Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

g) jek kóriw, ǵarǵaw, kek etiw, mánisin bildiredi: Aytqan arǵısına kelmeydi, naymat! Juwermek, jamıl ana shapandı!-dep jekirindi. Áy, pushıq, usı hákis sóziń menen otaw tiktińbe?-dedi mushirip (K.S.).

2. Sóylewshiniń ózine qaratılǵan qaratpalar. Bul qaratpa sóylewshiniń ózine yamasa óz jırına qaratıladı. Qaratpanıń bul túri shayırdıń ózine qarata sóylewi arqalı sırtqı dúnyaǵa, óz zamına bolǵan hár túrli sezimlerin bildiredi:

Omar, sóyle qayǵı etpe, qamıqpa,

Qıya shólde árman menen jabıqpa. (Omar shayır). Ay, kewlim, oylanıp, kóp sabır qılǵıl

Ózińniń isine mustaqam bolǵıl (Kúnxoja).

Jırlarım, siz zıtqıp shıǵıp júrekten,

El-qırında gúllep sheshek attıńız. (Musa Jálil). Al men bolsam, o súyikli jırlarım,

Jańa ilhám, jańa yoshqa ashıqpan. (Sh.X.).

Janlı maqluqlarǵa qatnaslı qaratpalar. Sóylewshi janlı maqluqlarǵa qarata sóylew arqalı óziniń hár túrli sezimlerin, arzıw-ármanların bildiredi. Janlı maqluqlarǵa qatnaslı qaratpalar leksika-semantikalıq ózgeshesheliklerine qaray tómendegishe qollanıladı:

a) úy haywanlarına atap qoyılǵan menshikli atama arqalı: -Adamday aqıllısań-aw, Sarı jorǵa (K.S.).

Jaraqlar asınıp sawıtın kiygen, Dushpanǵa ozalda qabaǵın úygen,

Dańqı asqan batır ústińe mingen,

Jan joldasıń qayda qaldı, Aqboz at. (xalıq qosıǵı). b) úy haywanlarınıń ǵalabalıq ataması arqalı: Shasha, jaqsı malsań maqtayın seni,

Góshiń tańlayında tatıp hámmeniń,

Jurtqa may kekirtip júrerseń, shoshqa. (I.Yu.).

Jansız predmetke, tábiyat qubılıslarına qatnaslı qaratpalar. Qaratpalardıń bul túri tábiyat qubılıslarına, geografiyalıq atamalarǵa, ǵalabalıq atamadaǵı predmetlerge qaratıladı. Jansız predmet mánisindegi qaratpalar arqalı sóylewshiniń sóziniń hár túrli modallıq-ekspressivlik sıpatqa iye mániler ańlatıladı:

a) Watanǵa hám siyasıy-jámiyetlik shólkemlerge qatnaslı qaratpalar:Usı

Sálem, Ózbekstan, altın aymaǵım, Maqtanıshım, saltanatım, bayraǵım. (K.S.).

b) orın-jay bildiriwshi qaratpalar:

141

Basıńda seksewil, mayalısh, sheńgel, Jıńǵılıń

d) tábiyat hádiyselerin, tábiyǵıy obyektlerdi bildiriwshi qaratpalar:

«Sende biyra bas bol» deymeken mágar, Alıp ketpe, dawıl, alıs jaqlarǵa. (U.X.). Xosh bolıń, tallarım! Qosqa barayın, Mardıyıp otırıp qawın jarayın. (I.Yu.).

§95. Qaratpalardıń intonaciyası. Qaratpalar ózine tán intonaciyalıq ózgeshelikke iye sintaksislik kategoriya. Qaratpalardıń intonaciyası gáptegi ornına qanday sózler arqalı bildiriliwine, sóylewshiniń qaratpanı qollanıw miynetine t.b. ózgesheliklerine baylanıslı hár túrli bolıp keledi.

Gáptiń basında kelgen qaratpalar tıńlawshını sóylewshiniń sózine qaratıw ushın shaqırıw intoaciyasına iye bolıp, basqa orınlarda kelgen qaratpalarǵa qaraǵanda kóterińki dawıs penen aytıladı. Biraq, kóterińki dawıs penen aytılsa da, gáptiń sıpatına (xarakterine) qaray olardıń arasında intonaciyalıq ayırımashılıqtıń bar ekenligi seziledi:

a)qaratpalar xabar gáplerde pás intonaciya menen aytıladı. Qaratpadan keyingi pauza qısqa boladı: Balalarım, men bul minberde bunnan 20 jıl ilgeri bir sóylegen edim (T.Q.). Jádigerjan, Ábdimurattıń úyi de sen baratuǵın rayonda (G.I.);

b)soraw gáplerdiń quramında kelgende, biraz kóterińki dawıs penen aytıladı, qaratpadan keyingi pauza sozıńqı boladı: Balam, ótken aqsham qayda boldıń? - Taqsır, ǵazımnıń ne jazıǵı bar edi. Ǵaz saqlama degen xannıń jarlıǵı bolsa, kórsetiń qáne? (K.S.);

d)kúshli emotsional-ekspressivlik mánidegi úndew gáplerde, sonday buyrıq gáplerde qaratpalar kúshli intonaciya menen aytıladı: Alliyar, qayt keynińe (T.Q.). Múshirip jora, qastıńdı tige bermey, mına ǵáriplerdiń qıs azıǵın qaldır

(K.S.).

Qaratpalar gáptiń ortasında kelgende, olarǵa logikalıq pát túpeydi. Sonlıqtan olardıń intonaciyası kiris aǵzalarǵa usap, tez hám páseń aytıladı: Sarsıla berme, sheshe, awqat je (K.S.).

gitley beremiz-dá, Qunnazar aǵa, ne qıyameti bar?-dedi Aytóre (Sh.S.). Qaratpalar gáptiń aqırında kelgende de olardıń intonaciyası, kóbinese páseń

aytıladı, gáptiń basqa aǵzalarınıń intonaciyasınan azı kem ózgeshelikke iye boladı: Ol durıs, balalarım. Mınanı shay pulı etiń, taqsır (K.S.). Adam óz baxtına ózi usta, Jılgeldi aǵa (Ó.X.).

142

Geyde gáptiń aqırında kelgen qaratpalar ekspressivlik ottenkige iye bolıw ózgesheligine qaray, kúshli intonaciya menen aytıladı: Kisiniń abigeyin oylaǵansha óz abreyıńdı oylasańshı, mańlayı sor! (Ó.X.). Járdem bolmay shıqsa ne qılasań, ladan!-dep jekirindi xan (T.Q.).

Qaratpalar diolog gáplerdiń quramında kelgende, onıń aldınan intonaciya biraz kóterińki hám sozılıńqılaw aytıladı: -

-Assalawma áleykum, Eseke!

-Waleykum assalam, Jádigermiseń?

-Awa, Eseke!

-Allo, Jádiger! Qashan keldiń, qıdırıp júrseń be? (G.I.).

Qaratpalar birgelkili bolıp kelgende shaqırıw intonaciyasına iye boladı. Olar gáptiń basqa birgelkili aǵzaları sıyaqlı sanaw intonaciyası menen aytılıp, aqırına taman intonaciya azı kem kóteriledi: -Xanımız, shayıq ata, búrkit atalar, aǵalar, -dep burınǵısha suwıq qanlılıq penen.. sóziniń aqırında birlikke shaqıradı

(T.Q.).

Qaratpalar tákirarlanıp kelgende de shaqırıw intonaciyası menen aytıladı. Bunday jaǵday da tákirarlanǵan qaratpalardıń dáslepkileri bir jón páseń intonaciya menen aytıladı da, aqırında intonaciya biraz kóterińki boladı:

Aqboz at, Aqboz at shapqır Aqboz at, Turqıńdı kórgende tolıp tasaman. (A.Sh.).

Sóylewshi qaratpaǵa áhmiyet berip, kúshli emotsional-ekspressivlik mánide qollanılǵanda, intonaciya kóterińki boladı:

Ákesin saǵınǵan balalardayın, Solqıldap turdıńız kórsem hárdayım,Kel, biz benen birge sırlas, Ibrayım,

Dep túsimde shaqırǵanday boldıńız. (I.Yu.).

Tańlaq sózler menen qatar kelgen yaki ózine qatnaslı sózler menen keńeyip kelgen qaratpalar, kóbinese gáptiń basında keledi hám shaqırıw intonaciyası menen aytıladı: O, qádirdan adamlar, onıń bir dápterin oqıp kóriw ushın sizlerge usınaman (I.Q.). Qádirdan ana jer, sen bizlerdiń hámmesizdi de siyneńniń ústinde saqlap tursań (Sh.A.).

Qaratpa aǵza gáptiń basında kelse sońınan, ortada kelse eki jaǵınan, aqırında kelse aldınan útir qoyıladı: Tolǵanay jeńge, qalay etseńde belińdi bekkem buwıp, kópshiliktiń tapsırmasın orınlawǵa azamatlarsha taq turmasań bolmaydı. Tús, Tolǵanay, attan tús,-dedi. Atızlar egilmey qalsa meniń ushın eń qáwipli jaraqat sol ǵoy, Tolǵanay (Sh.A.).

Qaratpa aǵzalı gáplerdiń sońında qoyılatuǵın irkilis belgiler gáptiń aytılıw maqseti hám intonaciyasına qaray noqat, soraw hám úndew belgilerineiye boladı.

Sorawlar

1. Qaratpa aǵzanıń qaǵıydasın aytıń, mısal keltiriń? 2. Qaratpalar qanday sóz shaqapları arqalı bildiriledi, mısal keltiriń? 3. Qaratpalar qanday leksikasemantikalıq túrlerge bólinedi? Mısallar keltiriń. 4. Qaratpalardıń

143

vokativ (qaratpa) sóz-gáplerden ayırmashılıǵı qanday? Olardıń irkilis belgilerin aytıń? 5.Qaratpalardıń intonaciyalıq ózgesheliklerin aytıń, mısal keltiriń?

Ádebiyatlar

Dáwletov M. Házirgi qaraqalpaq tilinde qospalanǵan jay gápler. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1976.

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sintaksis. Nókis, 1992,266- 301-betler.

Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. Universitet hám pedinstituttıń filologiya fakultetleri ushın sabaqlıq. Nókis, 1996, 149-220-betler.

Esenov Q. Qazaq tilindegi kúrdelengen sóylemder. Almatı, «Јılım», 1974.

Mahmudov N. Nurmanov A. Ózbek tiliniń nazariy grammatikasi. Toshkent, 1995, 97-136-betler.

Ózbek tili grammatikasi.II tom. Sintaksis. 1976, 202-289-betler.

Dáwletov M. Qaraqalpaq tilinde gáptiń ayırımlanǵan aǵzalar. Nókis,1979.

IX bap Qospa gáp

Tayanısh sózler: qospa gáp, qospa gáptiń túrleri, dizbekli qospa, dizbekli qospa túrleri, baǵınıńqılı qospa gáp, baǵınıńqı gáp, bas gáp, olardı baylanıstırıwshı qurallar, sóz formalar, baǵındırıwshı dánekerler,

144

qatnaslıq sózler, baǵınıńqılı qospa gáptiń túrleri, kóp baǵınıńqılı qospagáp, dánekersiz qospa gáp, aralas qospa gáp t.b.

§96. Qospa gáp haqqında túsinik. Qospa gáp eki yamasa bir neshe jay gáplerdiń grammatikalıq qurallar arqalı baylanısınan dúziletuǵın bir pútin sintaksislik birlik. Qospa gáptiń quramına kirgen jay gápler predikativlikke iye boladı, biraq olar óz aldına qollanılǵan jay gápler menen teńbe-teń dep qaralmaydı. Óz aldına qollanılǵan jay gápler neshe sózden quralsa da, olardan bir náwiya pikir tıyanaqlılıǵı (mazmun) ańlatıladı. Qospa gáptegi pikir tıyanaqlılıǵı, olar neshe jay gápten dúzilse, sol dúzilistiń bir pútinligi arqalı bildiriledi. Olardıń quramındaǵı jay gáplerdi sol kompleksten úzip alǵan jaǵdayda óz aldına qollanılǵan jay gáplerdey bolıp kóringen menen, qanday da bir mánilik baylanıstıń úzilgenligi bayqaladı. Mısalı: 1. Azanda tuw uzaqtan órkesh-órkesh tawlar kórinedi. 2. Ol joldaslarına birnárselerdi aytıp baqıradı, joldasları oǵan qaramaydı (Ó.X.). 3. Gúzgi batpaq gedir-budır bolıp qatıp qalıptı, sonlıqtan júriw júdá qıyın

(T.Q.).

Bul gáplerdiń birinshisi óz aldına qollanılǵan jay gáp, qalǵanları qospa gáp. Bulardaǵı ayırımashılıq, óz aldına qollanılǵan jay gáp belgili bir pikir tıyanaqlılıǵına iye bolıp, kommunikativlik xızmeti jaǵınan bir waqıya tuwralı xabarlaydı. Al qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler mazmunı jaǵınan birbirine baylanıslı bolǵan eki yamasa birneshe waqıyanıń birligi sıpatında qospa oydı bildiredi. Demek, qospa gáp eki yamasa birneshe jay gáplerdiń struktura hám mánilik baylanısınan dúzilip, kommunikativlik xızmeti jaǵınan eki yamasa birneshe waqıya, hádiyselerdiń bir pútin mazmunınıń birligi retinde uǵınıladı.

Qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń óz aldına qollanılǵan jay gáplerden jáne bir ózine tán ózgesheligi, qospa gáptiń dúziliwi ushın baylanıstırıwshı grammatikalıq qurallar-sóz formaları, dáneker hám dánekerlik xızmettegi sózler, intonaciya hám orın tártip qatnasadı.

Qospa gáptiń quramına kirgen jay gápler grammatikalıq qurallar arqalı baylanısıw ózgesheligi hám baylanıs nátiyjesinde payda bolatuǵın mánilik qatnaslarına qaray, óz ara teń mánili (dizbekli) hám teń mánisiz (baǵınıńqı) baylanısta keledi. Teń mánili baylanıs, tiykarınan, dizbeklewshi dánekerler hám dizbeklewshi intonaciya arqalı bildiriledi. Mánileri óz ara teń bolmaǵan baylanıs sóz formaları, baǵınıńdırıwshı dáneker hám dánekerlik xızmettegi sózlerdiń baylanısınan dúziledi.

Dástúriy túsinik boyınsha jay gápleri dizbeklewshi dáneker hám intonaciya arqalı óz ara bir-birine ǵárezsiz, teń mánili baylanısta kelgen qospa gápler dizbekli qospa gáp dep ataladı. Al quramındaǵı jay gápleri sóz formaları, baǵındırıwshı dánekerler hám dánekerlik xızmettegi sózler arqalı baylanısıp, biri ekinshisin túsindiriw arqalı baǵınıńqılı baylanısta kelgen qospa gápler baǵınıńqılı qospa gáp boladı. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray qospa gápler dizbekli qospa gáp hám baǵınıńqılı qospa gáp bolıp ekige bólinedi.

145

Sońǵı waqıtları sintaksislik ilimniń anıqlawı boyınsha qospa gáplerdiń dástúrli úyrenilip kiyatırǵan eki bólimli klassifikaciyasın úshke (dizbekli, baǵınıńqılı, dánekersiz) bolıp úyreniw tipologiyası orın aldı. Bul bóliniwdiń dánekersiz qospa gáp túri rus tili biliminde ótken ásirdiń 50-jıllarında N.S.Pospelovtıń miynetlerinde usınılǵan edi.1Ol dánekersiz baylanısta kelgen qospa gáplerdi dizbekliniń de, baǵınıńqılınıń da quramına kirmeytuǵın qospa gáptiń ayrıqsha struktura-semantikalıq bir túri dep esaplaydı. Onıń anıqlawı boyınsha qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń bir-biri menen dánekersiz yamasa dánekerlik xızmettegi sózlerdiń qatnasısız, intonaciya arqalı baylanısqan gápler dánekersiz qospa gáp dep kórsetiledi.2

Qospa gáplerdi úshke bólip úyreniw házirgi rus tiliniń ilimiy miynetleri, joqarı oqıw orınları hám mektep sabaqlarında qáliplesken túrde turaqlı úyrenilip kiyatır.3

Dánekersiz qospa gáplerdi óz aldına qospa gáptiń bir túri retinde úyreniw 50jıllardıń aqırı 60-jıllardan baslap túrkiy tillerin de V.N.Xangilidin, Ǵ.A.Abdurahmanovtıń miynetlerinen orın aldı. V.N.Xangildinniń anıqlawı boyınsha dánekersiz qospa gáptiń baslı belgisiz retinde intonaciya, pauza hám qospa gáp quramındaǵı geybir forma ortalıqları kórsetiledi.4

Ǵ.A.Abdurahmanov qospa gáplerdi grammatikalıq, semantikalıq hám intonaciyalıq ózegeshliklerine qaray: 1) dánekersiz qospa gáp; 2) dizbekli qospa gáp hám; 3) baǵınıńqılı qospa dep úsh túrge bóledi.5 Onıń anıqlawı boyınsha qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń dánekersiz, intonaciya arqalı baylanısqan túridánekersiz qospa gáp, dizbeklewshi dánekerlerdıń baylanıstırıwınan dúzilgen qospa gápler-dizbekli qospa gáp, baǵındırıwshı dánekerler hám dánekerlik xızmettegi sózler, sóz formaları arqalı baǵınıw jolı menen baylanısqan qospa gápler baǵınıńqılı qospa dep qaraladı. Bul bóliniw boyınsha dánekersiz qospa gáp dástúrli úyrenilip kiyatırǵan dizbekli qospa gáptiń dánekersiz túrin óz quramına aladı.

Qazaq tilindegi qospa gápti izertlewshi N.X.Demesinovanıń miynetinde de dánekersiz qospa gáptiń formal belgisi retinde dánekersiz, intonaciya arqalı baylanısıwı esapqa alınadı.6

Demek, túrkiy tillerindegi sholıw jasalǵan miynetlerde de, dástúriy úyrenilip kiyatırǵan dizbekli qospa gáptiń dánekersiz túriniń dizbekli qospa gáptiń de, baǵınıńqılınıń da quramına kirmeytuǵın qospa gáptiń ayrıqsha strukturasemantikalıq bir túri ekenligi anıqlandı.

Sońǵı waqıtları qospa gápti izertlewshiler tárepinen anıq pikirler usınılmaqta. M.I.Sheremisina hám T.A.Kolosovanıń rus tilindegi qospa gáptiń

146

teoriyalıq máselelerine arnalǵan miynetinde qospa gáptiń klassifikaciyalanıwı tómendegi úsh principke tiykarlanadı: 1) qospa gáptiń quramındaǵı predikativlik komponentlerdiń dánekerli (yamasa dánekersiz) baylanısta keliwi. Bul belgi boyınsha barlıq qospa gápler dánekerli hám dánekersiz bolıp bólinedi; 2) qospa gáptiń quramındaǵı predikativlik komponentlerdiń dizbeklilik hám baǵınıńqılılıq bolıp qarama-qarsı qoyılıwı. Usıǵan muwapıq qospa gáp dizbekli qospa gáp hám baǵınıńqılı qospa gáp bolıp bólinedi; 3) qospa gáptiń baǵınıńqı komponentiniń pútin bas gápke yamasa onıń bir aǵzasına qatnaslı bolıp keliwi esapqa alınadı.1 Qospa gáptiń bul belgilerdiń tiykarında bóliniwi onıń formallıq (dúzilislik) tipologiyasına qatnaslı ekenligin kórsetedi. Demek, qospa gápler joqarıda atalǵan principler tiykarında dizbekli qospa gáp, baǵınıńqılı qospa gáp hám dánekersiz qospa gáp bolıp úshke bólinedi. Atalǵan principler boyınsha dizbekli qospa gáptiń dúziliw biraz anıq onıń quramına kirgen jay gápler dizbeklewshi dánekerler arqalı baylanısıp, bir-birine ǵárezsiz teń mánililikke iye boladı. Olardıń jay gápleri arasındaǵı mánilik qatnaslar dánekerlerdiń mánilik baylanıstırıw ózgeshelikleri hám jay gáplerdiń mánilik baylanısıw mazmunına qaray anıqlanadı.

Baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler sóz formaları, baǵındırıwshı dánekerler arqalı baylanısıp, biri ekinshisin túsindiriwshi baǵınıńqı baylanısta keledi.Onıń quramına kirgen jay gáplerdiń biri baǵınıńqı, ekinshisi baǵındırıwshı, bas gáp boladı. Sonlıqtan bul dúzilistegi gápler baǵınıńqılı qospa gáp dep ataladı.

Dánekersiz qospa gáp dizbekli hám baǵınıńqılı qospa gáplerden dáneker hám dánekerlik xızmettegi sózlerdiń qatnasısız intonaciya arqalı baylanısıwı menen ayrılıp turadı.Qospa gáptiń bul túriniń quramındaǵı jay gápler intonaciya, bayanlawısh formalar hám geypara leksikalıq qurallar arqalı baylanısıp, óz ara mánilik qatnasqa túsedi.

I. Dizbekli qospa gápler

§97.Dizbekli qospa gáp tuwralı túsinik. Qospa gáptiń jay gápler iniń birbirine ǵáressiz, óz ara teń mánili dizbeklese baylanısqan túrine dizbekli qospa gápti dúzedi. Dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi dizbeklewshi dánekerler hám dánekerlik xızmettegi sintaksislik janapaylar baylanıstıradı. Bul grammatikalıq qurallar arqalı baylanısqan qospa gáptiń jay gápleri mánilik jaqtan óz ara bir-birine jaqın bolǵan is-háreket, waqıyalardı bildiredi. Dizbekli qospa gáptiń quramına kirgen jay gáplerdiń arasında birbirine baylanıslı mánilik qatnas ańlatılmasa, onday gápler bir pútin dizbekli qospa gápti dúze almaydı: Jumıs pitti de, xızmetkerler úylerine qayttı (M.K.). Shayıqtıń bul gápi maǵan unamadı, biraq úndemedim.(T.Q.). Tońlar gá jibisti, ga’ jer beti qatqalaq bolıp qatıp qaldı.(M.K).

147

Bul dánekerli dizbekli qospa gápler mánilik jaqtan bir-birine baylanıslı isháreket, waqıyalardı bildiredi. Olardıń dáslepkisiniń jay gápleri mánilik jaqtan ishárekettiń bir waqıtta islengenligin, ekinshisi is-háreket, waqıyanıń qaramaqarsılıǵın, úshinshisi is-háreket, waqıyanıń isleniwindegi gezeklesliktibildiredi.

Dizbekli qospa gáplerdiń ózine tán ózgesheligi, olar basqa qospa gáplerden dizbeklewshi dánekerlerdiń qatnası arqalı ayrılıp turadı. Sonlıqtan dizbekli qospa gáplerdi dánekersiz hám baǵınıńqılı qospa gáplerden ayırmashılıǵı onsha talaslı pikir tuwdırmaydı.

Dizbekli qospa gápler dánekerlerdiń baylanıstırıw ózgesheligi hám olardıń quramındaǵı jay gáplerdiń mánilik qatnaslarına qaray dúzilisliksemantikalıq jaqtan; 1) mezgilleslik dizbekli qospa gáp; 2) qarsılas dizbekli qospa gáp; 3) salıstırmalı 4) awıspalı qospa gáp; 5) gezekles dizbekli qospa gáp túrlerge bólinedi.

Dizbekli qospa gáplerdiń semantikalıq bóliniwleri barlıq jaǵdayda dizbeklewshi dánekerlerge tikkeley qatnaslı bolmay, olardıń quramındaǵı jay gáplerdiń is-háreket, waqıyalarınıń mánilik jaqtan óz ara jaqınlıq, mániles bolıp keliw ózgesheliklerine qatnaslı bolıp keledi. Olardıń mánileri jay gápler arasındaǵı dánekerlerdi alıp taslap aytqanda da, sol mániden pútkilley uzaqlasıp ketpeydi. Dánekerler sol qospa gáptiń komponentlerin baylanıstırıwda kúsheytiwshilik, anıqlawshı qosımsha xızmetti atqaradı. Sol dánekerlerdiń qatnasına qaray biraz anıqlıqqa iye bolıp, qospa gáptiń dánekersiz túrine qaraǵanda dánekerli túriniń tıǵız baylanıslılıǵın kórsetedi: Buǵan ózleri únsiz mıyıq tartıp kúlisti (de), balanıń basınan ekewi teń sıypap sálemlesti (T.Q.). Asqar átirapqa qaraydı, (biraq) hesh nárse kórinbeydi (Ó.X.).

Bul dizbekli qospa gáplerdi dánekersiz aytqan jaǵdayda, olardıń quramındaǵı jay gáplerdiń is-háreket, waqıyalarınıń waqıtlıq izbe-izligi, qarsılaslıq mánisi saqlanadı. Biraq, dánekerli túrine qaraǵanda tıǵız baylanıslılıq biraz hálsizlenedi.

Dizbekli qospa gáplerdi barlıq jaǵdayda dánekerlerdiń bir túriniń qatnası arqalı dúziliwine qaray, sol dánekerlerdiń atı menen mánisin sheklep taslawǵa bolmaydı. Dizbekli qospa gáptiń semantikalıq bóliniwi dizbekli dánekerlerdiń bóliniwine qaraǵanda keń. Máselen, al dánekeri biriktiriwshi dánekerdiń quramında kirgen menen dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstırıwda biriktiriwshi qatnas beriw menen qatar, qarsılas hám salıstırmalı dizbekli qospa gáplerdiń komponentlerin de baylanıstırıp keledi: 1. Bizler ullı jumıslardıń esigin endi ǵana ashtıq, al ilajlar menen jumıslar gúreste qushaǵın ashqan palwanlarday bolıp bizlerdi kútip turıptı (T.N.). 2. Boran onı narttay mayıstırǵısı keledi, al ol bir qırınlaw menen qoy qoraǵa betleydi (Ó.X.). 3. Elimizde dánniń ulıwma ónimi 1953-jıldaǵıǵa salıstırǵanda 82,5 million tonnadan 1956-jılı 125 million tonnaǵa arttı, al dán tayarlaw 31 million tonnadan 54 million tonnaǵa kóbeydi (gazetadan).

Bul dizbekli qospa gáplerdiń úshewinde de al dánekeri qollanılǵan. Biraq, bul dizbekli qospa gáptiń jay gápleri arasındaǵı mánilik qatnaslar bir

148

mánide emes, hár túrli. Birinshi dizbekli qospa gáptiń jay gápleri waqıtlıq izbeizlikti, ekinshi gáptegi jay gápler qarama-qarsılıqtı, al úshinshi gáptegi jay gápler salıstırmalı qatnastı bildiredi. Sonlıqtan dizbekli qospa gáplerdi semantikalıq jaqtan bóliwde jay gáplerdiń arasındaǵı mánilik qatnas hám onı baylanıstırıwshı dánekerlerdiń qaysı mánide baylanıstırıw ózgeshelikleri tiykarǵı belgi retinde qaraladı.

Dizbekli qospa gáplerdiń túrleri

§98. Mezgilles dizbekli qospa gáp. Dizbekli qospa gáptiń bul túri da//de (ta//te), hám, jáne, taǵı, al sıyaqlı biriktiriwshi dánekerlerdiń qatnası arqalı dúziledi. Biriktiriwshi dánekerler arqalı baylanısqan dizbekli qospa gáplerdiń jay gápleriniń is-háreket, waqıyaları mazmunı jaǵınan bir waqıtlı yamasa izbe-izli islengen waqıtlıq qatnaslardı bildiredi.

Dizbekli qospa gáptiń bul túrin dúziwshi dizbeklewshi dánekerler mánileri bir-birine jaqın bolǵan menen, jay gáplerdi bir pútin qospa gápke biriktiriwde hárqaysısınıń ózine tán ózgeshelikleri bar.

Da//de dánekerli dizbekli qospa gáp. Da/de dánekeri dizbekli qospa gáptiń komponentleri arasında bir ret kelip te, hárbir komponent penen tákirarlanıp ta qollanıladı. Olar eki jay gápti baylanıstırıp kelgende, dáslepki jay gáptiń bayanlawıshına dizbeklesedi de, sol gápke mánilik tıyanaqsızlıq berip, onıń ekinshi jay gápiniń bar ekenligin bildiredi. Gáp mánilik jaqtan isháreket, waqıyaları bir waqıyatta bolǵan waqıtlıq qatnaslardı ańlatadı: Usı toǵayda qara narlı birew biraz waqıttan bermaǵan qoyan, qırǵawıl atıp júrdi de, ol keshke qaray keyin qayttı (M.D.). Hámme ornalasıp otırda da, olar kabinettegi otırǵan adamlardı hám buyımlardı aqırın kózden ótkerdi (T.N.). Qızlar barlıq zatların avtobusqa saldı da, ózleri onı kútpey-aq instutqa qaray jolaldı (gazetadan).

Da/de dánekeri dizbekli qospa gáptiń hárbir komponenti menen tákirarlanıp kelgende de, bir waqıtlı qatnas bildiredi. Bul jaǵdayda da/de dánekeri dánekerlik xızmeti menen qatar janapaylıq máni de beredi. Olar janapaylıq mánide kelgende hárbir jay gáptegi atawısh sózlerge dizbeklesip tákirarlanadı: Aǵayinler de keldi, bul jaqtan bizler de bardıq. Qırman da kewip qaldı, paxtanıń japıraǵı da túsirildi (Ó.X). Bul ekewiniń tartısıp júrgenin men de bilemen, basqa balıqshılar da biledi (Ó.A).

Da/de dánekerli dizbekli qospa gáptiń jay gápleriniń is-háreket, waqıyaları izbe-iz islenetuǵın waqıtlıq qatnas bildirip keledi: Altı shopan baǵana azanda qoylardı jayıp ketti de, Erpolat dárkar wájlerdi alıp izinen jetpekshi bolıp qalıp edi (M.D.). Bayterektiń túbine kelip attı otlatıp jiberdim de, ózim torańǵılǵa órmeledim (Sh.S.).

Da/de dánekerleri arqalı dúzilgen bir waqıtlı yaki izbe-izli dizbekli qospa gáplerdiń jay gápleri waqıtlıq qatnası menen qatar, qarsılaslıq hám sebeplik qatnaslardaǵı qosımsha mánilerdi de bildirip keledi: Báhár bolsa hár túrli ósimlikler jelkildesip ketedi de, jaz ortasına barıp bári quwrap qaladı (K.M.). Qolına oraǵı menen arqanın uslaǵan Dúyshen otınǵa ketti de, bizler qapshıǵımızdı arqalap awılǵa qaray júrip kettik (Sh.A.). Gormonnıń

149

jaǵımtallı dawısı jetip kelip qulaǵımnan kókiregime qıyıladı da, tula boyımdı balqıtıp, oylarımdı sharıqlatıp jiberedi (Sh.S.).

Hám, jáne, taǵı, taǵı da dánekerli dizbekli qospa gáp. Bul dánekerler dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstırıw xızmeti jaǵınan óz ara sinonimles bolıp keledi. Hám, jáne, taǵı dánekerleri arqalı baylanısqan dizbekli qospa gáptiń jay gápleri mánilik jaqtan bir waqıtta hám izbe-izli islengen waqıtlıq qatnaslardı ańlatadı:

a)bir waqıtlı qatnastaǵı dizbekli qospa gápler: Endi ol tuwıwdı oyladı hám qarmalınıp júrip shóptiń bir putaǵına qolı tiydi (S.S.). Mine, eki qoy óleyin dep atır jáne neshe janlıqtıń jaralanǵanın bilmeymen (M.D.). Túnde men pútkil jámáát atınan qutlıqladım, taǵı ózim quwandım hám rasında da (Ó.X.). Bul oydı baslıq ta kórdi, taǵı bir ólshewshsi de kórdi (Ó.X.);

b)izbe-izli qatnastaǵı dizbekli qospa gápler: Saylar menen jılǵalar oǵan kelip qosıla beredi hám usılay úlken dárya payda boladı. Eshimbet taqatı shıdamay qaytadan turdı jáne ol esik betke kelip ses tıńladı (A.B.). Men onıń qasına baraman hám ol meni bawırına basadı (S.K.).

Dizbekli qospa gáplerdiń komponentlerin baylanıstırıwda ónimli qollanılatuǵın hám dánekeri waqıtlıq qatnası menen qatar, qosımsha sebeplik mánige de iye bolıp keledi: Aradan kóp waqıt ótpey-aq bottıń astınan sıldırlap suw kire basladı hám bizler jaǵaǵa sekirip shıǵa basladıq (gazetadan). Usı ǵarrınıń sanasına, kókiregine ǵul-ǵula atlı sayasın salıp turǵan qorqınıshtıń qarańǵı álamatın pitegene jaqtırtayın dedi hám ǵarrı ózin burınǵıdan márdanalaw sezdi (Sh.S).

Al dánekerli dizbekli qospa gáp. Al dánekeriniń sintaksislik xızmeti basqa biriktiriwshi dánekerlerge salıstırǵanda ádewir keń. Ol biriktiriwshi dánekerdiń toparına kirgen menen, tek usı mánide sheklenip qalmaydı. Mánilik jaqtan qarsılas, salıstırmalı dizbekli qospa gáplerdiń komponentlerin de baylanıstıradı.

Al dánekeri biriktiriwshi dáneker wazıypasında kelgende, dizbekli qospa gáplerdiń jay gáplerinen ańlasılǵan is-háreket, waqıyalardıń bir waqıtlı hám izbeizli islengen waqıtlıq qatnaslardı bildiredi:

a)bir waqıtlı qatnastaǵı dizbekli qospa gáp: Háwizge tırıldap suw quyıwdan jan-jaqtan hákkelek atıp ǵarǵıldasqan qurbaqalar kele basladı, al óli balıqlardıń taslikleri aq qaǵazday jıltırap suw betine qalıqtı. (T.Q.). Asqar jerge túsiwge shuǵıdı, al Muratov bolsa onıń úyine qoy aydap qaytıw múmkinshiligin eslep tınıshsızlandı (Ó.X.). Teńizbay azanda ǵarrınıń eshegine mingesip ketip qalanıń sırtınan otın ákelisti, al Rabibi olardıń kirqońın juwıp, shay-suwına qarastı (Á.Q.);

b)izbe-izli qatnastaǵı dizbekli qospa gáp: Sol waqıtta jay janǵan ottıń ushqını jalınǵa aynaldı, al jalınnan órt payda boldı (X.S.). Ol qosıq aytıp otırıp uyadan túsip ketti, anası onıń izinen atlıqtı, al kózi masaladay janǵan tarǵıl pıshıq sol jerde tap boldı (Rus ertekleri).

§99. Qarsılas dizbekli qospa gáp. Qarsılaslıq qatnas bildiriwshi dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler is-háreket, waqıyaları óz ara qarama-

150