Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

§75. Kelbetlik feyil toplamınıń sturktura-semantikalıq túrleriǴan formalı toplam. 1. Kelbetlik feyildiń -ǵan formasınıń

basqarıwında dúzilgen toplam ataw formasında kelgende ózi qatnaslı sóz benen jupkerlesiwshi baylanısta kelip, tiykarınan, anıqlawıshlıq qatnas bildiredi:Jaydıń kún shıǵısında ákem egip berip ketken bir atız júweri pisip, orıwǵakelip tur edi («Jetkenshek»). Gúlaydıń jandırıp atırǵan shópleriniń jalını kózine elesleydi (T.N.).

2. Ataw sepligindegi -ǵan formalı toplam tartımlanıp kelip, tiykarǵı ishárekettiń baslawıshı boladı: Bul balalardıń qara qus asıraǵanı qustıń tilin biledi eken (Q.x.e).

3.–Gan formalı toplam tabıs sepliginde obyektlik qatnas bildiredi: Sırtta júrgen jasawıllardıń biri Mamanlar kiyatırǵanın xabarladı (T.Q.).

4.–Gan formalı toplam barıs seplik affiksli kelip, tiykarǵı is-háreketke qatnaslı sebep pısıqlawısh xızmetin atqaradı: Biybigúldiń birotala kelgenine Ulbosın qádimgidey-aq quwanıp qaldı (A.Á).

5.Orın seplik affiksli -ǵan formalı toplam tiykarǵı is-háreketke qatnaslı waqıt, orın hám shárt pısıqlawıshlarınıń xızmetin atqaradı: Kewlimjaw qurılısqa jumısqa kelgende sarras on jeti jasta edi. Mashina Shımbay shayxanaǵa kelgende pısıldap barıp toqtadı (Sh.S.). Sarı ala sıyırdı táwıp kelgenińde bunday shappatlar jemes ediń (X.S.).

Bul keltirilgen –gan formalı toplamlar dúzilisleri bir-birine kútá jaqın. Bulardı bir-birinen ajıratıwda is-háreketke qatnaslı olardıń sıpatlaw mánilerine qaraladı. Máselen, dáslepki eki gáptiń birinshisinde waqıt mánisi basım, ekinshisinde orınlıq máni basım bolıp kelgen. Sebebi bulardıń quramında waqıt, orın mánili sózlerdiń qatnasıwı da olardı ajıratıwǵa sebepshi boladı.

6.– Ǵannan formalı toplam tómendegi mánilerde keledi:

a)obyektlik qatnasta keledi: Bul kórsetkishler Aysultannıń zootexnikalıq qádelerdi ózine ádewir dárejede ózlestirgeninen dárek beredi (G.T.);

b)ǵannan formalı toplam tiykarǵı is-háreketke qatnaslı waqıt, sebep hám salıstırıwshılıq mánilerdi bildiredi: Geybirewlerdiń bası dastıqqa tiygennen qurıldap uyqılap ketti (S.S.). Jańaǵıbir nárselerden qorıqqanınan onıń eki dizesi ele qalt-qalt etedi (Sh.S).

Aq biydayı turıp, sulı sepkennen,

Taza salı turıp, shigin ekkennen,

Jónsiz qırq kún qayǵı-uwayım shekkennen,

Den sawlıqta bir kún shadlıq jaqsıraq. (Berdaq).

Tirkewishli -ǵan formalı toplam. Kelbetlik feyildiń -ǵan/-gen forması tirkewishli kelip te feyil toplamın dúziwde keń qollanıladı. Tirkewishli -ǵan formalı toplamlar tómendegi mánilik qatnaslardı bildiredi:

1) tirkewishli –ǵan formalı toplam seplik affiksli yamasa affikssiz kelip, soń, keyin, waqıtta, máhálde, beri (berli) t.b. tirkewishler menen dizbeklesip, waqıtlıq máni ańlatadı: Huwildegen samal toǵayǵa kirgen soń biraz

111

páseydi (T.Q.). Aynaxan úyine kún awıp baratırǵan máhálde keldi (X.S.);

2)sıyaqlı, tárizli, jaǵdayda, pishinde, taqlette t.b. tirkewishli toplamlar sın mánisin bildiredi: Abdırasúwlınıń qabaǵı úyilip túsinde qorqqan tárizli birden shorshıp ketti (Ó.X.);

3)-ǵan+sayın, soń, keyin, boyınsha, sebepli, ushın t.b. tirkewishli toplamlar sebeplik qatnasta keledi: Bizlerdiń úylerge kirip júrgenimizdi kórgen sayın ol tıpırshıp bir orında tura almadı. Basqa úylerge de baratuǵın bolǵanı sebepli úyden tez shıǵıp ketti (Á.T.);

4)-ǵanǵa+shekem, deyin formalı toplam is-háreketke qatnaslı muǵdar mánsin beredi: Istominniń bul jumısı Orenburgqa jetkenge shekem dawam etti

(O.B.);

5)-ǵanı menen, -ǵanına qaramay, qaramastan toplamlar qarsılaslıq máni bildiredi: Anaw kúni aqsaqalǵa qarsılıq etken menen onnan heshnárse shıqpadı (M.D). Olar kóp bolǵanına qaramay tım-tıraqay qashtı (Á.T).

6)-ǵan tuwralı, haqqında, jóninde tirkewishli toplam tiykarǵı is-háreketti obyektlik mánide sıpatlaydı: Ótegen óziniń kelgeni tuwralı bildirdi. Jiyemurat onıń aǵash shabıwǵa ne ushın barmay qalǵanı jóninde sóylese basladı (T.Q.).

Tuǵın, -ar, -mas formalı toplamlar. 1. a) tuǵın formalı toplam ataw formasında kelgende anıqlawıshlıq qatnas bildiredi: Ózi júretuǵın apparattıń jumısın basqarıw alıs kosmoslıq baylanıs orayınan júrgiziledi (gazetadan);

b) -tuǵın formalı toplam ataw formasında substantivlenip baslawısh xızmetin atqaradı: Ctudentlerdiń arasında qosıq aytatuǵın da, saz shertetuǵın da kóp edi

(Sh.S.);

d) –tuǵın formalı toplam tabıs, barıs, shıǵıs seplik formalarında hám tuwralı, haqqında, jóninde tirkewishleri menen kelip, obyektlik qatnas bildiredi: Men medtexnikumda oqıwdı qáleytuǵınımdı ayttım (T.Q.). Siziń qorqpaytuǵınıńızǵa inanaman (N.D.). Búrkittiń qanday ańlardı alatuǵını jóninde sorastırıp kórdik

(T.N.).

2. a) -ar/-er, -r formalı toplam ataw formasında anıqlawıshlıq qatnas bildiredi: Ańshı adamlar túlkiniń júrer jolına qaqpan quradı eken (Q.x.e.);

b) -ar formalı toplam tabıs sepliginde obyektlik mánide keledi: Bul istiń boların men de bilgenmen (N.D.);

d) -ar formalı toplam orın seplik formasında hám aldında, waqıtta kómekshi sózdi kelip, waqıtlıq máni bildiredi: Mashinanıń ónimli isleniwi ushın jumısqa túserde onı hár tárepleme texnikalıq jaqtan kózden ótkeremen

(gazetadan). Onıń sorawına juwap berer aldında muǵallim girtley aylanıp turdı (T.Q.).

3. a) Kelbetlik feyildiń bolımsız -mas/-mes formalı toplamı ataw formasında hám kómekshi sózli kelip, anıqlawıshlıq mánide qollanıladı:

Túlki júrmes túnekten túnde júrip kelemiz.

Saǵal jurmes saylardan sarǵayıp ótip kelemiz. (Á.Sh.);

b) -mas formalı toplam geypara tirkewishli hám kómekshi atawıshlı kelip, orın, waqıt, maqset pısıqlawısh mánilerin bildiredi: Duspan kórmes jaqqa

112

uzatıp salayıq (J.A.). Tań atıp, adam óyer-búyerdi kórer-kórmes máhálde Bekman menen onıń qońsısı Erniyaz baxıt izlep, ań awlamaǵa shıqtı (B.B.).

Háreket atı feyil toplamlı gápler

§76. Háreket atı feyil tuwralı túsinik feyil toplamı. Háreket atınıń morfologiyalıq forması e ki toparǵa bólinedi. Birinshi toparǵa -ıw/-iw,-w; -maq/mek; ıs/-is, -s; -qı/-ki formalı túrleri, ekinshi toparǵa: -ǵan-lıq/-genlik; -tuǵınlıq;-arlıq/-erlik (-rlıq/rlik); -jaqlıq; -maslıq/-meslik; -maq/-meklik qospa formalı túrleri kiredi.

Háreket atınıń -ıw/-iw,-w forması qaraqalpaq tilinde eń ónimli affiks bolıp esaplanadı. Házirgi qaraqalpaq tilinde bul formanıń háreket atı feyilli toplam dúziwi basqa túrlerine qaraǵan keń qollanıladı.

Háreket atı feyili ózine qatnaslı hár túrli formalardaǵı sózlerdi basqarıp feyil toplamın dúzedi. Olar strukturalıq jaqtan ózine qatnaslı logikalıq subyekti hám ekinshi dárejeli aǵzalarına iye boladı. Sol ózine qatnaslı sózler menen birlikte keńeytilgen aǵza xızmetin atqaradı.

Feyil toplamın dúziwge háreket atınıń tómendegi formaları qatnasadı.

§77. Háreket atı feyilleri toplamnıń struktura-semantikalıq túrleri

1. -w (-ıw/iw) formal toplam hám onıń mánilik qatnasları. Háreket atınıń

-w formalı túrinen dúzilgen toplam ataw formasında, seplik formalı hám tirkewishli kelip, tómendegi mánilik qatnaslardı bildiredi:

1)-w formalı toplam ataw formasında kelip tiykarǵı is-hárekettiń baslawıshı hám bayanlawısh xızmetin atqaradı: Jerdi súdigarlaw topıraqtıń qurılısın jaqsılaydı («E.Q.»). Tań atpay jumısqa shıǵıp ketiw onıń súyegine sińgen ádet (Q.D.). Eń jaman nárse-jumısta birewdiń aytqanın birew tıńlamaw

(T.N.);

2)-w formalı toplam atlıqlar menen jupkerlesiwshi baylanısqa túsip anıqlawıshlıq qatnas bildiredi: Bunnan taǵı da mayda salmalar alınıp, kóp jerlerdi suwǵarıw isi kózde tutılǵan (T.Q.).

3)Seplik formalarında kelip tiykarǵı is-háreket hár túrli obyektlik mánide qatnas jasaydı: Ayxannıń keliwin Serkebay biraz tayarlıqlar kútken edi (T.Q.). Men ele paxtanı mashina menen teriwde ózimdi kórsetemen(A.B.);

4)-w formalı toplam keńislik seplik formalarında kelip, waqıt, sebep, maqset pısıqlawı mánilerin bildiredi: Paxtanı egiwde, onı tárbiyalawda mexanizatorlarǵa járdem etti (X.S.). Biytanıs kisini kóriwden ekewiniń de húreyi ushıp qorqısıp qaldı (T.Q.). Hárkim óz jumısın sapalı etip orınlawǵa umtılǵan (N.D.);

5)–w formalı toplam tirkewishli kelip te pısıqlawısh hám obyektlik mánilerdi bildiriledi:

a) -w formalı toplam menen, boyına, waqtında, keyin, soń t.b. tirkewishli qollanılǵanda waqıt pısıqlawısh mánsinde keledi: Jeńgey telegrammanı alıw boyına oqıp shıqtı (S.S.). Al túnde eldiń jatıwı menen sol saǵallar ulı-

113

shuwda qum-quwıt bolıp shuwlasadı (T.N.). Shasha menen Nurnazar bayaǵı tanısıwdan keyin bir-birinen ayırılmas dos bolǵan edi («Ámiwdárya»);

b) menen, arqasında, nátiyjesinde kómekshi sózli -w formalı toplam sın pısıqlawısh mánisin bildireredi: Ol qolın kóterip, vishkaǵa qaray sozıwı menen bir nárselerdi Kolyaǵa aytıp atır (S.S.). Bul ósimge tek paxta teriw mashinasınıń ónimli islewi nátiyjesinde eristi (J.S.);

d) -w (ı)+ushın, menen, sebepli tirkewishli toplamlar sebep mánisinde keledi: Kóteriwshi krannıń tómen túsiriwi ushın rıshagtı bastı (S.S.). Ábdimurat Polatovtıń kirip keliwi menen bári de orınlarınan órre turdı (T.N.);

e) -w formalı toplam + ushın, maqsetinde tirkewishli kelip, is-hárekettiń isleniw maqsetin bildiredi: Sawınshılarımız sıyır jelininiń taza bolıwı ushın gúresedi (G.T.). Bul isti tezletiw maqsetinde balıq zavodına Tájekeniń ózi ketti (Ó.A.);

f)-w (ı)+na qaramastan tirkewishli toplam tiykarǵı is-háreket penen qarsılaslıq mánide baylanısadı: Jerdiń izǵar, kúnniń suwıq bolıwına qaramastan okoptan bir adım jılısıwǵa bolmaydı (A.Á.);

g)-w tuwralı, haqqında, jóninde tirkewishli toplam obyektlik máni bildiredi: Aysultan sawın sıyırlardı kútiw, onnan kóp muǵdarda sút sawıp alıw jóninde ózine kóp tájiriybe ózlestirdi (G.T.). Fermer xojalıq basqarmasınıń kontorasında egisti ótkeriw tuwralı keńes boldı (gazetadan).

2. -Maq/-mek formalı toplam. Háreket atı feyiliniń -maq/-mek, formaları da ózine qatnaslı sózler menen baylanısıp, háreket atı feyilli toplamlardı dúzedi. Olar seplik formalı hám kómekshi sózli bolıp keledi. Biraq, bul ózgesheligi júdá shekelengen dárejede boladı.

Maq formalı toplam tómendegi seplik hám kómekshi sózli qollanılıp, hár túrli mánilerdi bildiredi:

a)-maq formalı toplam ataw formasında kelip, tiykarǵı is-hárekettiń subyekti (baslawısh) xızmetin atqaradı: Jol boyı duwshakerleskende dos bolsın, dushpan bolsın, jol soramaq burınnan qalǵan edi («Qoblan»);

b)-maq formalı toplam barıs sepliginde hám ushın tirkewishli kelip, ishárekettiń isleniw maqsetin bildiredi:

Ashılısqan taza gúldey bolmaǵa, Iǵbal berse bes kún dáwran súrmege,

Jılamańız eki birdey ata-anam,

Atlandım dushpanǵa sawda salmaǵa («Qoblan»).

Bunnan keyin Qoblan qırq jigitin sınamaq ushın atınıń erin aladı («Qoblan»).

3. -ǵanlıq/genlik formalı toplam. -ǵanlıq/-genlik formalı toplamnan, kóbinese substantivlik máni ańlatıladı. Olardıń substantivleniwi kóplik, tartım affikslerin qabıl etiw arqalı bildiriledi.

-ǵanlıq formalı toplamlar da basqa háreket atı feyilli toplamlar sıyaqlı seplik affiksli hám kómekshi sózli kelip, hár túrli mánilik qatnaslardıańlatadı:

114

a)-ǵanlıq formalı toplam tartım affiksli qollanılıp, tiykarǵı is-hárekettiń subyekti boladı: Eki aydan beri suwdıń kesilip qalǵanlıǵı hámmeden burın usı ǵarrıǵa qattı battı (J.S.);

b)-ǵanlıq formalı toplam tabıs seplik formalı hám haqqında, tuwralı, jóninde tirkewishli kelip, obyektlik qatnas bildiredi: Tórt atlı adamnıń onlaǵan sıyırdı quwıp aydap baratırǵanlıǵın kórdik (J.S.). Klasqa kelgennen keyin Meńlimurat aǵa búgingi bolǵan waqıyalar tuwralı sóylep berdi (T.Q.);

d)-ǵanlıq formalı toplam tartımlanıp kelip, barıs, shıǵıs seplik affiksli hám ushın tirkewishli qollanılıp, tiykarǵı is-háreketke qatnaslı sebep mánisin bildiredi: Murtaza báygige atın qospaǵanlıǵına ókindi. Zárresi ushıp qorqqanlıǵınan ol beindegi qılıshın suwırıp aldı (J.S.). Qápelimde komandirdiń hám basqa ofitserlerdiń sudno komiteti qararına baǵınıwdan bas tartqanlıǵı ushın saparǵa shıǵıw irkildi (E.J.). Ol tapsırmanı orınlawdan bas tartqanlıǵı ushın ayıplandı (J.S.).

§78. Shárt meyil toplamı. Shárt meyil ózine qatnaslı sózler menen keńeyip shárt meyil toplamın dúzedi. Shárt meyil toplamlı jay gáplerdiń quramında eki isháreket boladı. Bulardıń ekewi de bir subyektke qatnaslı bolıp, onıń birewi tiykarǵı, ekinshisi qosımsha, ekinshi dárejeli is-háreket wazıypasın atqaradı. Ekinshi dárejeli is-hárekettiń basqarıwındaǵı sózler shárt meyil toplamı dep qaraladı.

Eger de bir sintaksislik konstrukciyanıń quramında eki shárt meyil bir betke qatnaslı bolmay, hár qaysısı óz aldına baslawıshına iye bolıp kelse, olar qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerde dep dúziledi. Mısalı: Eger biz kúnniń qızıwın kútsek onda keshigip qalamız (J.S). Paxtanı erte ekseń utasań. Kesh egilse, uttırasań (gazetadan). Eger olar haqıyqatlıqtı aytıwǵa sharshamasa, men bárqulla jazıwǵa tayarman (Ó.X.).

Bul gáplerdiń hámmesinde de shárt meyilli konstrukciyalar bar. Dáslepki eki gáptegi is-háreketler bir betke, bir baslawıshqa ortaqlasadı. Al sońǵı eki gáptegi shárt meyilli konstrukciyalar baǵınıńqı gáptiń talabına juwap beredi. Olardaǵı eki is-háreket hárqaysısı hártúrli subyekttiń isháreketin bildiredi. Bul sıyaqlı shárt meyilli konstrukciyalar baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı sıńarı boladı: Demek, bul jaǵday shárt meyilli konstrukciyalardıń sintaksislik xızmetin anıqlawda onsha talaslı pikir tuwdırmawı múmkin.

-Sa formalı shárt meyil toplamı tiykarǵı is-háreketke qatnaslı tómendegi mánilerdi bildirip keledi:

1)-sa formalı toplam tiykarǵı is-háreketke qatnaslı shárt mánisin ańlatadı: Eger biz usı waqıtqa Qádirbayǵa asılsaq erteń elden-jurttan posamız (A.B.). Miynet etseń húrmetke bóleneseń;

2)-sa formalı toplam waqıtlıq mánidegi shártti bildiredi: Men ekinshi ret kelsem ákelemen (S.S.). Suwattı eslesem jaylawdı oylawman (Sh.S.);

115

3)-sa formalı toplam salıstırmalı qatnas bildirip keledi: Mámleketke paxtanı qansha kóp bersek, sonsha utamız (Á.T.);

4)-sa da formalı toplam qarsılaslıq máni ańlatadı: Quwırdaqshınıń gápindegi shımshımay astarǵa túsinse de qararıspadı (T.Q.);

5)-sa da formalı toplam shárt mánisin bildirip te keledi: Qay jerde bolsam da, kim menen ushırassam da ózimdi mártebeli adam retinde sanayman (X.S.);

6)-sa dep kómekshi sózli toplam maqset pısıqlawısh mánisin bildiredi:

Baspaqshılarǵa usınsha qıyanati ushın bir soqqı bersem dep ǵayratlandı. Mına áńgimeden keyin onı tezirek bir kórsek dep árman ettik (Á.T).

Sorawlar

1.Fuyil toplamların qanday feyiller dúzedi, olardı atap aytıń hám olardıńbirbirinen ózgesheligin túsindiriń.

2.Feyil toplamları qanday jaǵdayda ayırımlanadı hám qanday jaǵdaylarda ayırımlanbay keledi, mısallar keltirip aytıń.

3.Feyil toplamları neshe túrge bólinedi hám olardı atap aytıń, sonıń ishinde –sa/-se formalı toplamnıń basqa toplamlardan ózgesheligin túsindiriń.

4.Hal feyildiń feyil toplamın affikslerin aytıń hám olardıń qandaysózlerdi basqarıp, feyil toplamların dúzetuǵının túsindiriń.

5.Kelbetlik feyildiń affikslerin aytıń hám qaysı biri feyil toplamında ónimli qollanılıwın túsindiriń.

6.Háreket atı feyiliniń struktura-semantikalıq túrlerin aytıń hám olardıńqanday keńeytilgen aǵza xızmetlerinde keliwin mısallar keltirip túsindiriń.

II Birgelkili aǵzalı gápler

§79. Gáptiń birgelkili aǵzaları haqqında túsinik. Bir aǵzaǵa qatnaslı birgelki mánili sintaksislik xızmet atqaratuǵın eki yamasa birneshe sózlerdiń dizbeklese baylanısınan dúzilgen aǵzalarǵa gáptiń birgelkili aǵzaları dep ataladı. Birgelkili aǵzalar gáptiń quramında neshew bolıwına qaramastan bir sorawǵa juwap beredi: Transport hám baylanıs tasqınlap ósti (gazetadan). Jıynalıs trubunasına orta boylı, qarapáreń, janı hárnárseni sezgish jigit kóterildi (X.S.).

Gáptiń birgelkili aǵzaların anıqlawda tómendegi belgilerine qaraladı:

1.Gáptiń birgelkili aǵzaları bir aǵzaǵa qatnaslı birgelkili semantikasintaksislik xızmet atqaradı.

2.Birgelkili aǵzalar óz ara bir-biri menen dizbeklewshi dánekerler hám dizbeklewshi intonaciya arqalı baylanısadı.

3.Gáptiń birgelktili aǵzaları, tiykarınan, bir grammatikalıq formadaǵı bir sóz shaqabı arqalı bildiriledi, geyde hár túrli formadaǵı bir sóz shaqabınan da bolıwı múmkin. Biraq bunday jaǵdayda birgelkili aǵzalardıń ózi qatnaslı aǵzaǵa bolǵan máni birligi saqlanadı: Ol russha, qaraqalpaqsha, túrkmenshe, ózbekshe múltiksiz sóyleydi. Ol orta boylı, qırma saqal, basında shápkisi bar, russha kiyingen jigit (N.D.).

116

Birgelkili aǵzalar morfologiyalıq bildiriliwi jaǵınan seplik affiksli hám kómekshi sózli formalarda keledi. Seplik jalǵawları hám kómekshi sózler birgelkili aǵzalardıń hárbir komponenti menen qaytalanbay, olardıń eń sońǵı komponenti menen kelip te dáslepkilerine ortaqlasa aytıladı:

Názik qasımlar taslar hám topıraqlar menen toltırıldı (J.A.). Atlı áskerler

Shabbaz, Biybazar arqalı qır menen júrdi (Q.D.).

Birgelkili bayanlawıshlar morfologiyalıq forması jaǵınan hár túrli bolıp ta keledi. Olardıń dáslepki komponentleri hal feyil yamasa shárt meyil formalarında keledi de, sońǵı komponenti betlik formadaǵı feyillerden boladı. Bunday jaǵdayda eń sońǵı komponenttegi betlik affiksi dáslepki komponentlerge de ulıwmalıq ortaq boladı, dáslepki komponentler sońǵı betlik formalı bayanlawısh arqalı tıyanaqlanadı: Jumabaydıń ajarı birese surlanıp, birese qızaradı (K.S). Áste sóylesken sesleri qulaǵına birde esitilse, birde esitilmeydi (Ó.X.).

Sonday-aq birgelkili bayanlawıshtıń dáslepki komponentleri hal feyil, kelbetlik feyil, háreket atı feyillerinen bolıp, sońǵı komponenti kómekshi hám tolıqsız feyil yamasa geypara modal sózli bolıp ta bildiriledi. Bunday jaǵdayda da sońǵı komponenttegi kómekshi sózler dáslepki komponentlerge ulıwmalıq ortaq bolıp keledi: Jol boyı paxta edi. Sonı kórgende Palwan toyınıp ta, tolǵanıp ta, oylanıp ta qaldı (Ó.A). Basınan keshirgen qayǵılı hádiyseler onıń bet álpetinen kóriner, bayqalar edi (Aybek). Albette, sonsha dúnyasınan, mártebesinen ayırılıp turǵan bay balası bul shártke oylanbawı, tolǵanbawı múmkin be?

(K.S.). Dawısı gewdesindey iri emes, jińishke, ashshı, qatın dawıslı eken

(T.Q.).

Birgelkili aǵzalardıń hárbir komponentine dıqqat awdarılıp, logikalıq pát túsirilip aytılǵanda, olardıń hárqaysısı seplik affiksli yamasa tirkewishli bolıp

Paxtakesh diyqanlar taǵı da qaytpas ǵayrat penen, qızǵınlı pát penen iske kiristi (M.D.).

Gáptiń birgelkili aǵzaları dúzilisi jaǵınan dara sózlerden, eki yamasa birneshe sózlerdiń dizbeklesiwinen bolǵan qospa hám keńeytilgen aǵza formalarında keledi: Bul saparı ol tawǵa dúrmiyin de, portfelin de alıp kelgen edi (Sh.A.). Ámiwdárya boyları sulıwlıqqa, ráhátli baylıqqa, jaynaǵan jańa ómirge iye boldı (J.A.). Brigada aǵzaları mektepte traktordı úyreniw hám onı erkin túrde basqara biliwdi qızıǵıwshılıq penen júrgizdi (J.S.).

§80. Birgelkili aǵzalardı baylanıstırıwshı qurallar.Gáptiń birgelkili aǵzaları bir-biri menen intonaciya hám dizbeklesiwshi dánekerler arqalı baylanısadı. Kópshilik izretlewshiler bul grammatikalıq qurallardıń birgelkili aǵzalardı hám qospa gáplerdi baylanıstırıwda tariyxıy jaqtan eń dáslepki hám gónesi intonaciya dep e saplaydı. Bul tuwralı M.Z.Zákiev: «Túrkiy

117

tillerinde dánekerler payda bolmastan burın-aq dizbeklewshi baylanıstırıwshı qurallar sanaw hám qarsı qoyıw intonaciyaları boldı. Dizbeklesiwshi intonaciya baylanıstırıwshı qural retinde tariyxıy birinshi hám onıń házirgi tilde háreket etiw radiusı dizbeklewshi dánekerlerdiń háreket etiw radiusına qaraǵanda ádewir keń»1 dep kórsetedi.

Haqıyqatında, intonaciya tuwralı joqarıdaǵı sıyaqlı pikir tariyxıy shıǵısı jaǵınan durıs. Sebebi, kómekshi sózlerdiń, sonıń biri dánekerlerdiń tariyxıy shıǵısı jaǵınan ádewir soń, mánili sózlerdiń dáslepki leksikalıq mánisinen uzaqlasıp, gáptegi sózlerdi bir-biri menen óz ara baylanıstırıwshı hám mánilik qatnas bildiriwshi grammatikalıq quralǵa aynalǵanlıǵı tastıyıqlaydı.2

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń barlıq stillerinde intonaciya hám dánekerler keń qollanıladı. Olardıń qollanılıwınıń birewi az, ekinshisi kóp dep sheklewge bolmaydı. Bul grammatikalıq qurallar stillik talapqa ılayıq gáptegi sózlerdiń óz ara grammatikalıq baylanısın bildiriw, gáptiń anıqlılıǵı hám ıqshamlılıǵın arttırıw ushın keń qollanılıp keledi.

Dizbeklewshi intonaciya. Intonaciya birgelkili aǵzalardı baylanıstırıwshı tiykarǵı grammatikalıq qurallardıń biri retinde xızmet atqaradı. Birgelkili aǵzalar intonaciya arqalı baylanısıp kelgende, birgelkili aǵzalardıń komponentleri arasında dawıs irkilisi sanamalı sıpatqa iye boladı. Eń kemi eki yamasa birneshe birgelkili aǵzalardı baylanıstıradı.

Birgelkli aǵzalardıń intonaciyası mánilik qatnaslarına qaray: 1) sanaw intonaciyası; 2) qarsılas intonaciya hám 3) sebep intonaciya sıyaqlı úsh túrge bólinedi.

1.Sanaw intonaciyası, kóbinese birgelkili aǵzalardıń kóp komponentli túrlerin baylanıstıradı. Sanaw intonaciyası arqalı baylanısqan birgelkili aǵzalardıń mánisi óz ara teń mánili bolıp keledi. Olardıń arasındaǵı intonaciya da bir tekles bolıp aytıladı: Awıldıń shetinde mallar, buzawlar, qoyeshkiler jayılıp júr (A.O.). Bóribay aǵaǵa, Ernazar dostıma, Eshimbetke, Ayshagúlge ólgenshe minndarman (A.B.). Nawqan máwsimi baslanaman degenshe pillekeshlik boyınsha kóp adamlar menen keńesti, oylastı, sırlastı (T.Q.);

2.Qarsılas mánili intonaciya, tiykarınan, mánileri qarama-qarsı bolǵan eki komponentli birgelkili bayanlawıshlardı baylanıstıradı:

a)hár túrli mánidegi is-háreketlerdiń bir-birine qarama-qarsı ekenligin bildiredi: Men onı ári-beri izlestirdim, tappadım (Ó.X.). Ol tislendi. Nuqıl tisleri astındaǵı erinin bólgenshe tislendi, bólmedi (T.Q).

b)birgelkili is-háreket bir-biriniń mánisin kúsheytip kórsetedi: Orǵan sayın ortalanıw túwe, ǵawlap óse berdi (K.S.). Murtaza atalıqtıń oǵı altın qabaqqa tiymek túwe, jaqınlasqan da joq (J.S.);

3. Sebep mánili intonaciya biri ekenshisiniń sebebin bildirip kelgen eki komponentli feyil bayanlawıshlardı baylanıstıradı:

118

a)birgelkili is-hárekettiń dáslepkisiniń isleniw sebebi sońǵı komponent arqalı bildiriledi: Olar túnde júrmeydi, qorqadı. Házir men usı maqsette áńgimelesip otırıwdı mınásıp kórmedim, kónbedim (Ó.X.);

b)birgelkili is-hárekettiń sońǵısınıń isleniw sebebi dáslepki is-háreket arqalı málim boladı: At mingesikke álleqashan boldırǵan edi, mamırladı (T.Q.).

Dizbeklewshi dánekerler. Dánekerler gáptiń birgelkili aǵzalarınıń arasında tek bayalanıstırıwshılıq xızmetin atqarıp qoymay, birgelkilikti dál anıqlaydı hám birgelkili aǵzalardıń arasında hár túrli mánilik qatnaslardı bildiredi.

Gáptiń birgelkili aǵzaların biriktiriwshi, qarsılas hám awıspalı dánekerler baylanıstıradı.

1. Biriktiriwshi dánekerler (da/de, menen, hám, ári, jáne, taǵı). Bul dánekerler mánileri óz ara teń bolǵan eki yamasa kóp komponentli birgelkili aǵzalardı baylanıstırıp keledi.

Hám, jáne, menen, taǵı, ári dánekerleri, kóbinese eki komponentli birgelkili aǵzalardı baylanıstıradı: Neft hám gaz xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawında paydalanıladı (gazetadan). Aldına dasturqan tolı nan menen qant qoydı(J.A.).

Hám, jáne, taǵı dánekerleri kóp komponentli birgelkili aǵzalardıń arasın baylanıstırıp kelgende qaytalanıp qollanıladı: Men ushın meniń Eshimbetim hám aqıllı, hám sulıw hám jaǵımlı (A.B.).

Da/de, ta/te dánekerleri birgelkili aǵzalardı baylanıstırıp kelgen menen, barlıq jaǵdayda haqıyqıy dánekerlerlik xızmetti atqara bermeydi. Olar kóp komponentli birgelkili aǵzalardıń hárbiri menen qaytalanıp kelgende dánekerlik xızmeti menen qatar, ózleri qatnaslı sózlerge kúsheytiwlik máni beredi. Bunday jaǵdayda da/de dánekerleriniń janapaylıq xızmeti basım keledi. Da/de kómekshi sózi tómendegi jaǵdaylarda haqıyqıy dánekerlik xızmet

atqaradı:

a)eki sıńarlı birgelkili aǵzalardıń arasında baylanıstırıwshı dánekerlik xızmette keledi: Ol qapınıń aldında sálkem eglenip turdı da, iskerige kirip ketti (K.S.);

b)eki komponentli dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstıradı: Qapı qattı ashıldı da, awızdan úlken deneli adam kórindi (K.S.);

Da/de kómekshi sózi tómendegi jaǵdaylarda janapaylıq-dánekerlik xızmet atqaradı:

a)dara sózlerge kúsheytiwshilik-janapaylıq máni beriw arqalı sońǵı sóz benen baylanıstıradı: Abat asıqpay otırıp qozılardıń ekewin de paltosına oradı (T.Q.);

b)birgelkili aǵzalardıń hárbiri menen qaytalanıp kelip, kúsheytiwshilikjanapaylıq máni beriw arqalı birgelkili aǵzalardı baylanısıtıradı: Dárya da, kól de jumjırt. Balıqtıń gúmis qalashı kóriniwden qarmaqshınıń shápikligi de, sheberligi de, tásilxorlıǵı da kerek (K.S.).

119

2. Qarsılas dánekerler (biraq, lekin, sóytsede, sonda da, degen menen, onıń menen). Dánekerlerdiń bul túri birgelkili aǵzalardı óz ara bir-birine qarsılaslıq mánide baylanıstıradı.

Qarsılas dánekerler birgelkili aǵzalardı baylanıstırıwda basqa túrlerine qaraǵanda az qollanıladı. Olar, tiykarınan, birgelkili bayanlawıshlardı, geyde birgelkili anıqlawıshlardı da baylanıstırıp keledi: Jawıngerler aqırǵı oq qalǵanǵa shekem sawash júrgizdi, biraq keyin sheginbedi (gazetadan). Boyı kishkene, biraq oǵırı iri dawıslı Súyindik biy orınsız qızbaytuǵın ǵarrı edi. Maman biyden basqalar heshnárse uqpay qalsa itimal, esitiwge qumarlanıp jaqınladı, onıń menen túsinbedi (T.Q.).

Qarsılas dánekerler tómendegi sıyaqlı birgelkili aǵzalardı baylanıstırıpkeledi:

1)biri tastıylawshı, ekinshisi biykarlawshı birgelkili aǵzalardı baylanıstıraldı: Mamandı kórse jayatuǵın bulttay túnerdi, biraq jawmadı (T.Q). Jumagúl sezdi, biraq betinen almadı (Ó.A.).

2)mánileri bir-birine qarama-qarsı bolmaǵan birgelikili aǵzalarǵa qarsılaslıq máni beriw arqalı baylanıstıradı: Izbasar jasawıl sóylemedi, lekin Bayqoshqar biyden názerin almaydı (T.Q.) Mashinadan shashı buwrıl bolǵan orta boylı, biraq shırayı ele jaslaw birew shıqtı (Ó.X.)

3. Awıspalı dánekerler (ya, yaki, yamasa, bolmasa, ya bolmasa, álle, ne).Bul dánekerler birgelkili aǵzalardı ayrımlap, pikirdiń yamasa ishárekettiń biriniń ornına biri awısıp keletuǵının bildiredi.

Awıspalı dánekerler, kóbinese birgelkili aǵzalardıń hárbiri menen qaytalanıp qollanıladı. Bunday jaǵdayda olar hárbir komponenttiń aldında keledi hám birgelkili aǵzalardıń arasında pawza islenedi: Bunı ya Jiemurat, ya Dármenbay bayqamadı. Álle qartayıp miyi ortalanǵanlıqtıń álamatı, álle elin basharta almay júr

(T.Q.). Ne atız-shelde, ne jolda qıbırlaǵan jan joq (O.B.).

Awıspalı dánekerler qaytalanbay, eki komponentli birgelkili aǵzalardıń arasın baylanıstırıp kelgende pawza islenbeydi: Kitaplardı otın ayırıwǵa barǵanda otınxanada yamasa tam basında oqıytuǵın edim (M.G.). Men erteń ya arǵı kúni keshte kelermen (T.Q.).

4. Gezekles dánekerler (gá, gáhi, gáde, bir, birese, birde, bazda, ári). Kóbinese birgelkili aǵzalardı baylanıstırıwda gá, birese dánekerleri ónimli qollanıladı.Bul dánekerler arqalı baylanısqan birgelkili aǵzalar gezekleslik máni bildiredi.

Gezekles dánekerler, kóbinese birgelkili aǵzalardıń hárbiri menen qaytalanıp qollanıladı, birgelkili aǵzalardıń arasında pawza islenedi: Ol gá túrgelip, gá júrdi, gá otırıp, gá jattı (A.B.). Jálmen birese ózinen óktemirek Jemuratqa, birese esik bettegi Temirbekke qaraydı.Serkebay bir qızardı, bir bozardı.Bazda qan sarayındaǵılar ólip qalǵanday tım-tırıs, bazda iyttiń ketegindey ulı-shuw (T.Q.). Ol jipektey jumsaq qolı menen gáhi basımnan, gáhi shashımnan sıypadı(Ó.X.). Aradaǵı usı azǵana jımjırtlıq ári qorqınıshlı, ári qáweterli edi (X.S.).

120