlap áketken be ya qız óz tilegi menen ketken be? (K.S.). Siz jası úlken bolǵanıńız ushın ózińizdi ózińiz erterek túsinipsiz, yáki kóp jasaǵan babańız túsindirdi me? (T.Q.) Olar saǵan inandı ma yamasa ele de Jádigerdi kútip júrseń be? (G.I) Báribir Nawrızbay Saranı jaqsı kóredi ǵoy, bolmasa nege onıń kózinen kózin ayırmaydı (O.A.).
4.Ga, birde, birese, bazda t.b. dánekerleri arqalı dizbekli qospa gáplerdiń jabıq qatarı dúziledi. Bul dánekerler de jabıq qatardı dúzip kelgende eki komponentli jay gáplerdiń arasın baylanıstıradı: Gúzdiń keshki samalınıń epkinen kúsh alǵan aydın shalqar kók teńizdiń aq bas tolqınları jaǵaǵa kelip soǵadı, gá tóselip atırǵan qıyırshıq taslar páti qaytqan tolqınlardı kelgen izine uzatıp qaladı (O.A.). Olardıń bizlerden bir kemisi gazeta-jurnallarǵa jarımaydı, Ziyada biziń úyge sorap keledi, bazda oqıp bolǵanlarımdı ózim aparaman (T.Q.).
Geyde kóp komponentli dizbekli qospa gáplerdiń hámme komponenti hár túrli dizbeklesiwshi dánekerler arqalı baylanısıp kelip te jabıq dúzilisli qospa gápti dúzedi: Qollarımız qabardı, bazda suwıq qardı, sonda da tınım tappay atırmız (Ó.A.). Jurt arqadan esken samal suwıq boladı deytuǵın edi, al bul qublashıǵıstan esip tur, sonda da adamdı betletpeydi (Ó.X.). Buxgalter kúlimsiredi hám júreginde biraz tınıshlıq ornaǵanday boldı, taǵı da ol gúmanıwdıń kúshi menen ishi muzday bolıp qaltırap tońa basladı (T.N.).
Sorawlar
1. Qospa gáp dúzilisi hám mánisi boyınsha qanday túrlerge bólinedi? Atap aytıń? 2. Dizbekli qospa gáp qanday grammatikalıq qurallar arqalı dúziledi? Onıń jay gáplerin baylanıstırıwshı quralların aytıń. 3. Dizbekli qospa gáplerdiń struktura-semantikalıq túrlerin atap hám olar qanday dánekerler arqalı baylanısadı? 4. Dizbekli qospa gáplerdiń ashıq hám jabıq dúzilisli túrlerin aytıń hám olar qanday jaǵdayda ashıq, qanday jaǵdayda jabıq bolıp keledi? Mısal keltiriń.
II. Baǵınıńqılı qospa gápler
§104. Baǵınıńqılı qospa gáp haqqında túsinik. Baǵınıńqılı qospa gáplerdi dúziwshi jay gápler mánileri óz ara teń bolmaǵan, biri ekinshisin sıpatlawshı, túsindiriwshi baǵınıńqılıq qatnasqa iye boladı. Olardıń
«baǵınıńqılı qospa gáp» dep atalıwınıń ózi de usı sıyaqlı ózgesheliklerine tiykarlanadı. Baǵınıńqılı qospa gápti dúziwshi jay gáplerdiń biri baǵınıńqı, ekinshisi baǵındırıwshı (bas) gáp dep ataladı. Baǵınıńqı hám bas gáp óz ara bir-biri menen mánilik, grammatikalıq hám intonaciyalıq jaqtan baylanısqan bir pútin qospa gápti dúzedi.
157
Baǵınıńqı gáp bas gápke mánilik jaqtan qatnaslı bolıwına baylanıslı onıń (bas gáptiń) quramındaǵı bir aǵzanıń yamasa pútin bas gáptiń túsindiriwshi gápi sıpatında keledi. Sonlıqtan qospa gáptiń baǵınıńqı komponenti bir pútin baǵınıńqılı qospa gápti dúziwshi tiykarı bolıp esaplanadı. Eger baǵınıńqılı qospa gápti dúziwshi jay gápler usı sıyaqlı belgige iye bola almasa, onda olar baǵınıńqılı qospa gáp bola almaydı. Mısalı:
1.Eger kimde-kim Jáhángirdi kúl-opat etse, ol birden eki sawap aladı (Ó.X.).
2.Sizler ne isleseńiz, men de sonı isleymen (S.A.). 3. Qaysı jer ıq bolsa, sol jerge úrgin qar úyildi (Ó.X.). 4. Úyge qonaqlar kirip keliwden-aq, Ayqan dalaǵa shıǵıp ketken edi (T.Q.).
Bul gáplerdiń quramındaǵı jay gáplerdiń dáslepkileri baǵınıńqı, sońǵıları bas gáp. Baǵınıńqı gápler bas gáptiń quramındaǵı bir aǵzaǵa qatnaslı, sonı sıpatlap, túsindirip keliw arqalı bas gáp penen baylanısadı. Birinshi gáptiń dáslepki komponentindegi kimde-kim soraw-qatnas almasıǵı bas gáptegi siltew almasıǵınan bolǵan baslawıshqa qatnaslı sonı sıpatlap baslawısh baǵınıńqılı qospa gápti dúzip kelgen. Sońǵı gáplerdiń baǵınıńqı komonentlerindegi dıqqat etilgen sózler de joqarıdaǵı taqlette bas gáplerdegi tolıqlawısh, pısıqlawısh aǵzalardı sıpatlap, tolıqlawısh, pısıqlawısh baǵınıńqılı gáplerdi dúzedi.
Baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler bir-biri menen bayanlawısh formaları, baǵındırıwshı dánekerler, dánekerlik xızmettegi janapaylar hám qatnaslıq sózler arqalı baylanısadı. Baǵınıńqı gápti bas gápke baylanıstırıwshı grammatikalıq qurallar, kóbinese baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshınıń quramında qollanıladı.
Baǵınıńqılı qospa gáplerdiń baǵınıńqı komponentleri bas gáp penen baylanısıw usılına qaray eki túrli dúzilislik ózgeshelikke iye boladı. Olardıń biri bas gáp penen sintetikalıq jol menen baylanısadı da, ekinshisi analitikalıq jol menen baylanısadı.
Sonıń menen qatar, baǵınıńqılı qospa gáplerdiń baǵınıńqı komponentleri bas gápke qatnaslı birneshe semantikalıq ózgesheliklerge de iye
158
bolıp keledi. Baǵınıńqılı qospa gáplerdiń atalǵan dúzilislik-semantikalıq túrleri kelesi temalarda sóz etiledi.
Baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı gáp penen feyil toplamlı jay gáplerdiń arasında formal-dúzilislik jaqtan bir-birine kútá jaqın uqsaslıqlar ushırasadı. Bul eki sintaksislik kategoriyalardıń arasındaǵı ayırmashılıqlardı ashıwda ilimiy izertlewlerde hár túrli pikirler orın alıp kiyatır. Bul tuwralı túrkiy tillerinde qanshama keń ilimiy izertlewler alıp barılsa da, bulardıń arasındaǵı ayırmashılıq haqqında juwmaqlawshı bir sheshimge kelingen joq. Sonlıqtan feyil toplamlı jay gápler menen baǵınıńqılı qospa gáplerdiń izertleniwine qısqasha toqtap ótiwge tuwra keledi.
§105. Baǵınıńqılı qospa gáplerdiń izertleniwi. Baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápiniń baylanısıwshı hal feyil, kelbetlik feyil hám háreket atı feyillerden bolǵanda, dúzilisi jaǵınan usı feyillerdiń basqarıwında dúzilgen feyil toplamlarına kútá jaqın hátte birdey bolıp keledi. Sonlıqtan túrkologiyalıq izertlewlerde baǵınıńqı gáptiń ózine tán ózgesheligi, onıń feyil toplamlarınan ayırmashılıǵı tuwralı hár túrli kózqaraslar bar.
Keńes dáwirine deyingi hám sońǵı dáwirdegi geypara túrkologlar (R.M.Melioranskiy, V.A. Gordlovskiy, A.K. Borovkov, N.R. Dırenkova hám t.b.) feyil toplamlarınıń hámme túrin baǵınıńqı gáp dep esaplaydı.1
Ekinshi topar túrkologlar (I.A. Batmanov, N.A. Baskakov, M.Sh. Shiraliev, A.Z. Abdullaev hám t.b.) kelbetlik feyil, hal feyil hám háreket atı feyilli toplamlardıń hámme túrin baǵınıńqı gáp bolmaydı dep kórsetedi.1 Úshinshi topar túrkologlar
(N.K. Dmitriev, A.N. Kononov, E.V. Sevortyan, A.R. Potseluevskiy, M.Z.
Zákiev, N.Z. Gadjieva, Ј.A. Abdurahmanov, M.A. Asqarova, M.B. Balaqaev, E. Dáwenov t.b.) bas gáptiń baslawıshınan basqa ózine tán baslawıshı bar, bayanlawıshı hal feyil, kelbetlik feyil hám háreket atı feyillerinen bolǵan qurılımlardı baǵınıńqı boladı dep qaraydı.2 Feyil toplamlı gáplerdiń óz aldına ayırım baslawıshlı kelgen túriniń baǵınıńqı gáp dep qaralıwı, ayrıqsha N.K. Dmitrievtiń miynetlerinen keń orın aladı.3 Ol túrkiy tillerindegi baǵınıńqı gáptiń eki túrli tiykarǵı belgisin kórsetedi: 1) pikirdiń logikalıq jaqtan óz aldına máni ańlatıwı; 2) bet bildiretuǵın (verbum finitum) feyilden bolǵan bayanlawısh hám baslawınıń bolıwı tiyis dep esaplaydı. Sonıń menen qatar, betlik emes feyil toplamlarınıń baǵınıńqı gáp xızmetinde atqarıwında olardıń óz aldına ayırım baslawıshına iye bolıwın esapqa aladı. Bul sıyaqlı gáplerde bayanlawıshtıń betlik formasında bolmaw kemisligi anıq kórsetilgen grammatikalıq baslawısh penen tolıqtırıldı deydi. Egerde kelbetlik feyil, háreket atı hám hal feyilli toplamlar joqarıdaǵı sıyaqlı baǵınıńqı gáptiń talabına juwap bere almasa, bunday jaǵdayda olar jay
159
gáplerdiń quramındaǵı feyil toplamları (oborotlar) dep qarawǵa boladı dep korsetedi. 4
M.A. Asqarovanıń sońǵı izertlewlerinde feyil toplamlarınıń sintaksislik funkciyasın anıqlawda biraz anıq pikirler aytıladı. Ol kópshilik túrkologlar tárepinen tanılǵan baǵınıńqı gáp óz aldına gáplik máni bildiriwi, ayırım baslawıshınıń bolıwı hám ózine tán intonaciyaǵa iye bolıwı sıyaqlı tiykarǵı belgileri menen qatar, betlik emes feyillerdiń belgili grammatikalıq qurallar arqalı baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı xızmetinde keletuǵının obyektiv faktler menen tolıqtıradı: 1) hal feyiller baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı bolıp kelgende, bayanlawısh affiksin qabıl etpeydi; 2) – ǵan formalı kelbetlik feyil baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı xızmetinde kelgende, orın, shıǵıs seplik affikslerin hám geypara tirkewishlerdi qabıl etedi; 3) háreket atı feyili baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı wazıypasında kelgende tartım affiksi hám geypara tirkewishlerdi qabıllaydı.5 Betlik emes feyil toplamlarınıń joqarıda kórsetilgen talaplarǵa juwap bere almaytuǵın túrlerin jay gáplerdiń keńeytilgen aǵzası dep esaplaydı.
Demek, baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı baǵınıńqı gáptiń tábiyatı, onıń betlik emes feyil toplamlarınan ózine tán ózgeshelikleri tuwralı túrkiy tillerin izertlewshiler tárepinen ádewir bahalı pikirler toplandı. Baǵınıńqı gáp hám feyil toplamlarınıń mánilik jaqtan óz ara sinonim bolatuǵını, al dúzilislik jaqtan olardıń ózine tán ózgesheliklerge iye ekenligi tuwralı biraz anıq pikirlerge aytıladı. Biraq, soǵan qaramastan, baǵınıńqı gáp penen feyil toplamlı jay gáplerdiń qatnası máselesindegi joqarıda sholıw jasalǵan pikirlerdi juwmaqlastırıp qaraǵanda bir sheshimge kelgen pikir joq. Sonlıqtan bul eki sintaksislik konstrukciyanıń shegarasın ashıw hárbir túrkiy tilleriniń faktleri tiykarında arnawlı izertlew hám anıqlawdı talap etetuǵın máselelerdiń biri bolıp qalıp kiyatır.
§106. Baǵınıńqı gáptiń feyil toplamlarına uqsaslıǵı hám ayırmashılıǵı
Túrkologiyalıq ádebiyatlarda hal feyil, kelbetlik feyil hám háreket atı feyilli toplamlardıń dúzilislik jaqtan eki túrli ózgeshelikke iye bolatuǵını sóz etiledi. Olardıń biri baslawıshsız, ekinshisi baslawıshlı bolıp keledi. Baslawıshsız kelgen túri tiykarǵı gáptiń bir aǵzasına qatnaslı sóz dizbegi (keńeytilgen aǵza) formasında, ekinshi túri bas gáptiń baslawıshınan basqa óz aldına ayırım baslawısqa iye bolıp, baslawısh-bayanlawıshlıq qatnastaǵı predikativlikti dúzedi.
Bul eki túrli dúziliste kelgen sintaksislik qurılımlar pikir bildiriwi, sintaksislik funkciyası hám intonaciyalıq ózgesheligine qaray, birbirinen ayırılıp turadı.
Betlik emes feyiller bas gáptiń baslıwıshınan basqa, ataw formasındaǵı ekinshi bir baslawıshtıń is-háreketin bildirip, birnáwige gáplik mánipredikativlikke iye bolsa, baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı xızmetin atqaradı.
160