Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

Bul gáplerdegi dıqqat etilgen kiris aǵzalar modallıq, emotsionallıq, biykarlaw hám t.b. mánilerdi bildirip gáptiń mazmunına muwapıq aytıladı.

Demek, kiris aǵzalardıń pútin gápke yáki gap aǵzalarınıń birine mánilik jaqtan muwapıq keliw ózgeshelikleri kiris aǵzalar menen pikirdiń tiykarǵı bólegi arasındaǵı «muwapıqlasıwshı baylanıstı» bildiredi. Muwapıqlasıwshı baylanıs pútin gápke yáki gáp aǵzalarınıń birine qatnasına qaray: 1) pútin gápke qatnaslı kiris aǵza hám 2) gáp aǵzasına qatnaslı kiris aǵza bolıp ekige bólinedi.

1.Pútin gápke qatnaslı kiris aǵzalar bir yáki birneshe jay gápten ańlasılǵan pikirge uluwma qatnaslı boladı. Bul jaǵdayda olar, kóbinese gáptiń basında hám aqırında keledi: Múmkin, oǵan Aydananıń sózleri tásir etken shıǵar (Ó.X.). Besaltı centner shıǵar, shaması (K.S.). Durıs, suw júrek qorqaqlar da dus kelip qaldı, olar awırmanshılıqqa shıdam bere almay qashıp ketti (gazetadan).

2.Gáp aǵzasına qatnaslı kiris aǵzalar gáptiń tiykarǵı aǵzalarınıń birine qatnaslı boladı. Bul jaǵdayda kiris aǵza orın tártibi jaǵınan ózi qatnaslı aǵzaǵa jaqın keledi: Álbette, bulardıń barlıǵı da turmıs talap etken jańa jaǵdaylar edi (Ó.X.). Oqıp bilim alǵan, álbette, jaqsı. (G.I). Siz Gúlzar Qaraqalpaqova haqqında, bálkim, bilmeytuǵın shıǵarsız (T.Q.). Oqıwdan kóp qalıw, álbette, ózińe zıyan (G.I.). Bul bas saqlap qalıwdıń, durısıraq aytqanda, jaǵımpazlanıwdıń, kózge túsiwdiń jolın oylaǵan (Ó.A.).

§88. Kiris aǵzalardıń morfologiyalı bildiriliwi. Kiris aǵzalar, tiykarınan, óziniń dáslepki leksikalıq mánisinen uzaqlasıp, ekinshi bir leksika-

grammatikalıq máni-modal sózler toparına ótken sózlerden yamasa tiykarǵı leksikalıq mánisin saqlaw menen qatar, gápte qollanılıwı jaǵınan modallıq emotsionallıq hám ekspressivlik mánilerge iye bolǵan shaqapları hám sóz dizbekleri arqalı bildiriledi.

1.Modal sózlerden boladı. Bul topardı álbette, bálki, bálkim, múmkin, itimal, máselen, sózsiz, demek, qullası, qáydem t.b. modal sózler dúzedi:

Álbette, bilmewińiz itimal, Rámet aǵay. Bálkim, olar dım indemey til biriktirip júrgen shıǵar (Ó.X.). Múmkin, ketip qalǵan shıǵar (G.I.). Itimal, usı jerde, zalda muǵallimlerdiń sol keńeske qatnasıwshıları bar shıǵar (gazetadan).

2.Atawısh sózler: 1) abstrakt atlıqlardan: ótinishim, táwekel, baxtımızǵa, haqıyqatında, durısında, shınında, negizinde, tiykarında t.b.: Ótinishim, ekewinińde esigin arqadan ashıp ala qoyıń. Táwekel, men erteńge deyin oylanıp kóreyin (T.Q.). Shınında, endi bizge júk kóteretuǵın nar kerek (Ó.X.);

2) Kelbetliklerden boladı: túsinikli, belgili, durıs, tuwrı, ıras, sózsiz t.b: Túsinikli, ádepten solay degenizde boladı ǵoy. (T.Q.). Durıs, balam mallar toq bolsa, baylıǵımız arta beredi (G.S.);

3) qatarlıq sanlıqlardan: birinshi, ekinshi, úshinshi, birinshiden, ekinshiden, úshinshiden t.b.: Bizlerdi kórgenińiz haqqında tisińnen shıǵarmaysań, bul

131

bir, ekinshiden, bizlerdi quwdalamaysań, úshinshi begler begilik guwahamańdı maǵan bereseń (J.S.);

4)almasıqlar arqalı bildiriledi. Bul xızmette, áne, mine, ánekey, minekey t.b. siltew hám qáne, qánekey, qalay t.b. modallıq mánige ótken soraw almasıqları qollanıladı: Áne, shardaranıń ústi qız-jigitke tolıp ketti (J.S.). Sóytken adam, minekey, basqarma aǵzasıman dep, heshnárseden xabarsız (Ó.A.). Sonda ol jábirin sál sońıraq kóreme, qalay? (T.Q.);

5)ráwishlerden boladı: áytewir, sirá, endi, aqırı, aqırında, menińshe, ádettegishe, kerisinshe, báribir, sóytip, sirá t.b.: Sirá, buǵan Gúlbiyke kempirdiń kózi de taymaydı. Endi, Quteke jora elińniń jigitleri tınıshlansın (T.Q.). Aqırı adam túwe tas ta ózgeredi ǵoy. Sóytip, sırttan biraz sózlerdi aytıp tasladı (Ó.X.).

3. Feyiller. Feyiller kiris aǵza funkciyasında kelgende, óziniń leksikalıq mánisinen biraz ajıralǵan sıpatqa iye bolıp, hár túrli modallıq mánilerdi ańlatadı.Bul funkciyada tómendegi feyil formaları qollanıladı:

a) betlik formadaǵı anıqlıq meyil formasında keledi: bilmedim, bilmeymen, jaraydı, aytayıq t.b. Bilmedim, ózińiz xabarlasıp bilersiz. Jaraydı, jayǵastıra berińler (T.Q.). Aytayıq tájiriybeli balıqshılar az (Ó.A.);

b) buyrıq, shárt meyil formalarındaǵı feyillerden:qara, qoy, qoysa, aytsa, aytshı, qáytsin, bilmesem, bimeseń, qáleseń t.b: Qara, qanday miywalı dep Aleksandır eńkeygen halında bir shekelep joqarı qaraydı. Qáysin, heshkim aqıllandırmasa, adam eken dep soraspasa (T.Q). Qoy, oynap aytıp otırǵan shıǵarsız (Á.Ó.). Bilmesem, Tájen murt degen kisi bárháma túnletip kelip, túnletip ketedi (T.Q.);

d) –paqshı,-ǵanday affiksli kelbetlik feyil formalarınan boladı: Aytpaqshı, Aydana bıyıl paxtanıń jartısın mashina menen teremiz degen edi. Aytqanday, aktiv ótkeriliwi kerek edi ǵoy (Ó.X.).

4. Tańlaqlar. Kiris aǵzalardıń wazıypasın tómendegi tańlaq sózler atqaradı: pay, haw, hay-hay, óybey, átteń, bárekella, alla bárekella, yapırmay, uwh, oy, áh t.b. Pay, ózińiz bir kútá qayırqom, teńi joq adamsızdaǵı. Hayhay, janım jańa jay berdi ǵoy. Haw, ózine alıp qalmay, bárin maǵan nege berip atırsań. Bárekella, jábir shekken adamlar shıdańlar. Átteń, usı waqıtta Zerxan bolar ma edi (T.Q.). -Oy, mına ońbaǵan ne deydi (S.S.).

5. Awa, joq sózleri: Awa, aytbay bolshoydıń awzında sonday ırım-sırım gáp bar kórinedi. Joq, olar kóp sóylese almadı. Joq-a, birden isense jaqsı (T.Q.). Awa, tek onıń saqıylıǵınan gúder úzbeseń bolǵanı (S.S.).

Awa, joq sózleri kiris aǵza funkciyasında kelgende, gáptiń mazmunına qatnaslı maqullaw hám biykarlaw mánisinde qollanıladı, intonaciyalıq jaqtan gáplik emes ayırımlawshı intonaciyaǵa iye boladı.

§89. Kiris aǵzalardıń mánileri. Kiris aǵzalar gáptiń tiykarǵı bólgeninen ańlatılǵan pikirge yáki onıń bir aǵzasına qatnasına qaray birneshe mánilik ózgesheliklerge iye boladı. Bul mánilik ózgeshelikler tómendegi túrlerge bólinedi.

132

1.Kiris aǵzalar gáptiń tiykarǵı bóleginen ańlatılǵan pikirge modallıq mánilerde qatnas jasaydı:

a) pikirdiń shınlıǵın, tastıyıqlaw hám maqullaw, isenim bildiriw mánilerin ańlatadı: Shınında da, qaywaq-birwaq usınday álem-juwa sózdiń baslanatuǵınına Súyindiktiń kózi jetken edi. Durıs, buǵan sizler de gúmanlısız (T.Q.). Álbette, bul siziń qolıńızdan keledi (Ó.X.). Elge, sóz joq, jeńis penen keledi (Ó.X.);

b) boljaw, shamalap aytıw, gúman etiw mánilerin bildiredi: Múmkin, olar jerlerin álleqashan súrip qoyǵandı. Shaması, bir jerlerge tayıp ketip qulaǵan bolsa kerek. Máǵar usı mashina menen Aydan kiyatırǵan shıǵar (Ó.X.). Bálkim, ol úydiń átirapın aynalıp júrgen shıǵar (T.Q.).

2.Sóylewshini emotsional qatnasların ańlatadı: a) quwanıw, kewli tolıw, qıynalıw mánilerinde keledi: Meniń baqtıma, Peshorin Kavkaz tawlarınıń buldırap kóringen taslarına qarap, birnárselerdi oylanıp, jol júriwge onsha asıqpay otırdı (M.L.). Tilekke qarsı, ol kisi búgin joq, erteń keledi,-dedi. Ne qılayıq, bárimizdiń de belimiz qayıstı (T.Q.). Bárekella, isiń oń bolsın, tabısıń menen qutlıqlaymız,-dep quwanǵanınan Mariya Lavrentevna eki kózine jas aldı

(A.B.);

b) tilek hám ótinish yamasa árman etiw mánilerin bildiredi: Áytewir, usı jalǵız balanıń úylengenin kórip ólsek, ármanımız joq emes pe, -dep qoydı (G.I.). - Keshikpe qaraǵım. Zárre jerde sózge qalıp júrme, áytewir. Meyli, biyshara jigit baxıtlı bolsın (T.Q.);

d) tańlanıw, ókiniw, irenjiw hám ǵarǵanıw mánilerin ańlatıp keledi: Haw, onda Doshjanovtıń meni aldaǵanı ma (G.I.). Pay, qudayımnıń kúnide jandı aw§.

Átteń, bul quwanısh uzaqqa sozılmadı (T.Q.). Qap, burınıraq sezbegenimdi aytsesh. Ástapırılla, shayırlar da bále eken, táriplewin qoya ber,sirá (K.S.).

3.Bayan etilgen pikirdiń kimge tiyisliligin, dáregin ańlatadı: Menińshe, ol seniń sanańa tuǵım sebe alǵan joq (T.Q.). Olardıń oyınsha, bul paxtalar hámme jaǵınan parǵı bar bolıp shıqtı (Ó.X.). Pámlewimshe, bul albıraytuǵın nárse emes qusaydı (Ó.X.).

4.Sóylewshiniń pikiriniń tártibin, izbe-izligin kórsetedi: Jıllı suw qoylar ushın júdá paydalı. Bul, birinshiden, qoylarǵa bir ret jem bergen menen barabar bolıp, olardıń tez semiriwine alıp kelse, ekinshiden, jıllı suw ishken qoylar ish taslamaydı (J.S.).

5.Sóylewshiniń pikiriniń dáslepki pikir menen baylanıslılıǵın, birgeligin, nátiyjesin, sheshimin bildiredi: Sonıń menen birge, Aydana ótken jılı hár gektardan 30 centnerden paxta bergenin de ayttı. Demek, sizlerdiń rayonǵa barıwıńızdıń keregi joq. Qısqası, paxta ushın gúreste dáslepki jeńiske qádem attıń. Aqırı, bir japıraq paxtamızǵa zálel tiygeni biziń ózimizge zálel tiygeni ǵoy (Ó.A.).

6.Aytılǵan pikirdi anıqlaw hám kúsheytiwshilik mánide keledi: Ásirese, birinshi suwdıń waqtında bunıńday qaǵıydanı saqlaw joqarı zúrárát toplawdıń gúrewi ekenin olar bes sawsaǵınday biletuǵın edi. Hátte, ayırım

133

tájiriybelerdi sizden úreniwge boladı (Ó.X.). Bılayınsha aytqanda, siziń familiyańız bir millettiń atı (T.Q.).

7.Pikirdi eske túsiriw, eskertip ótiw mánisin ańlatadı: Aytpaqshı, ótken jumada ustazımız benen Xiywaǵa barıp edik (T.Q.). Aytqanday, men keshe bir jumıs penen dúkanǵa barıp edim (S.A.). Máselen, Tórtkúl rayonında irrigatciya tarawların máwsimge tayarlaw dáslepten qızǵın qolǵa alındı (gazetadan).

8.Gáptegi aytılǵan pikirge kelisim beriw, qayılshılıq bildiriw, táwekel etiw mánilerinde keledi: -Yaqshı, úyińe qayta ber, bir batpan júweri bergizip jibereyin,-dedi. Meyli, endigi gápti Amanqul biy ayta qoysın. Ájep, káramatlı jasawıl bası (T.Q.). Iqtıyarı, kimdi alsa da aldına shıqpa (G.I.). Onda tap usı tárepke qaray júreyik, táwekel (K.S.).

9.Aytılǵan pikirge dıqqat etiw, qaratıw, kórsetiw mánilerin bildiredi: - Qáne, Maman, ne oylap qayttıń, ne keńes bereseń (T.Q.). Áne, bári de kiyatır (Ó.X.). Minekey, aldımızda eki jol ashılǵan sıyaqlı (Ó.A.). Qara, olda bizler menen birge kúnniń shıǵıwın qarsı alıp tur,-dedi lyotshiklerdiń birewi (A.B.).

10.Maqullaw hám biykarlaw mánilerinde keledi: Awa, anaw biyik tawǵa qarap baǵdarlap ayday ber (T.N.). Joq, ol traktorshılıq oqıwǵa barsın (T.Q). Qoy, bul námártlik maǵan jaraspaydı (J.S.).

11.Gáptigi aytılǵan pikirge ekspressivlik mánidegi sorawlıq qatnas jasaydı: qalay, kátqudalar jaman elge qońsı bolmaǵanbız-a? Batrashkom joq pa edi? Bilmedim, ol Temirbekler menen ketken be, qalay. Bune, jerden altın tapqanday quwanasań. Aytarsız ba, zárúriyatlıq degen ne? (T.Q.).

§90. Kiris gápler. Kiris xızmetindeǵ sózler predikativlikke iye bolıp gáp túrinde de keledi. Kiris gápler mánilik hám intoaciyalıq jaqtan kiris aǵzalarǵa uqsas, al dúzilisi jaǵınan baslawısh-bayanlawıshlıq qatnasta yamasa gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları menen keńeyip keledi. Olar da kiris aǵzalar sıyaqlı gáptiń ajıralmas bir bólegi retinde tiykarǵı gáptiń quramında keledi hám sóylewshiniń sol gápten ańlatılǵan pikirge bolǵan hár túrli qatnasların bildiredi. Intonaciyalıq jaqtan gáptiń tiykarǵı bóleginen pauza arqalı bólinip aytıladı: Ózim bilemen, olardıń zeynine tiymey, jasırın ruqsat berip qoyıppan (T.Q.). Durısın aytsam, súwretimdi kúnde sorap, mazamdı alıpjúr (Ó.A.).

Kiris gápler, kóbinese gáptiń basında keledi. Geyde ortada hám sońında da keliwi múmkin.

Kiris gápler, tiykarınan, jay gáp túrinde keledi. Olardıń qospa gáp retinde keliwi júdá az ushırasadı. Kiris gáplerdiń qospa gáp dúzilisinde keliwi ádettegi jay gápler sıyaqlı eki bas aǵzalı hám bir bas aǵzalı, keńeytilmegen hám keńeytilgen t.b. dúzilislerge keledi: Men sóylesem, taqsır, men bularday sholasqan bay emespen (K.S.). Ózińiz bilesiz, házir kadrlar tańlaw bas másele bolıp otır (Ó.A.). Óziń aytqanday, adamlar da bir birewdiń haqıyqat qádirin biletuǵın boldı (Ó.X.). Kim bilsin, jastan miynet kórmey, sada ósken bala shıǵar

(K.S.).

134

Bir bas aǵzanıń quramınan dúzilgen gápler bir bas aǵzalı kiris gáptiń strukturasın dúzedi.

Bir bas aǵzalı kiris gáplerdiń bas aǵzası, tiykarınan, feyil sózler arqalı bildirilip, tek feyil bir bas aǵzalı kiris gáp toparınan turadı: Rasımdı aytsam, áwel basta men de ómirdiń jańa ańǵar menen baratırǵanın túsinbedim (Ó.X.).

Bilemen, dúnyada sulıw jerler kóp, Kórdim teńizlerdi, jasıl tawlardı.(I.Yu.).

Aytıp ketiw kerek, maǵan arnap Moskvadan geografiya kartası alınǵan edi (A.P.). Durısın aytıw kerek, jańa qońsı menen tez tanısıp kettik (A.Á.).

Kiris gáplerdiń mánileri. Kiris gápler de kiris aǵzalar sıyaqlı mánilik jaqtan hár túrli mániler keledi. Olar sóylewshiniń tiykarǵı gáptegi aytılǵan pikirge hár túrli subektivlik-modallıq t.b. qatnasların bildiredi:

1.Tiykarǵı gáptegi aytılǵan pikirge sóylewshiniń dıqqatın awdarıw mánisin bildiredi: Esińde bolsın, biz biletuǵın álemde Aydos biyden diyanetli, bir sózli, beti qarasa taw qulatatuǵın kúshli adam joq. Bayqadańız ba, kókmar qaysı atlınıń qolında kóp boldı (T.Q.). Isenesiz be, meniń ózim de saǵan tán qaldım (Ó.A.).

2.Aytılǵan pikirdiń tıńlawshıǵa málim ekenligin ańlatadı: Óziń bileseń, kóleńkede betke perde tutıp jasay almaymız. Ózlerińiz bilesiz, birde paxta egilmeydi (T.Q.).

3.Gáptiń mazmunına qatnaslı tastıyqlaw, maqullaw mánisin bildiredi: Durıs ayttıńız, ullı xanımız, bul-quda hámiri (T.Q.). Siziń aytqanıńız durıs, ol haqqında men heshnárse de oylamaǵan edim (Ó.X.).

4.Aytılǵan pikirdiń haqıyqatlıqqa, shınlıqqa qatnaslı ekenligin ańlatadı: Ullı Qońırattıń hákimi, haqıyqatlıqtı aytsam, bul balanıń demessiz, dep oylayman. Irasın aytayın, men sizdi «xalqımnıń atın shıǵaraman, pútkil dúnyanı baǵındıraman» dep, óz eli elin apatqa ushıratqan Napoleonǵa megzettim (T.Q.).

5.Tiykarǵı gápten ańlatılǵan pikirdiń sóylewshige tanıs ekenligin bildiredi: Bilemen, usı tilge shorqaqlıǵım ózimnen basqaǵa zıyanın tiygizip júrgen joq (Sh.S.). Bilemen, Maman ırasın aytıń. Murat shayıq, Mamanǵa aqboz atıńnıń balasın enshi qılǵansań, bilemen. (T.Q.).

6.Aytılǵan pikirge isenim bildiriw mánisinde qollanıladı: Men oylayman, bul jer keleshekte gúllengen mákánǵa aynaladı (gazetadan). Kretsyan balaların kim kóp kórgen bolsa - men oylayman - sol ómirdi súyedi (N.N.).

7.Tıńlawshınıń erkine salıw, ıqtıyarına beriw mánisin bildiredi: Birewdiń atap bergen aqshası menen zatın almasań da uyat, óziń bil. Kerek deseń, házir olardı shaqırtıp óziń menen júzlestiremen (A.B.).

8.Sóylewshiniń tiykarǵı gápten ańlasılǵan pikirge gúmanlı ekenligin ańlatadı: Állekim biledi, onıń kewliniń nelerdi párwaz áylep júrgenin. Kim biledi, qarańǵı túsken soń taǵı qayıqqa shıǵıp ketetuǵınımızdı (S.S.). Bul shabıwılǵa baylanıslı biy babanıń iske asırıwǵa tiyis oyları bar ma, kim bilsin?(T.Q.).

135

§91. Kiritpe gápler. Sóylewshi óz pikirin bayan etip turǵan payıtında tiykarǵı gáptiń mazmunına yaki onıń bir aǵzasına qatnaslı eskertiw mánisinde qosımsha túsinik, pikir keltiredi. Bunday qosımsha túsinik retinde keltirilgen gápler tiykarǵı gáptiń ishine kiritiledi yamasa gáptiń keynine qıstırılıp aytıladı. Ózi kiritilgen gáptiń mazmunına yáki onıń bir aǵzasına jol-jónekey qosımsha maǵlıwmat berip tolıqtırıladı: Rayonlıq atqarıw komitetiniń baslıǵı da- ol da qánigesi boyınsha aǵronom edi-bir kolxozǵa baslıq bolıp kóship ketti (Ó.X.). Awqattı biziń úyden ishte internatta jata ber. (Mekteptiń janında alıstan kelgen oqıwshılar ushın internat bar edi). (G.I.).

Kiritpe gáplerdi kiris gáplerden ayırıwdaǵı tiykarǵı belgiler:

1)Kiritpe gáplerdiń mazmunı kiris gáplerdiń mánisine sáykes kelmeydi. Bular sóylewshiniń óz pikirine modallıq qatnasların bildiremeydi, olar gáptiń uluwmalıq mazmunına yáki onıń bir aǵzasına qatnaslı sóylew waqtındaǵı joljónekey kiritilgen qosımsha túsinik, anıqlıq, eskertiwler jasaw mánisinde qollanıladı;

2)Kiritpe gáplerdiń ornı turaqlı boladı. Olar tiykarǵı gáptiń ortasında hám aqırında keledi. Kiris gápler úsh potsiziyada da kele beredi;

3)Kiritpe gápler dúzilisi jaǵınan kiris gáplerge qaraǵanda kólemi biraz keńeyip keledi. Kiris gápler bolsa, eki bas aǵzalı hám bir bas aǵzalı bolıp kelgen menen, kóbinese keńeytilmegen, tolıq emes gáp dúzilisinde qollanıladı.

Kiritpe gáplerdiń intonaciyası, tiykarınan, eki túrli boladı. Olardıń biri kiris gáplerdiń intonaciyasına usap, tezlesken temp, kóterińki dawıs penen aytıladı. Bunday intonaciyada kiritpe gápler sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. Ekinshisi, tezlesken temp, páseń dawıs penen aytıladı. Bunday intonaciyada kiritpe gápler qawısqa alınıp jazıladı. Qaraqalpaq tiliniń faktlerinde intonaciyanıń birinshi túri ekinshisine qaraǵanda júdá kem ushırasadı.

Kiritpe gápler dúzilisine qaray eki bas aǵzalı, bir bas aǵzalı jay gáp hám qospa gáp túrinde keledi.

Eki bas aǵzalı kiritpe gápler keńeytilgen gáp, eki bas aǵzalı tolıq gáp hám eki bas aǵzalı tolıq emes gáp formalarında qollanıladı: Sen-dedi ol úyine kelip hayalı Baǵdagúlge (Tórebay dástúr boyınsha hayalınıń atın aytpaytuǵın edi), jumagúl menen sóylesip kórdiń be? (T.Q) Orazǵaliy búgin de bar kiyimin kiyip, maǵan eliklegen be, jalańbas (men jalańbas júretuǵın edim) kiyatır (G.I.).Náhán bir kóp tartpalı emen stol (keńsesi spisaniege shıǵarıp berse kerek) (Sh.S.).

Bir bas aǵzalı kiritpe gápler: a) iyesi belgili bir bas aǵzalı gáp: Sherniyaz degen dayılarınıń (meniń ruwlas aǵalarım ekenin túsinip otırǵan shıǵarsań)

Ulbosın degen qızı bar edi (T.Q.);

b) iyesi belgisiz bir bas aǵzalı gáp formasında keledi: Ol on bir jaslardaǵı qız

(qız rolinde Áljan suwpınıń qızı edi) daladan juwırıp keldi (T.Q.).

Kiritpe gápler dúzilisi jaǵınan eki yamasa birneshe jay gápten dúzilgen qospa gáp túrinde de qollanıladı: Olay emes Nurtay aǵa (Temirovtıń atı Nurtay edi, kóbinese onı awıl adamları familiyası menen ataydı), siz qátelesip kiyatırsız (Ó.X.). Samoletten tússem boldı, meni hámme kútip

136

alatuǵınday.. jigitler, qızlar aldıma shıǵıp, gúl toplamlarına oraytuǵınday

(Aytpaqshı, detdomda Sibirde tárbiyalanǵanman. Qaraqalpaqstan aprelmaydan baslap-aq gúl orayına aynaladı, hámme nárse gúlleydi, iyunda bir ájayıp qala boladı, bul-Nókis) (T.Q.).

Kiritpe gápler tiykarǵı gáptiń uluwmalıq mazmunı yaki onıń bir aǵzasına qatnaslı tómendegi mánilerdi bildireredi:

1)tiykarǵı gáptegi ózi qatnaslı sózge túsinik beredi: Batbatqa ushırap ta qaldı (qumda kesirtkege usaǵan batbat degen jer bawırlawshı jánlik boladı). Iygindegi saqalı qabıń, eliwlerdiń shamasındaǵı murtı joq birewdi kórip, suwpıma eken dep oyladı (suwpılar murtın qıdırıp, saqalın qaldıradı). (T.Q.);

2)tiykarǵı gáptegi dıqqatqa alınǵan sózdiń dáregin anıqlaydı: Maman qosqa kirip tórdegi shaldıwardı súyewge kómilgen aǵashqa asıwlı qılıshtı alıp (bul-ákesi Orazan batırdıń Amanlıqqa inam etken qılıshı), mańlayına tiygizip, ornına ildirdi. Keńesin tıńlaǵanım ushın ol mıyıǵınan kúlip, mardıyıp, emlewxanaǵa zvonit etti

(sondaǵı zvonit etkeni usı emlewxana edi) (T.Q.);

3)tiykarǵı gáptiń mazmunına yáki onıń bir aǵzasına sıpatlama beredi: Etten ótip súyegine tayalǵan ayna ashıwı (onı Palwanǵa turmısqa shıqpastan burın aldırǵan edi) batıp otırǵanda, kimniń bolsa da tutalaǵı uslar edi (Ó.X.). Amanlıq penen Allayar Mamandı Murat Shayxtıń úyiniń (bala oqıtatuǵın ekinshi úyi bar) kóleńkesinen taptı (T.Q.);

4)tiykarǵı gáptegi waqıyanıń, is-hárekettiń bolıw sebebin bildiredi: Men Bazarbaydıń maǵan qaray awdarılıp túskenin (ekewińizdiń kátimiz qatar qoyılǵan edi) kátiniń shıyqıldısınan sezip atırman (S.S.);

5)tiykarǵı gáptegi ózi qatnaslı sózge eskertiw jasaydı: óziniń eń úlken aǵası

Pavel sıyaqlı (ol haqqında keyinirek aytıladı) Nikoloy Petrovish te Rossiyanıń túslik tárepinde tuwıldı hám on tórt jasına shekem úy tárbiyasında boldı (I.T.).

Sorawlar

1. Kiris aǵza pútin gáptiń mazmunı yáki onıń bir aǵzası qanday mánilik baylanısqa túsedi hám intonaciyalıq jaqtan qanday ózgeshelikke iye boladı? 2. Kiris aǵzanıń morfologiyalıq bildiriliwin aytıń, mısallar keltiriń? 3. Kiris gápler qanday belgige iye boladı hám onıń kiris aǵzadan ayırmashılıǵı qanday? 4. Kiris gáplerdiń mánilerin aytıń, mısal keltiriń 5. Kiritpe gápler tuwralı túsinik beriń, olar kiris gáplerden qanday belgileri menen ayırılıp turadı? 6. Kiritpe gápler tiykarǵı gáptiń ulumalıq mazmunı yáki onıń bir aǵzasına qatnaslı qanday mánilerdi bildiredi?

V. Qaratpa aǵzalı gápler

§92. Qaratpa aǵza tuwralı túsinik. Sóylewshiniń sózi qaratılǵan adam yamasa basqa bir predmet, tábiyat qubılısların bildiretuǵın sózlerge gáptiń qaratpa aǵzası delinedi.

Qaratpalar aytılajaq pikirge ya xabarlarǵa tıńlawshınıń dıqqatın awdarıw ushın qollanıladı. Olar, kóbinese ataw seplik formasındaǵı atlıq sózler arqalı bildiriledi: Biz, joldaslar, erisilgen tabıslar menen toqtap qala almaymız («E.Q»).

137

Áy, kánarı keń Enesay, sen ullı dáryasań. Men saǵan usılardı aytayın dep júrip edim, Enesay-aw (Sh.A.).

Sálem, Tashkent, mehirbanlı bas qalam,

Jer júzine dań kótergen astanam. (T.J.).

Qaratpalar gáptiń tiykarǵı aǵzaları menen sintaksislik baylanısqa túspeydi. Olar gáptiń uluwmalıq mazmun yaki onıń bir aǵzasına mánilik jaqtan qatnaslı boladı. Gáptiń quramında intonaciyalıq ózgeshlikke iye bolıp, gáptiń basqa aǵzalarınan bólinip aytıladı.

Qaratpalar uluwma gápke, onıń bir aǵzasına mánilik qatnaslılıǵına qaray, tómendegi jaǵdaylarda baylanısadı:

1.Qaratpalar uluwma gápke qatnaslı bolıp kelgende kópshilikke yamasa gáptiń ulıwmalıq mazmunına qaratıladı: Qáne, balalar, áńgimeni soń sóylesemiz. Jıynalıstı uzaqqa sozıp otırıwǵa waqıt joq, joldaslar (K.S.).

2.Qaratpalar gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzalarına qatnaslı bolıp, onıń ekvivalenti sıpatında keledi:

a) II bet, birlik hám kóplik sanlardaǵı betlik almasıǵınan bolǵan baslawıshqa qatnaslı boladı. Bunday jaǵdayda ózi qatnaslı baslawıshtan burında, sońda kele beredi. Baslawıshtan keyin kelgen qaratpalar ayqınlawıshlar sıyaqlı baslawıshtıń mánisin ayqınlastıradı: Bektemir, sizler egis jer tayarańlar (T.Q.). Sen, qarındasım, bıyıl sózsiz «TU» ǵa mineseń (Ó.X.);

b) betlik hám ózlik almasıqlarınan bolǵan tuwra hám qıya tolıqlawıshlarǵa qatnaslı boladı: -Min, inim, seni uzatıp salaman,-dedi (T.Q.). - Háy, jeńge, saǵan ne boldı bunshama? (SH.A.).

d) qaratpalar iyelik sepligindegi betlik almasıǵınan bolǵan anıqlawıshlarǵa qatnaslı bolıp keledi: -Yaqshı, qaraqalpaqlar, biz sizlerdiń tilegińizdi ullı dárejeli patshamız Elizaveta Petrovnaǵa jetkeremiz (T.Q.);

Qaratpalar házirgi ádebiy tilde hár túrli stiller-kórkem adebiyat hám publistikada, kúnelik gazeta betlerindegi shıǵarmalarda, bayanatlarda jiyi ushırasadı: Diyxan, jer suwǵarıw. Qádirli joldaslar hám doslar, sizlerge úlken tabıslar tileymen («E.Q.»).

Kavkaz, sálem jasıl tawlardıń sebi, Salem jer juldızı gúlge oranǵan. (I.Yu.).

§93. Qaratpalardıń morfologiyalıq bildiriliwi. Qaratpa aǵzalar morfologiyalıq bildiriliwi jaǵınan, kóbinese ataw sepligindegi atlıq hám atlıqlasqan sózlerden, geyde almasıq hám basqa da sóz shaqapları hám sóz dizbekleri arqalı bildiriledi. Qaratpalardıń, kóbinese atlıqlardan bolıwı olardıń leksika-semantikalıq jaqtan adamlarǵa, janlı hám jansız zatlarǵa, tábiyat qubılıslarına qarata aytılıwına baylanıslı bolıp keledi. Sebebi, bul mánidegi túsiniklerdi, tiykarınan, atlıqlar bildiredi.

Qaratpalar, tiykarınan, tómendegi sóz shaqapları hám sóz dizbeklerinen boladı:

1. Atlıqtan bolǵan qaratpalar. Qaratpalar tómendegi atlıqlar arqalı bildiriledi:

138

a)ataw formasındaǵı menshikli adam atları, adamlarǵa qatnaslı atlıqlar, úy haywanlarınıń menshikli hám ǵalabalıq atları, geografiyalıq atamalardı bildiriwshi menshikli atlıqlar arqalı bildiriledi: -Begdulla, sen berman bir kelshi. Seniń astıńda ómirdiń mol azıǵı jatıraw, Aral (Ó.A.). -Irazı bol, xosh endi,

Gúlsarı (Sh.A.). Aqsaqal, raxmet sizge, -dedim men oǵan (Ó.X.). Ata, baǵmanlıqtı qaydan úyrengendińiz (N.D.);

b)tábiyat obyektleri hám tábiyǵıy qubılıslardıń atın bildiretuǵın atlıqlardan:

Jasarıpsız, qanat jayıpsız. (M.T.). Dawıl, qarastıń qoy! (Ó.A.).

d) qaratpalar awıspalı mánidegi atlıqlardan boladı: Urıstan keyin salınǵan sawlatlı jaylar,

Sálem, jas júrekler, jasıl toǵaylar. (I.Yu.).

-Ey, ǵarrı qasqır, jiber shashımdı?-dedi qaytpay, xabar etken tildi baylawǵa urınǵansha, elińniń ǵamın je (T.Q.).

2.Atlıqlasqan sózlerden bolǵan qaratpalar. Bul xızmette atlıqlasqan kelbetlik hám geypara feyil sózler qollanıladı. Bular qaratpa wazıypasında kelgende, adamǵa qollanılatuǵın sóz mánisinde ańlatadı: Óytip sadalıq etpe, nadan. Júzińe júzim túspesin, opasız (Ó.X.). Joq, arzıwlım, bálkim olay emesti. Qarańlar, eldi tuǵıyansız qaldırajaq eken (T.Q.).

3.Almasıqlardan bolǵan qaratpalar. Almasıqlardıń qaratpa aǵza wazıypasında keliwi júdá az ushırasadı. Olardan II bet betlik hám kóplik sandaǵı sen, siz almasıqları qaratpa wazıypasında qollanıladı. Sen almasıǵı qaratpa wazıypasında kelgende, kóbinese mánilik jaqtan turpaylıq, húrmetsizlik mánidegi qaratıw mánisin ańlatadı: -kóksen, júdá pispegen kók túynekseń, sen. Sen, Jiyemurattıń tósegin salıp bersesh, -dedi Serikbay gúbirtiklep júrgen kempirine. Sizler azmaz otırıńlar, ne ushın kózdi jumıp qaraysızlar (T.Q.).

Qapratpalar birlik hám kóplik sandaǵı sen, siz almasıqlarınan bolıp kelgende, kópshilikti qaratıw, shaqırıw intonaciyası menen aytılıp, pauza arqalı bólinip turadı: Sen, jańa oqıw jılına tayarsań ba? (gazetadan). Sizler Seydulla dáwdiń eshki satıp alǵanın esittińiz be? (T.Q.). Al endi, sizler, anaw qurt degen báleden birotala arılsańız kerek? (Ó.X.).

4.Tańlaqtan bolǵan qaratpalar. Tańlaq sózler qaratpa wazıypasında kelgende, adam yamasa sóylewshiniń sózi qaratılǵan predmet mánisin bildiredi: Áy, kim shashınan tartqan?-dedi Alliyar balalarǵa (T.Q.).

Aǵıńlar, háy, tolqıp aǵıńlar, Asfalt ústindegi saǵımlar. (I.Yu.).

Qaratpalar tańlaqlar menen birge qollanılıp ta keledi. Bunday jaǵdayda intonaciyalıq jaqtan eki túrli ózgeshelikke iye boladı. Olardıń biri tańlaqlar

139

menen bir intonaciyalıq pútinlikke iye boladı da, sintaksislik funkciyası jaǵınan bir aǵza qaratpa aǵza wazıypasın atqaradı. Bul jaǵdayda tańlaq sóz qaratpa aǵzanıń ekspresivlik mánisin kúsheytedi: -Áy Qudyar, tart tilińdi,- degen Turımnıń ashıwlı dawıslı zańq etti. Háy Áwez, barmaǵıńdı búge berme, jora (K.S.).

Tańlaq sózler qaratpalar menen qollanılǵanda intonaciyalıq jaqtan ayrımlanıp ta keledi. Bunday jaǵdayda da tańlaqlar qaratpalarǵa kúsheytiwshilik máni beredi:-Áy, Ómirzaq, mallardı shashpay aydańlar! Há, qarındas, saw júrsiz be?- dedi Zayrov (T.Q.). Háy, Turdımurat, saǵan ne bále kórindi (Ј.S.).

5. Sóz dizbekleri arqalı bildiriledi:

a)erkin sóz dizbekleri arqalı: Sabırlılıq et, adamlar altın bulaǵıńdı aspanǵa atlıqtırar, súyikli mákanım! Tań atsa moynıńa dar arqanı túsedi. Shap Qońıratqa, aqılsız dostım...(K.S.). Qońırattıń miyrim shápáhátli biyi, balamızǵa isimsháriyp berseńiz (T.Q.);

b)frazeologiyalıq dizbeklerden boladı: Jası úlken, siz Ábdimurat aǵay emessiz be?-dedim (G.I.). Jaqsı jigit, Jumagúl qaysı úyde (T.Q.).

§94. Qaratpalardıń leksika-semantikalıq túrleri. Qaratpalar leksikasemantikalıq jaqtan adamǵa qatnaslı qaratpalar, janla predetlerge qatnaslı qaratpalar hám jansız predmetke, tábiyat qubılıslarına qatnaslı qaratpalar bolıp bólinedi.

Adamlarǵa qatnaslı qaratpalar. Qaratpalardıń bul túri sóylewshi menen tıńlawshı arasındaǵı qatnaslardı bildiredi. Sóylewshi óz sózine tıńlawshınıń dıqqatın awdarıw ushın onıń atın familiyasın, lawazımın, ataq-laqabın yamasa adamǵa qatnaslı aytılatuǵın tuwısqanlıq qatnas t.b. basqa da sózlerdi qollanadı. Adamlarǵa qatnaslı qaratpalar qollanılıwına qaray ekige bólinedi.

1. Tıńlawshıǵa qaratılǵan qaratpalar. Bul qaratpalar leksikasemantikalıq mánilerine qaray tómendegi túrlerge bólinedi:

a)adamnıń atı, familiyasın bildiredi: Jaqsı, Asqar Ótewlivir, onda bizlerdiń ketiwimizge ruqsat etińiz (G.I.). Kásibińnen kamal tap, tabısıńız arta bersin,

Orazgúl (gazetadan);

b)hámel-ataq, kásip-óner, mamanlıq, laqap bildiriwshi: Bul qátelik ekilenbeydi, joldas xatker (Ó.A.). Qádirli oqıwshım, Kamal aytqan

«Ómirdiń suwıq tamshısı» usı shıǵar (T.Q.).

d)tuwısqanlıq qatnas, jaqınlıq -doslıq mánisindegi qaratpalar: -Ajaǵa, seni atam shaqırıp atır. Men be, men de biydiń awılınıń adamınan, aǵa (K.S.). Hal jaǵdayım jaman emes, qurdas, ul-qızım erjetti (I.Q.).

e)húrmet-sıylasıq, erkeletiw mánisin bildiredi: -Túrgeós aǵası! Kel, teńiz hámmemizge de jetedi ǵoy, aqsaqal. -Ájiniyazjan, mına kitaptı da sal, bunday kitap Xiywadan tabıla bermeydi (K.S.);

f)ayaw-ashınıw mánisinde keledi: Shıraqlarım, sizlerdiń, baxtıńızǵa ne boldı (Jiyen jıraw), Barlıq awırmanlıqtı jelkesi menen kóteredi, bawırım (Ó.X.);

140