Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

§81. Gáptiń birgelkili aǵzalarınıń túrleri. Jay gáplerdiń quramı bir baslawıshqa qatnaslı eki yamasa birneshe bayanlawıshlı hám bir bayanlawıshqa qatnaslı eki yamasa birneshe baslawıshlı dúziliste keledi. Sonday-aq, gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları da ózleri qatnaslı gáp aǵzaların birgelkili mánidegi eki yamasa birneshe sózler arqalı sıpatlaydı. Ulıwma gáptiń barlıq aǵzalrı birgelkili aǵza xızmetinde keledi.

1.Birgelkili baslawısh. Jay gáplerdiń quramında bir bayanlawısh penen birgelkili mánide baylanısıp kelgen eki yamasa birneshe sózlerdiń dizbegi birgelkili baslawıshtıń xızmetin atqaradı. Birgelkili baslawıshlı gáplerdiń bayanlawıshı birew yamasa birneshe bolıp keliwi múmkin. Bunday kóp komponentli birgelkili bas aǵzalar, kóbinese atawısh sózler arqalı bildiriledi: Ortaǵa dasturqan jayılıp nan, qant, konfeta qoyıldı (A.B.). Sóylesiwleri, sońǵı kelgen jas úlkenlerge otırıpturıwları hámmege ibirat alarlıq, jeńil, shaqqan, álpayım (T.Q.).

2.Birgelkili bayanlawısh. Jay gáplerdiń quramında eki yamasa birneshe bayanlawısh bir baslawıshqa qatnaslı bolıp, onıń birneshe is-háreketin, belgisin bildiredi.Birgelkili bayanlawısh xızmetinde, kóbinese feyiller, atawısh sózler keledi.Feyil hám atawısh sózlerden bolǵan bayanlawıshlar aralasıp kelip te birgelkili bayanlawısh xızmetin atqaradı: Bul barısında ol heshkimniń sózin tıńlamaydı, sóylespeydi de, dógeregine qaramaydı (I.Q.). Paxta biziń maqtanıshımız, biziń kútá ullı baylıǵımız. Suw ǵawashanıń xanı hám janı (gazetadan). Babalarımız dana bolǵan, bilgen. Shayıq kóp sóylemeydi, oylı

(T.Q.).

3.Birgelkili anıqlawısh. Eki yamasa birneshe belgi, predmetke yamasa predmetlik mánidegi sózlerge qatnaslı bolıp, onı birgelkili mánide sıpatlaw arqalı birgelkili anıqlawısh xızmetin atqaradı. Anıqlawıshtıń eki túri de– jupkerlesiwshi hám izafetlik anıqlawısh birgelkili bolıp keledi: Ashılǵan esikten tolıq deneli, kózi ilmeygen, jası qırıqtan ótken birew kirip keldi

(Ó.A.).Qazaqstannıń, Uraldıń, Sibirdiń, Povoljyeniniń burınları adam turmaǵan keń dalalarında onlaǵan hám júzlegen kolxozlar payda boldı (gazetadan).

4.Birgelkili tolıqlawısh. Obyektlik mánidegi eki yamasa birneshe tolıqlawıshlar birgelkili tolıqlawısh xızmetin atqaradı.Birgelkili tolıqlawıshlar morfologiyalıq bildiriliwi jaǵınan, kóbinese seplik formalı hám tirkewishli bolıp keledi: Sadulla aǵa jerge, suwǵa iye boldı (N.D.). Hárkim óz awılı menen, toparı menen, shańlaǵı menen oylassın.Ol Esimbiydi shaqırıp aldırıp, Amanlıq haqqında, onıń kelinshigi haqqında sóz basladı (T.Q.).

5.Birgelkili pısıqlawısh. Is-háreket protsesin birgelkili pısıqlawıshlıq mánide sıpatlap kelgen bir túrdegi eki yamasa birneshe sózler birgelkili pısıqlawıshtıń xızmetin atqaradı.Pısıqlawıshtıń barlıq túrleribirgelkili bolıp keledi: Ol birese qızarıp, birese bozarıp awalandı (A.B.). Ol hár kúni azanda, túste, keshte buzawlarına rejim menen ot saladı (J.S.). Bizler olardı uzaq hám kóp kúttik (J.S.). Onı-bunı aytısqanlıqtan, kúliskenlikten hámme bir jerge jıynalǵanlıqtan túski demalıs kewilli ńte berdi (Á.T.). Men miynet etpege, miynetim arqalı maqsetke jetpege kelgenmen (A.B.). Báhárgi egiske erte

121

tayarlanbaǵanda, onı jaqsılap shólkemlestirmegende bunday mol ńnim alınbaǵan bolar edi (gazetadan).

§82. Birgelkili baslawısh penen bayanlawıshtıń kelisiwi. Ádettegi jay gáplerde baslawısh penen bayanlawısh úshinshi betten basqa betlerde bette, sanda kelisedi. Bul jaǵday birgelkili aǵzalı gáplerde únemi saqlanbaydı. Birgelkili baslawıshtıń bildiriliwine qaray olardıń kelisiwi tómendegi ózgesheliklerge iye boladı.

1.Birgelkili baslawıshlar kóp komponentli bolıp kelse de bayanlawısh penen, kóbinese birlik sanda baylanısadı. Bul jaǵday, tiykarınan, 3-bettegi baslawıshlarǵa tán bolıp keledi: Al Abat baba menen Fatima jeńgem onı kútá izzet etipti, húrmetlepti (Ó.X.).

2.Birgelkili baslawıshlar hár túrli bettegi atlıq hám betlik almasıqları arqalı bildirilgende, bayanlawısh penen I bett, kóplik sanda kelisedi: Matevosyan,

Nikonova hám men Moskvaǵa qaray jol aldıq (S.S.). Aldı menen sóz baslawǵa ol da, men de batına almadıq (Ó.X.). Men de, sen de adambız ǵoy (J.A.).

3.Egerde birgelkili baslawıshlar betlik almasıqlarınan bolıp, awıspalı dánekerler arqalı baylanısıp kelse, bayanlawısh birgelkili baslawıshtıń qay jaqını menen kelisedi: Bul jumıstı ya sen, ya men orınlayman. Bunı yaki men yaki sen orınlaysań.

§83. Birgelkili aǵzalı gáplerde uluwmalastırıwshı sózler. Jay gáplerdiń quramında birgelkili aǵzalar menen qatar, uluwmalastırıwshı sózlerde qollanıladı.

Birgelikli aǵzalı gáplerdegi uluwmalastırıwshı sózler, kóbinese birgelkili aǵzalardan soń kelip, olardı jámlep, ulıwmalastırıp kórsetedi: Olardıń ılǵallı miyneti, texnika hám ximiya – hámmesi eginlerge xızmet etiwge jumsaladı. Turizm, awǵa shıǵıw, balıq uslaw – bulardıń hámmesi adamdı ǵayratlandıradı

(gazetadan).

Uluwmalastırıwshı sózler morfologiyalıq belgilerine qaray tómendegi sóz shaqapları hám sózlerdiń dizbeginen boladı:

a)jámlew, siltew hám bolımsızlıq almasıqlarınan: Aw, qayıq, sholan, kemehámmesi awıl keńestiń erkinde boldı. Sonı ańlaǵanlıqtan ba, ya hayalı bolıp ya báshir shabarmanı bolıp-heshkim basın suqpaydı. (K.S);

b)jıynaqlaw sanlıqlardan: Bul waqıtta Ernazar, Pirim, Muxammed-úshewi izirekte áńgimelesip kiyatır edi. Azǵana waqıttan soń Tilemis, Niyazov, Qalila taǵı eki balıqshı-besewi quyılıp kirip keldi (K.S);

d)almasıq hám atlıqlardıń dizbeginen boladı: Alatuǵın aylıq, payok hám anda-sanda keletuǵın poselkalar - bulardıń barlıǵı da teń bólinip beriledi (X.S.). Taplanǵan jer, sınǵan qurallar, kenep qaltadan túsip qalǵan qálem, alısıraqta jatırǵan qamshı, shala shegilgen shılım - bul belgilerdiń barlıǵı da balanıń qatań qarsılasqanın kórsetedi (V.K.).

Uluwmalastırıwshı sózler ózi qatnaslı birgelkili aǵzalar qaysı aǵzanıń xızmetin atqarsa, bular da sol xızmetti atqaradı: Aq saqal, qara saqal, aq jawlıq,

122

qızıl jawlıq, aydarlı bala, tulımshaqlı qız – hámmesi dárya jaǵasında sap tartıp tur. Bul kósheden bay, hámeldar ataǵı keship júrgen Xalmurat, Mádemiyn, Qudiyar – úshewi (K.S.). Onıń sanaatında da, awıl xojalıǵında da, mádeniyat maydanında da

– hámme jerde entuziastler hám óz isiniń sheberleri, ! atannıń naǵız patriotları miynet etip atır (gazetadan).

§84. Ashıq hám jabıq qatarlı birgelkili aǵzalar. Birgelkili aǵzalar eki komponentli hám komponentli bolıp keliwine qaray strukturalıq ózgesheliklikke iye boladı. Olar baylanıstırıwshı pauza, sanaw intonaciyası, dánekerler hám dánekerlik xızmettegi sózlerdiń qatnasına qaray, sturkturalıq jaqtan ashıq qatarlı hám jabıq qatarlı birgelkili aǵza bolıp eki toparǵa bólinedi:

Ashıq qatarlı birgelkili aǵzalar. Birgelkili aǵzalardıń qatarın (komponentlerin) ele de dawam ettiriwge, olardıń qatarına jańa sózler qosıp tolıqtırıwǵa bolatuǵın túri birgelkili aǵzalardıń ashıq qatarın dúzedi.

Ashıq qatarlı birgelkili aǵzalar dánekerli hám dánekersiz, intonaciya arqalı baylanısadı.

1.Ashıq qatarlı birgelkili aǵzalar dánekerlerdiń birgelkili aǵzalardıń hárbiri menen qaytalanıp keliwi arqalı dúziledi. Ashıq qatarlı birgelkili aǵzalardı dúziwge tómendegi dánekerler qatnasadı:

a) hám, jáne, taǵı, da/de biriktiriwshi dánekerlerdiń hárbir komponent penen qaytalanıp keliwi arqalı, mısalı: Bul jaǵday jigitlerdi hám terletti, hám yoshtırdı (T.Q.). Elmurat aǵaǵa men de, Borisov ta, Murat ta, xatkeri joldas Batırov ta túsindirip ayttı (J.A.);

b) ǵa, ǵáhi, bir, birese, birde t.b. gezekles dánekerler eki yamasa kóp komponentli birgelkili aǵzalardıń arasında qaytalap qollanılıw arqalı, mısalı: Ol gá ashıwlandı, gá ókpeledi. Mashinanıń kizovına bir minedi, bir túsedi (Ó.A.). Ómir bul – gá biyikke shıǵıw, gá shuqırǵa qulaw, gá ıssıǵa kúyiw, gá muzǵa tońlaw.

(T.Q.);

d) ya dánekeriniń qaytalanıp keliwi arqalı, mısalı: ya ózi, ya ustası kórinsesh. Ol meniń xatımdı sirá oqımaǵanday, ya gáp qozǵamaydı, ya juwap bermeydi. (T.Q.).

2.Dánekersiz ashıq qatarlı birgelkili aǵzalar sanaw intonaciyası arqalı dúziledi. Intonaciya arqalı dúzilgen ashıq qatarlı birgelkili aǵzalarda eki qatarlı hám kóp qatarlı bolıp keledi: Atız ishindegi ónim bárinen de qımbat, bárinen qızıqlı (Ó.A.). Kók jipektey kógergen jońıshqalar, ǵalıday bolıp qulpı dónip jatqan gúzlik biydaylar, eritken aq gúmistey bolıp jarqırap, uzaǵıraqta dirildep saǵımlar kórinedi (M.D.). Qızım kútá miynet súygish, ǵayratlı, hújdanlı, anasınday ar-namıslı (A.B.).

Jabıq qatarlı birgelkili aǵzlar. Birgelikli aǵzalardıń qatarın sol dúzilisten artıq arttırıwǵa bolmaytuǵın túri birgelkili aǵzalardıń jabıq qatarın dúzedi.Jabıq qatarlı birgelkili aǵzalar da dánekerli hám dánekersiz dúzilistekeledi.

1. Birgelkili aǵzalar jabıq qatarlı bolıp kelgende, dánekerler eki komponentli birgelkili aǵzalardı yamasa kóp komponentli birgelkili

123

aǵzalardıń eń sońǵı eki komponentin baylanıstırıp jabıq qatardı dúzedi. Jabıq qatarlı birgelkili aǵzalar tómendegi dánekerdiń qatnası arqalı dúziledi:

a)hám, jáne, taǵı, menen, da/de biriktiriwshidánekerler arqalı, mısalı: Ájayıp muǵallim semiyasında ósken V.I.Lenin ańsat bolmaǵan pedagogikalıq miynetti jaqsı biledi, húrmetledi hám bahaladı (gazetadan) Qar astınan qıltıyıp bas shıǵarǵan qarabaraqlar menen sóksiz jantaqlar izde qalıp atır (T.Q.) Máteke kúlki menen ayǵızlanǵan ajarınıń tolqının basıp, ózin shıyraqlattı da, gáp basladı

(K.S.);

b)biraq, lekin t.b. qarsılas dánekerleri arqalı, mısalı: Mamannıń ishi quwanıshqa tolıp ketti, biraq marapatlanbadı (T.Q.);

d)yamasa, yaki, bolmasa awıspalı dánekerleri arqalı, mısalı: Ol qıstıń yamasa báhárdiń lámgershilik mezgillerinde kelse kewilsizlew kórinedi (I.Yu.). Ilajı bolsa, olarǵa berman keliwdi násiyat etedi, bolmasa Xiywa xanına barıp sóylesedi

(T.Q.).

2. Jabıq qatarlı birgelkili aǵzalar intonaciya arqalı baylanısıp kelgende, tiykarınan, eki qatarlı bolıp, qarsılas, sebep intonatsiyları hám ulıwmalastırıwshı sózdiń qatnası arqalı dúziledi: Irısgul biy kóz astınan bayqadı, úndemedi. Ol usılayınsha hár kúni xabar almaqshı edi, oylaǵanı bolmadı. Alıstan bolsa da kórip, bir sógip mawqın basqısı keldi, irkildi (T.Q.). Úlken - kishi, aǵayın - jegjat bári xoshlasıwǵa keldi (K.S.).

Sorawlar

1. Gáptiń birgelkili aǵzalarınıń anıqlanıw belgilerin aytıń? 2. Gáptiń birgelkili aǵzaları qanday grammatikalıq qurallar arqalı baylanısadı? Mısallar keltiriń. 3. Birgelkili aǵzalardı qanday dánekerler baylanıstıradı, atap aytıń. Mısallar keltiriń. 4. Gáptiń qaysı aǵzaları birgelkili bolıp keledi? 5. Birgelkili baslawısh penen bayanalawıshtıń kelisiwi qanday? 6. Birgelkili aǵzalar qanday jaǵdayda ashıq hám jabıq qatarlı bolıp dúziledi? Mısallar keltririń.

III. Ayırımlanǵan aǵzalı gápler

§85. Gáptiń ayrımlanǵan aǵzası tuwralı túsinik. Gáp ishinde mánilik hám intonaciyalıq jaqtan ayrımlanıp kelgen gáp aǵzalarına gáptiń ayrımlanǵan aǵzası delinedi.

Gáptiń ayrımlanǵan aǵzası ózi qatnaslı sózge yamasa gápke qosımsha máni beredi, Olardan intonaciya yamasa pauza arqalı ayrımlanıp turadı: Biz, jaslar, elimizdiń huquqıy azamatı ekenimizdi iste kórsetiwimiz kerek («E.Q»). Bunı Xiywa átirapında tek eki adam-xan hám hákim biletuǵın edi. Tawdıń janbawırı.nan órmelep, olar joqarı kóterildi (T.Q.).

Bul gáplerdegi dıqqat etilgen sózler gáp ishinde máni hám intonaciyalıq jaqtan ayrımlanıp, gápteqi bir aǵzaǵa yamasa pútin gápke qatnaslı olardıń mánisin qosımsha tolıqtıradı.

Gáp aǵzalarınıń ayrımlanıwına tómendegi jaǵdaylar sebepshi boladı:

1. Gáp aǵzaları ózinen burın kelgen sózlerdiń mánisin túsindirip, ayqınlawısh mánisinde keliw arqalı ayrımlanadı:

124

Biz, basshılar, ullı isti de, kishkene isti de xalıq penen másláhatlasıp sheshemiz. Aydos keyingi betke-shıǵıs jaqqa názer tasladı (Ј.S.).

2.Gáp aǵzaları dúzilisi jaǵınan kólemi keńeyip, predikativlik sıpatqa biyimlenip keliwi arqalı ayrımlanadı. Bul tiykarda, kóbinese feyil toplamları ayrımlanıp keledi. Olar ayrımlanıp kelgende bayanlawıshtan uzaq jaylasadı: Mıltıǵımdı arqalap, Qaratereńge jetip bardım (Á.Sh). Alıslarǵa qansha qarasańda, kóp-kómpek suwdan basqa heshnárse kóre almaysań (S.S.). Qız qıpsha beline túsetuǵın bilektey shashın eki aynaldıra basına orap, oramalı menen tańıp taslaptı

(G.I.).

3.Kómekshi sózli bolıp kelgen feyil toplamları ayırımlanadı. Ayırımlanǵan aǵzanıń bul túri -ǵan/-gen formalı kelbetlik feyildiń basqarıwındaǵı toplamlardan boladı: Rossiyadan qaytıp kelgen soń, Qılıshbay kóp waqtın úyinde ótkerdi. Allekimdi izlegen sıyaqlı, ol jan-jaǵına jaltaqjaltaq qaraydı (Ó.X.).

4.Gáp aǵzalarınıń ayırımlanıwına sóylewshiniń bir sózge ayrıqsha dıqqat awdarıp, basqa sózlerden ayırımlap aytıwı da sebepshi boladı: Maman balam, ańsat sawda emes, qıstanba, elińe, jigitlerińe, Irısqul biyge oylas,-dedi Ayǵara biy (T.Q.).

Bul sıyaqlı ayırımlanǵan aǵzanıń aldında ayırımlaw mánisindegi ásirese, ayrıqsha, hátte, yaǵınıy t.b. sıyaqlı kómekshi sózler qollanıladı: Mal sharwashılıǵında islewshi adamlardıń, ásirese uzaq jaylawlarda júrgen shopanlardıń turmıs jaǵdayların ayrıqsha esapqa alıw kerek (gazetadan). Kún, ay, juldız, mınaw taw, hátte anaw tas qapı da zárúr bolǵanı ushın turıptı (T.Q.).

5.Gáp aǵzaları inverciyalanıp kelip te ayırımlanadı. Inverciyalanıw arqalı ayırımlanıwda ayırımlanǵan aǵzaǵa dıqqat awdarılıp, sol aǵzanı aytıwdan aldın intonaciya biraz kóterińki boladı. Aytıwda pauza islenip, gáptiń uluwmalıq intonaciyasınan bólinip aytıladı: Haw, joldas Ǵayıpov, Zootexnik, bul qay kelisińiz (Ó.X.).

Isenmen, Xasan - márt naǵız

§86. Ayırımlanǵan aǵzalardıń túrleri. Gáptiń ayırımlanǵan aǵzaları strukuta-funksionallıq princip boyınsha tómendegi túrlerge bólinedi: ayırımlanǵan ayqınlawısh, ayırımlanǵan anıqlawısh hám ayırımlanǵan pısıqlawısh.

Ayırımlanǵan ayqınlawısh. Ayırımlanǵan ayqınlawısh ózinen burınǵı gáp aǵzasınıń mánisin túsindirip, ayqınlap, onnan ajıratıwshı intonaciya arqalı ayırımlanıp aytıladı.

Ayqınlawısh túsindirip, ayqınlap kelgen sóz ayqınlanıwshı aǵza dep ataladı. Ayqınlanıwshı aǵzanıń túsindiriwshi sózi qawısqa alınıp ta ayrımlanıp keledi: Ol úyde (Јayıptıń úyinde) súyegin izleytuǵın adam joq

125

(K.S.). Serafimovish qalasınıń shıǵıs jaǵında jaǵanıń boyı menen 21-armiya (úsh atqıshlar diviziyası) jaylasıp ornalastı (gazetadan).

Ayrımlanǵan ayqınlawıshlar ayqınlanıwshı aǵzaǵa qatnaslı tómendegi mánilerge iye boladı:

1.Ayrımlanǵan ayqınlawısh túsindiriwshi máni bildiredi: 1750-jılǵa shekem eldi dúziliske túsirgendey ǵawǵa, daw-jánjel sırttan da, ishten de bolmadı (T.Q.). Shayırlar aytqan gorizonttı, ana tilindegi kók jiyegin búginde kóre almadıq

(S.S.).

2.Ayrımlanǵan ayqınlawısh anıqlawshı (konkretlestiriwshi) mánige iye boladı. Bunday jaǵdayda ayqınlanıwshı aǵza almasıqtan yamasa uluwmalıq mánidegi atawıshlardan bolıp, olardıń mánisi anıq atlıqlar arqalı ayqınlanadı: Biz jaslar, ana ?atanǵa shın berilgenligimizdi, elimizdiń háqıyqat patriotı ekenligimizdi iste kórsetiwimiz kerek. Ilǵalı qurılıs nátiyjesinde Orta Aziya xalıqları-ózbekler, tájikler, qırǵızlar, túrkmenler, qaraqalpaqlar orta ásirlik turmıstan progreske qaray oǵada úlken sekirip ótiwdi iske asırdı (gazetadan).

3.Ayqınlanıwshı aǵzanıń mánisin teńew, salıstırıw arqalı ayqınlanadı: Urıstan keyin salınǵan sawlatlı jaylar,

ayrımlap kórsetiw arqalı ayrımlanadı. Kúsheytiwshi máni bildirgende, ayqınlawıshtıń aldında ayrıqsha, ásirese, táha, hátte, yaǵnıy, bılayınsha aytqanda t.b. kómekshilik mánidegi sózler qollanıladı: Xalqımızǵa, ásirese qala xalqına, arzan ovosh hám palız eginleriniń ónimlerin kóp jetistirip bereyik (gazetadan).Qaqaman suwıq, qattı qıs, bılayınsha aytqanda jut uzaqqa sozılıp ketti (Ó.X.).Ullı xanımızdıń sizge, tánha sizge ótinish buyrıǵı bar (T.Q.).

Ayrımlanǵan ayqınlawıshlar gáptiń tiykarǵı aǵzalarınıń barlıq túrlerine qatnaslı bolıp, olardı túsindirip ayqınlap keledi.Ayqınlanıwshı aǵza qaysı aǵzanıń xızmetin atqarsa, bularda sol xızmetti atqaradı.

1.Ayrımlaǵan ayqınlawısh baslawıshtı ayqınlaydı: Awıl xojalıǵı hám onıń jetekshi tarawı - paqtashılıq joqarı pát penen rawajlanıp atır («E.Q»). Biz, ot oratuǵın mashina aydap atırǵan balalar, Dániyardı birinshi ret kórdik(Sh.A.).

2.Tolıqlawıshtı ayqınlaydı: Onı, Tóreshti kóp uzamay balalar úyine jiberdi (N.D.). Saǵındıq bahadırdań ornına bizden-mańǵıtlardan, adam almaqshı eken (T.Q.). Búgin biz bul jerde eń zárúrli nárse-suw haqqında sóz etip otırmız

(gazetadan).

3.Anıqlawıshtı ayqınlaydı: Tómendegi-ıqtaǵı awılǵa bizler toyǵa barǵan joq edik (Sh.A.). Ilim menen texnikanıń teńi joq kólemde rawajlanıwına erisken xalıqtıń-rus xalqınıń tilin úyreniw kútá úlken qızıǵıwshılıq tuwǵızdı (gazetadan).

4.Pısıqlawıshtı ayqınlaydı: Bala-shaǵam Taxtakópir bette, Bórshi tawınıń eteginde jasaydı (T.Q.). Urıstan keyin ol da demobilizaciyalanıp, úyine - Armenyaǵa jónep ketti (S.S.).

126

5. Bayanlawıshtı ayqınlaydı: Qus jolınday nurlı galaktikanıń, bir jaqtı juldızı

- qaraqalpaqpan (I.Yu.). Jeke adamnıń shıqqan jerin tabıw gúman - dút toǵay (T.Q.).

Ayrımlanǵan anıqlawısh. Anıqlawıshlar ayrımlanıp kelgende, inversiyalanıp anıqlanıwshı aǵzadan soń keledi. Ayrımlanǵan anıqlawıshlar da jay anıqlawıshlar sıyaqlı, predmettiń sın sıpatın, belgisin bildirip keledi. Olar ayrımlanǵan anıqlawıshqa qaraǵanda anıqlawshı aǵzanı kúshli tásirli etip sıpatlaydı. Intonaciyalıq jaqtan anıqlanıwshı aǵzadan pauza arqalı bólinip aytıladı:

Bir jaǵında Gissar oypatı - Aspanda keń ashıq hawalı. Bir jaǵında Baxısh oypatı -

Qulpı dóngen gúlge oranıp. (M.T.).

Ayırımlanǵan anıqlawıshlar kópshilik jaǵdayda anıqlanıwshı azǵaǵa jaqın, qatar kelip, salıstırıwshılıq hám kúsheytiwshilik mánilerde ayırımlanadı:

Xasan-zawıqlı, qolları rulde,

Aldında jol, yarı qasında (M.T.).

Xorezm, Tashawız hám qaraqalpaq,

Bir japtan suw isken jerimiz jalpaq,

Bir maqsetke shapqan úshat - arǵımaq. (I.Yu.).

Awıl arası aǵash, sup-sulıw, ırǵalıp sıldır-sıldır etedi (Ó.A.).

Geyde ayırımlanǵan anıqlawısh penen anıqlanıwshı aǵzanıń aralıǵında gáptiń basqa aǵzaları bayanlawısh hám oǵan qatnaslı gáp aǵzaları kelip ayırımlanadı: Barlıǵı da top-tolı, jıltır monshaqtay, jup-jumalaq. Ǵórekleri bir tegis ashılǵan, mısalı appaq shaǵaladay (Ó.X.).

Ayırımlanǵan anıqlawıshlar morfologiyalıq bildiriliwi jaǵınan, tiykarınan, sapa hám qatnaslıq kelbetliklerden, kelbetlik feyildiń basqarıwındaǵı toplamlardan boladı: Gúller: aq, sarı, kók, qızıl, jasıl (A.B.).

Xásan-seyis, arbakesh degen

At ta kem-kem qalıp baratır. (M.T.). Bul toy-kún shıǵıstıń mayaǵı bolǵan Qos ordenli Ózbekstannıń toyı.

(K.S.)

.Bul toy –ullı tańda qayta tuwılǵan

Azat Aziyanıń quwanısh toyı. (I.Yu.). O, tut baǵı, gúlgin japıraqlı, Qushaǵıńdı saǵınıp keldim.

Lázzetine, mol ráhátli,

Bayaǵıday baǵınıp keldim. (T.S.).

Biziń kishkene ǵana Arzımas, eski diywallar menen qorshalǵan, baǵlarımol tınısh bir qala edi (A.G.).

127

Ayrımlanǵan pısıqlawısh. Feyil toplamlarınıń ayrımlanǵan túrleri sintaksislik funkciyası jaǵınan, tiykarınan, pısıqlawıshlıq mánide keledi.Olar bas hám ekinshi dárejeli aǵzalardıń basqa túrleriniń funkciyasınıń xızmetin atqarmaydı.Bul funktsiyalardı feyil toplamlarınıń ayrımlanbaǵan túrleri atqaradı.

Ayrımlanǵan pısıqlawıshlardıń mánileri tiykarǵı is-háreketke (bayanlawıshqa) qatnaslı bildiriledi.Olardıń mánileri tómendegi túrlerge bólinedi:

1.Ayrımlanǵan sın pısıqlawısh. Ayrımlanǵan sın pısıqlawısh tómendegi feyil toplamları arqalı bildiriledi:

a)-ıp/-ip,-p,-may/-mey,-mastan/-mesten,-ǵanday/-gendey formalı hal feyil hám hal feyilli toplamlar arqalı: Dáriyadan jıqqın ketkendey, haplıǵıp, hámme úyinen juwırıp shıqtı (Ó.A.). Ózli-ózi ǵawırlasıp, buǵan burılıpta qaramastan, aldına qaramay kete berdi (J.S.);

b)kelbetlik feyildiń basqarıwındaǵı toplamlarǵa kúyinde, qálpinde, halda, sıyaqlı t.b. tirkewishlerdiń dizbeklesiwinen boladı: Basın bir qaptal qıysaytqan qálpinde, Jámiyla tereń oyǵa shúmip, sol otırısında búlk etpesten otıra berdi (Sh.A.).

Kerisinshe, jamǵır kem-kem kúsheygen sıyaqlı, tezletip hám iriletip ketti (A.B.);

d)tartımlanıp kelgen -ıw/-iw,-u formalı háreket atı feyil toplamına menen tirkewishiniń dizbeklesiwinen: Јarrı sharshaǵanın umıtıp, ketik tislerin kórsetip únsiz kúliwi menen, kúshendi.Mamannıń moynına kiygizdi (T.Q.).

2.Ayrımlanǵan salıstırıw pısıqlawısh. Ayrımlanǵan salıstırıw pısıqlawıshı is-háreket protsesin ekinshi bir is-háreketke yamasa predmetke salıstırıw arqalı bildiriledi:

a)-day -dey formalı atawıshlar anıqlawıshlıq qatnastaǵı –ǵan/-gen,-tuǵın formalı kelbetlik feyil hám kelbetlik feyilli toplamlardı basqarıp kelgen konstrukciyalardan boladı: Kóshtiń aldı shóllegen padaday, Xorezm shuqırına quladı. Jaw menen arpalısqan ǵalma-ǵal kúnde bola beretuǵın waqıyaday, jurt buǵan da úyrenipti (T.Q.);

b)–ǵanday-gendey formalı hál feyilli toplamlardan: Qudyar seyis haqqında gáp qılıwdı saǵınıp júrgendey, júdá uzaq sóyledi (T.Q.). Bir waqıtta qasharmannan buyrıq alǵanday, atlardıń basın arqaǵa qayırıp, sawırsına qamıshını tartıp-tartıp jiberdi (K.S.);

d) –ǵansha/-genshe formalı hal feyilli toplamnan: Bárha suwǵa úńilgenshe, jer tırnaǵan shep emes (T.Q.). Qorqaqlıq etip ómir súrgenshe, mártlik penen ólgen artıq, Jılgeldi aǵa (Ó.X.).

3. Ayırımlanǵan waqıt pısıqlawısh. Bul mánidegi pısıqlawıshtıń xızmetin hal feyil, kelbtelik feyil, háreket atı feyilli toplamlar atqaradı: Aydana keńsege baratırıp, ótken kesh gúzekte bolǵan waqıyalardı esine túsirdi. Úyge kirip kelgende, burın eljiregen júregim tas temir muzday boldı. (Ó.X.). Dáryadan ótkennen keyin, piyadalardıń izi jáne joǵaldı. Aytıwǵan jasawıl jas biyden buyrıq alıwı máttal, padanı dúrkiretiwi menen qublaǵa qaray aydap, jıńǵıllıqqa kirip ketti (T.Q.).

128

4. Ayırımlanǵan orın pısıqlawısh. Bul pısıqlawısh keńislik sepliktegi - ǵan/-gen formalı kelbetlik feyil toplamınan hám sol feyil toplamlarına jerde, jaqqa

t.b. tirkewishlik xızmettegi kómekshi atawıshlardıń dizbeklesiwinen boladı: Dawıt kólge kelgende, izshiler biraz hawlıǵısayın dedi (T.Q.). Taqiyatashtıń tusına kelgende, ózi eń dáslep shatır qurǵan átiraplarǵa qumarlana qaradı. Lenin kóshesinen óte bergen jerde, kósheni kesip ótken Bazarǵa kózi tústi (J.A.).

5. Ayırımlanǵan muǵdar-dáreje pısıqlawısh. Muǵdar-dáreje pısıqlawıshı is-hárekettiń isleniw ya islenbew muǵdarın, shamasın, waqıtlıq sheklengenligin ańlatadı. Bul mánidegi pısıqlawısh feyil toplamları hám kómekshi sózli konstrukciyalar arqalı bildiriledi:

a) -ǵansha/-genshe, -ǵalı/-geli formalı hal feyilli toplamlar arqalı: Tómengi qaraqalpaq biyleri Or dáryasın jaǵalap, shaqırtılǵan qorǵa jetkenshe, usı máwsim almasıwın baqlap bardı (T.Q.). Ol Aydana menen islas bolǵalı beri, onıń menen sır minez bolǵalı, istiń teris jaǵına shıqqan adamdı jaqsıkórmeytuǵının biledi (Ó.X.).

b) shıǵıs seplik formalı kelbetlik feyilli toplamǵa beri, berli tirkewishleiniń dizbeklesiwi arqalı: Ayqız Moynaqqa kelgennen berli, pártiya degen sózdi azmaz uǵınatuǵın boldı (A.B.).

6. Ayırımlanǵan sebep pısıqlawısh. Sebep pısıqlawısh is-hárekettiń isleniw ya islenbew sebebin bildiredi:

a)-ıp/-ip, -p formalı hal feyil toplamı arqalı: Isinip terisine sıymay úyge kirgen Seyilbekti kórip, Ábdi ornınan ushıp turdı (X.S.).

b)shıǵıs sepligindegi kelbetlik feyil toplamınan hám sol tomlamnıń tirkewishli qollanılıw arqalı bildiriledi: Sáliwma Baymurattıń atın esitkennen, bir nárseden seziklendengey tınıshsızlana basladı (A.B.). Bul otırısta ashılısıp

sóylese almaytuǵının bilgen soń, Serkebay hayalın suwǵa jumsap jiberdi (T.Q.).

Aydananıń sózin esitkennen keyin, onıń shırayına irenjigen adamnıń óńi kirdi (Ó.X.).

7.Ayırımlanǵan tiykar pısıqlawısh. Tiykar pısıqlawısh is-háreket protsesiniń isleniw-islenbew tiykarın, onıń isleniwine ne tiykar bolǵanın bildireredi. Pısıqlawıshtıń bul túri, kóbinese gáptiń uluwmalıq mazmunına qatnaslı boladı. Gáptiń tiykarǵı bólegi arqalı aytılajaq pikirdiń ekinshi bir predmet yamasa is-hárekettiń tiykarında iske asatuǵını ańlatıladı.

Ayırımlanǵan tiykar pısıqlawısh -ıw/-iw,-w formalı háreket atı feyilli toplamǵa qaraǵanda, boyınsha kómekshi sózlerdiń dizbeklesiwi arqalı bildiriledi: Xannıń házirgi izge túsiwine qaraǵanda, bizlerdi tappay qoymadı

(J.S). Xabar etiwine qaraǵanda, korabl ekipajınıń hal-jaǵdayı jaqsı (gazetadan). Sońǵı jıllardaǵı tájiriybeniń kórsetiwi boyınsha, salı tuqımların egiw normalı taǵıda ózgerip ketti (T.N.).

8.Ayırımlanǵan maqset pısıqlawısh. Pısıqlawıshtıń bul túri kómekshi sózli atawısh hám feyil toplamlı konstrukciyalar arqalı bildiriledi: Yarım xan aǵasınan dámegóy bolıp, sol jıllar Qulımbette atqa mindi (K.S.). Jumıs jaǵdayına bola, bul qalaǵa kóship kelgen edi (J.A). Endigi jılı xojalıq

129

boyınsha usı sorttan egiw ushın, jıynap alınǵan paxtanıń shigitleri tuqımǵa taǵı bólek qoyılatuǵın boldı (Ó.X.).

9. Ayırımlanǵan shárt pısıqlawısh. Bul mánidegi pısıqlawıshtıń xızmetin - sa/-se formalı shárt meyil, -ǵanda/-gende formalı kelbetlik feyil hám -ıp/- ip, -p, -ǵansha/-genshe formalı hal feyilli toplamlar atqaradı: Eger seniń órkeshlengen tolqınıń menen aynaday jarqıraǵan aydınıńa qarasam, qos bawırın besik etip terbegen miyirmanımdı kóremen (A.B.). Bekbay attıń jalın bekkem uslamaǵanda, tas bolmasa shúy tóbesinen túsip edi (X.S.). Buyımlardıń assortımentin esapqa almay turıp, san kórsetkishleriniń óziǵana kárxanalardıń jumısı tuwralı durıs túsinik bere almaydı (gazetadan). «Axun oydaǵı» paxtalardı kórip jón-josaǵın bilmegenshe, kewli kenshimeydi (Ó.X.).

10. Ayırımlanǵan qarsılas pısıqlawısh. bul máni tiykarǵı is-háreketke qarama-qarsı bolǵan ekinshi bir is-háreket arqalı bildiriledi:

a)-sa/-se formasındaǵı shárt meyil hám shárt meyil toplamına janapaylıq xızmettegi da/de kómekshileriniń dizbeklesiwi arqalı: Seyilbek aytarın aytsa da, jas baladan qáwipsindi (X.S.). Jıynalıstan oǵada shad qaytsa da, Jiyemurat

óz batrashkomı tuwralı kóp oylandı (T.Q.);

b)kómekshi sózli feyil toplamları arqalı bildiriledi: Suwlıqtı alǵan menen de, bir-eki simirgeni bolmasa, onsha urınıp suw ishpedi (O.B.). Kambaǵal bolıwına qaramastan, Yolshınıń úyine halınıń kelgeninshe qol-ǵabıs etip júrgen de usı kisi (Aybek). Јabır-ǵubır asıǵıp kiyinbegen menen, shaltlasıp at baylawlı qoraǵa keldi (T.Q.).

Sorawlar

1. Gáp aǵzalarınıń ayrımlanıw sebeplerin aytıń, mısal keltiriń. 2. Gáptiń qaysı aǵzaları ayrımlanıp aytıladı? 3. Ayırımlanǵan ayqınlawıshlar ayqınlanıwshı aǵzalarǵa qatnaslı qanday mánilerdi bildiredi? Mısallar keltiriń.

4.Ayırımlanǵan ayqınlawısh qanday feyillerdiń basqarıwı arqalı bildiriledi? 5. Ayırımlanǵan pısıqlawıshtıń mánilerin aytıń, mısallar keltiriń?

IV. Kiris aǵza hám kiris gáp

§87. Gáptiń kiris aǵzaları tuwralı túsinik. Kiris aǵzalar gáptiń mazmunına yamasa onıń bir aǵzasına qatnaslı sóylewshiniń hár túrli modallıq, emotsionallıq, maqullaw hám biykarlaw t.b. qatnasların bildiredi: Buǵan, álbette, maqtana alaman. Múmkin, 50 centnerden de asar (Ó.A.). Alla bárekella, o biysharanıń halı neshik bolar eken. Awa, ózimniń barǵım keldi. Joq, keliwi múmkin emes (Ó.X.).

Gáptiń kiris aǵzaları ózleri qatnaslı gáptiń uluwmalıq mazmunı yamasa onıń bir aǵzası menen mánilik qatnasqa túsip, intonaciya arqalı baylanısadı.Sol ózi qatnaslı gápke yáki onıń bir aǵzasına mánilik jaqtan muwapıq aytıladı, yaǵnıy óz ara muwapıqlasadı: 1. Irasında da, Ayparshanıń meni satıp ketkeni me? 2. Múmkin, ıras shıǵar (G.I.). 3. Sóz joq, bir jańalıq penen keledi (T.Q.). 4. Durıs, bul altın oypat. 5. Pay-pay-pay, eńbek esh boldıaw (Ó.X.). 6. Joq, ele de ábden túsinińkiremedim (A.B.).

130