Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

Vokativ sóz-gápler. Bul sóz-gápler óz aldına gáplik intonaciyaǵa iye bolıp, vokativ (qaratpa) sóz-gáp xızmetinde keledi. Olar, kóbinese qaratıw mánisine kóshken apa, aǵa, balam, xalayıq, joldaslar sıyaqlı ǵalabalıq atlıqlar, geypara qaratpa mánisindegi menshikli adam atları hám turaqlı dizbekler arqalı bildiriledi.

Vokativ só-gápler tiykarǵı gápke qatnaslı sóylewshiniń qaratıw, dıqqat awdartıw, buyrıq hám emotsional-ekspressivlik mánilerdegi qatnasların ańlatadı:

1)jay qaratıw, dıqqat awdartıw mánilerinde qollanıladı: -Palman! - labbay aǵa, qolın qawsırıp ishke kirdi de, kútip turdı.

- Bar attı ertle!

- Ájep aǵa. Palman shıǵıp ketti. (S.X.). Ata! Marallar keldi! Marallar (Sh.A.);

2)buyrıq mánisin bildiredi: Áy tabelshik! Qosjanovqa aytıp bar, ózin-ózi urlaytuǵın tabelshik oǵan kerek emes (T.Q.). Tolǵanay! Brigadir! Tur! Uyqıńdı ash! - dep daladan birew baqırdı (Sh.A.);

3)emotsional-ekspressi mánide keledi: - Áy, biyhaya! xan wázirine bunday sózdi aytıwǵa qalay tilin bardı (K.M.). ..Háy, shımshıq! Qırǵıy bolǵısı kelgen shımshıq! Mamanbiydiń tislengen ashıwlı gápi Esengeldiniń jeti júyresinen ótti

(T.Q.).

Sorawlar

1.Sóz gáplerdiń ózine tán ózgesheligi boyınsha túsinik beriń? 2. Sóz gápler qanday sózler arqalı bildiriledi, mısal keltiriń? 3. Sóz gápler qanday túrlerge bólinedi, atap kórsetiń? 4. Maqullaw hám biykarlawshı sózgáplerdiń qanday sózler arqalı bildiriliwi, mánisi boyınsha túsinik beriń. Mısallar keltiriń. 5. Tańlaq hám vokativ sóz-gáplerdiń bildiriliwin hám mánilerin aytıń, mısallar keltiriń.

Tolıq hám tolıq emes gápler

§68. Tolıq hám tolıq emes gápler tuwralı túsinik. Pikir bildiriw ushın zárúrli aǵzalarınıń tolıq qatnasıw yaki tolıq qatnaspaw ózgesheliklerine qaray jay gápler tolıq hám tolıq emes gáp bolıp eki toparǵa bólinedi.

Dúzilisi hám mazmunı jaǵınan barlıq zárúrli aǵzaları tolıq qatnasqan gáplerge tolıq gáp dep ataladı. Tolıq gápler, kóbinese zárúrli aǵzaları túsirilmey, e ki bas aǵzalı hám bir bas aǵzalı dúziliste qollanıladı:

1. Shiraljinler qanday ráhát deyseń. 2. Arası tıp-tınısh. 3. Olar aspandı kólegeylemeydi. 4. Tek qapırıqtaǵı qaraǵaylarday ańqıp tura beredi (Sh.A.).

Bul gáplerde pikir bildiriwge zárúrli gáp aǵzaları tolıq qatnasıp kelgen. Olardıń hámmesi de tolıq gáp. Biraq, dúzilisi, yaǵnıy eki bas aǵzalı bir bas aǵzalı bolıp bóliniwi jaǵınan ózgeshelikke iye. Dáslepki úsh gáp bas aǵzalardıń tolıq qatnasınan dúzilgen eki bas aǵzalı gáp. Tórtinshi gáp bayanlawısh quramınan dúzilgen bir bas aǵzalı tolıq gáp.

Tolıq emes gáplerde tolıq gáplerdegidey ádettegi struktura saqlanbaydı. Pikir bildiriwge qatnaslı gáp aǵzalarınıń birewi yamasa birneshewi túsirilip te qollanıladı. Bunday gáplerde ádettegi jay gáplerge tán struktura saqlanbasa

101

da, mánilik jaqtan tolıq boladı. Olardıń tolıqlıǵı kontekst, sóylew jaǵdayı intonaciyalıq qurallar arqalı tolıqtırıladı. Mısalı: 1. - Qaysı awıldan bolasız? – Saraykóldiń ańǵarındaǵı batır molla awılınan (Q.D.).

Bul mısalda dáslepki gápte baslawısh, sońǵı gápte baslawısh hám bayanlawısh túsirilgen. Bularda gáp aǵzalarınıń qatnasıwı tolıq bolmasada, mánilik jaqtan tolıq pikir ańlatıladı.

Pikir bildiriwge qatnaslı bas yamasa ekinshi dárejeli aǵzalardıń bir yamasa birneshewi stillik talapqa ılayıq túsirilip qollanılǵan gápke tolıq emes gáp delinedi.

Gápke qatnaslı bir yamasa birneshe aǵzalarınıń túsirilip, tolıq emes formada qollanıwı, kóbinese awızeki sóylew hám dialoglarda kóplep ushırasadı. Dialoglar soraw-juwap formasında qurılǵanda, juwap gáp, kóbinese tolıq emes gáp bolıp keledi:

1. - Onday adamdı hárkim jaqsı kóredi.

Qayerlik eken? – Shımbaydan. Al, onıń atın bilmeymen. 2. - Mırzabek mında kel.

-Qayerge barmaqshı ediń?

-Rayonǵa (Ó.A.).

3. - Gúlzarmısań?-dep ishte otırıp baqırdı.

-Awa.

-Qasındaǵı kim?

-Bektemir.

-Sıyırlardı tawıp keldiń be?

-Taba almadım. (X.S.).

Tolıq emes gáplerde qaysı aǵzanıń qollanılmaǵanı logikalıq pát, sóylem jańalıqlarına baylanıslı bolıp ta keledi. Olar qaysı aǵzanıń qollanılmawına qaray tómendegi dúziliste keledi:

1.Baslawıshı qollanılmay keledi: - Inim, neli bolsań?

- Qońıratlıman (men). - Áke-shesheń bar ma?

- Joq. Jaslayımda ólgen.

- Anańnıń ne eliniń qızı ekenin bilmeytuǵın shıǵarsań?

- Bilmeymen. Kenegesler dayım (T.Q.).

2.Bayanlawıshı qollanılmaǵan boladı:

-Garrıǵa da ómir kerek, balam!

-Bizge de kerek!!!

-Bárimizge de! (Ó.A.).

3. Bas aǵzalardıń ekewi de qollanılmay keledi:

-Aytpaqshı, Jáhángir aǵa biler bunı. Tez shaqırtıw kerek, -dep usınıs etti birew.

-Ol kisi joq.

-Qayda ketipti?

-Nókiske.

-Ne ushın?

102

- Bir shaqırıqqa. (Ó.X.).

4. Ekinshi dárejeli aǵzalarınıń qaysısı bolsa da birewi qollanılmay keledi:

-Qáne, abadan turmısımız ushın paxta beremiz be?

-Beremiz. Wádeden shıǵarmız.

-Xojalıǵımız oyaqta, bizler buyaqta (Ó.X.).

-Gúz sizlerde jaman emes edi! - Awa. Gúz júdá hám ájayıp!(Q.J.).

§69. Tolıq emes gáplerdiń qollanılıwına qaray túrleri. Tolıq emes gápler qollanılıw ózgesheligine qaray, kóbinese dialoglıq qurılımlarǵa, siyregirek monolog hám qospa gáplerdiń quramında keledi. Usı sıyaqlı qollanılıw ózgesheligine qaray, olar dialoglarda qollanılatuǵın tolıq emes gápler, monologta qollanılatuǵın tolıq emes gápler hám qospa gáptiń quramında qollanılatuǵın tolıq emes gápler bolıp úsh túrge bólinedi.

1. Dialogta qollanılatuǵın tolıq emes gápler. Dialog-bul eki yamasa birneshe adamnıń óz ara sóylesiwi. Ol soraw-juwap túrinde qurıladı.

Dialoglıq gáplerde soraw belgili bir maqsetke muwapıq beriledi de, juwap sol maqsetke ılayıq ıqsham hám anıq qaytarıladı. Bunday gáplerde gáptiń mazmunına qatnaslı sóylem jańalıǵın bildiretuǵın gáp aǵzalar qatnasadı da, sol gáp ushın onsha zárúrli bolmaǵan, sóylewshi ushın burın belgili bolǵan gáp aǵzası (predmet) túsirip qaldıraladı.

-Assalawma áleykum, aǵay,-dedi ol. Men oǵan qolımdı sozıp:

-Alısqa baratırsız ba?-dedim.

-Awa. Alıs dese de boladı, -dedi ol.

-Pamirge baratırman.

-Pamirge deysiz be? Onda joldas boladı ekenbiz. Men Oshqa baratırman.

-Siziń bayaǵı saparı mennen qattı kewlińiz qalǵan shıǵar, aǵa?-dedi.

-Qashan? Yadımda joq!-dep onı qolaysız jaǵdayǵa túsirgim kelmedi (Sh.A.).

-Qayda baratırsań? Qalaǵa. – Nege? - Biydaydı sataman (J.A.).

-Apań qayda? – Úyde. – Ne pisirip atır? – Neshnárse (T.Q.).

Bul dialoglıq sóylesiwlerdiń hámmesinde de pikirge tikkeley qatnaslı eń áhmiyetli aǵza-sóylem jańalıǵı túsirlmey qollanılǵan.

2. Monologta qollanılatuǵın tolıq emes gápler. Tolıq emes gáplerdiń bul túri ózine tán qollanılıw ózgesheligine, geypara aǵzalarınıń túsirilip qaldırılıw sebeplerine hám t.b. belgilerine qaray: 1) kontekstlik tolıq emes gápler; 2) situativlik tolıq emes gápler hám 3) elliptikalıq tolıq gápler bolıp bólinedi.

1) Kontekstlik tolıq emes gápler. Tolıq emes gáplerdiń bul túrindegi qollanılmaǵan yamasa túsirilip qaldırılǵan bir yamasa birneshe aǵzaları aldınǵı gáp yamasa gáplerde berilgen bolıp, kontekst arqalı belgili bolıp turadı. Sonlıqtan bunday dúzilistegi gápler kontekstlik tolıq emes gápler dep ataladı:

1. Men de Seydandı úgitledim§ Túsinbeydi. Túsinbew bılay tursın, állenetken jat sózlerge erip júr (I.Yu.). 2. Sapargúl renjiw menen Gúlzardıń qayǵısın bólisiw menen boldı. Anasınday ǵamxorlıq kórsetti, húrmet-izzet penen otırǵızdı. Gúlzardıń kóz jasın tuyǵızdı. Keńes berdi. Jubattı (J.A.).

103

Bul birinshi, ekinshi topar gáplerdegi Túsinbeydi. Keńes berdi. Jubattı- tolıq emes gápler. Olardaǵı tolıq emeslik, túsirilgen aǵzalar aldıńǵı gápler arqalı málim bolıp, kontekstlik tolıq emes gáp wazıypasın atqaradı;

2) situativlik tolıq emes gápler. Ayırım tolıq emes gáplerdegi qollanılmaǵan gáp aǵzaları sóylew jaǵdayı yamasa situatciya arqalı belgili bolıp turadı. Bunday gáplerdegi túsirilgen yamasa qollanılmaǵan predmet, belgi, waqıya hám hádiyseler, kóbinese sóylewshi hám tıńlawshıǵa burınnan belgili bolǵanlıqtan, olardı sońǵı gáplerde qaytalap aytıwdıń keregi joq ekenligi uǵınıladı. Mısalı: 1. Ol jerde tek bolǵanı úsh xojalıq bar. Sonda da avtolovka anda-sanda úylerdiń tusında irkilip ótedi. Úsh úydiń arasındaǵı jalǵız bala bolǵan bul avtolovkanıń kiyatırǵanın eń dáslep kóredi de: - Kiyatır! -dep baqıradı ol úylerdiń aynasınıń aldına haplıǵıp juwırıp kelip. - Dúkan-mashina kiyatır.

2. – Keldi! Dúkan-mashina keldi!-dep júregi sháwkildep birden qattı baqırıp jiberedi (Sh.A.).

Bul keltirilgen eki úzinde de «Kiyatır», «Keldi» sózleri tekst ishinde – Kiyatır! -Keldi! túrinde tolıq emes gáp formasında dúzilgen. Olardıń ekewinde de bir aǵza-baslawısh qollanılmaǵan. Bul tolıq emes gápler mazmunı jaǵınan situativlik tolıq emes gáp bolıp, olardaǵı túsirilgen aǵza situatciyaǵa (sóylew jaǵdayına) baylanıslı anıqlanadı.

Situativlik tolıq emes gáplerde kontekstlik tolıq emes gápler sıyaqlı, gáptiń bas aǵzaları túsirilip qollanıladı;

3) ellipsislik tolıq emes gápler. Bul túrdegi tolıq emes gápler kontekstlik hám situtivlik tolıq emes gáplerden ózine tán ózgesheligi menen ayırılıp turadı. Bunıń ózine tán ózgesheligi kontekst yamasa situatciyaǵa baylanıslı qollanılatuǵın tolıq emes gáplerdey emes, olar bayanlawıshsız óz aldına dara túrinde qollanıladı.

Ellipsislik tolıq emes gápler dúzilisi, mazmunı hám stillik tásirliligi jaǵınan ádebiy tildiń qáliplesken norması bolıp esaplanadı. Onıń sol qáliplesken normasın buzıp, túsirilip qaldırılǵan aǵzası-bayanlawıshtı qayta ornına qosıp qollanıwǵa bolmaydı.

Ellipsislik tolıq emes gápler, kóbinese awızeki sóylew hám naqılmaqallarda, kórkem shıǵarmalarda keń qollanıladı: Er azıǵı elden, el azıǵı jerden.

Ananıń kewli balada, balanıń kewli dalada. Er tuwǵan jerine, iyt toyǵan jerine. Qus-qanatı menen, adam-elatı menen (naqıl).

Bul tolıq emes gáplerdiń hámmesinde bayanlawısh qollanılmaǵan. Olardıń qollanılmaǵan bayanlawıshı gáptiń mazmunınan anıq belgili bolıp turadı. Bular erteden xalıq tilinde usı formasında qáliplesip ketken.

Ellipsislik tolıq emes gápler kórkem shıǵarmalarda, publitsistikalıq stillerde hám gazeta maqalalarında qollanılılǵanda belgili bir dáwir hám waqıtqa baylanıslı turmıstı bayanlaw mazmunına iye bolıp keledi: Maman biy murtların tawlap qoyıp, aybatlı názer menen jigitlerine burıldı. Náwbetsizlerge. Bári dana biydiń danalıǵınan. (T.Q.). Ana hám balanıń salamatlıǵı-bárhama qorǵawda. Insannıń jasaw huquqı-eń joqarı baylıq.

104

Sońǵı kilogrammǵa shekem-tayarlaw punktine. Oqıwshılardı kásipke baǵdarlawtiykarǵı wazıypamız (gazetadan).

Ellipsislik gápler dúzilisi jaǵınan, kóbinese baslawısh hám túsirilgen bayanlawıshqa qatnaslı ekinshi dárejeli aǵzalardıń quramınan turadı: Balıqtıń tirishiligi-suw menen, baqanıń kúni kól menen. Mal shaqınan, adam-tilinen (naqıl). Barlıq kúsh-jigirimiz-xalqımızdıń iygiligine§ Onimdi kóbeytiwkútimnen (gazetadan). Oń qaptalda aǵash kát. Tórde stol. Ústinde ayna (N.D.)

Geyde tek ekinshi dárejeli aǵzadan dúziledi: Alǵa! Atakaǵa! -

Ońǵa! -Solǵa! (N.D.).

Sorawlar

1. Tolıq hám tolıq emes gápler dep atalıw sebeplerin túsindiriń? 2. Tolıq gáplerdiń qollanıw túrleri qanday, atap kórsetiń, mısallar keltiriń? 3. Monologta qollanılatuǵın tolıq emesler gápleride geypara gáp aǵzalarınıń túsirilip qollanılıwı sebebine hám basqa da ózgesheligine qaray bóliniw túrleri qanday, atap kórsetiń, mısallar keltiriń?

105

komponentine sol baslawıshtı qatnastırıp aytıwǵa boladı. Biraq, gáptiń qurılıwı stillik jaqtan usılay qáliplesken. Demek, bul jaǵdaylar feyil feyil toplamlı hám birgelkili aǵzalı gáplerdiń qospalanǵan jay gáplerden ózine tán ózgeshelikke – jay gáplerdi qospalandırıwshı sıpatqa iye ekenligin bildiredi.

Qospalanǵan gáplerdiń ayırım túrleriniń (ayırımlanǵan aǵzalı, kiris aǵza, kiris hám kiritpe gápli, qaratpa aǵzalı túrleri) ózine tán intonaciyasına iye boladı.

Qospalanǵan gápler ádettegi jay gáplerdi qospalandırıwshı sintaksislik kategoriyalardıń qatnasına qaray: 1) Feyil toplamlı gápler; 2) birgelkili aǵzalı gápler; 3) ayırımlanǵan aǵzalı gápler; 4) kiris aǵzalı, kiris hám kiritpe gápli quramlar; 5) qaratpa aǵzalı gápler túrlerge bólinedi.

I. Feyil toplamlı gápler

§71. Feyil toplamları tuwralı túsinik. Qospalanǵan gáplerdiń strukturasın feyil toplamlı sintaksislik konstrukciyalar dúzedi. Feyil toplamlı gáplerdiń quramına hal feyil, kelbetlik feyil, háreket atı feyili, shárt meyil hám basqa da bet bildiretuǵın feyillerdiń basqarıwındaǵı sózlerdiń dizbegi kiredi. Bul feyil toplamları jay gáptiń quramında onıń bir aǵzasına yamasa pútin gápke qatnaslı boladı. Olar kólemi keńeyip pútin gápke qatnaslı bolıp kelgende, mánilik hám strukturalıq jaqtan baǵınıńqı gáplerge usap, bas gáptiń is-háreketin pısıqlawıshlıq mánide sıpatlaydı, tiykarǵı is-hárekettiń subyektiniń qosımsha, ekinshi dárejeli isháreketin bildiredi.

Feyil toplamlarınıń ayırımlanǵan hám ayırımlanbaǵan túrlerinde (ásirese pısıqlawıshlıq mánide kelgende) ulıwma dúzilisi hám mánisi, olardıń gápke qatnası jaǵınan ayırmashılıq az. Bulardaǵı ayırmashılıq orın tártip, intonaciya hám sintaksislik xızmetlerinde ǵana kórinedi.

Ayırımlanǵan feyil toplamları orın tártibi jaǵınan, ózi qatnaslı aǵzadan (bayanlawıshtan) uzaq jaylasadı hám intonaciya arqalı ayırımlanıp turadı. Sintaksislik xızmeti jaǵınan tek ayırımlanǵan pısıqlawıshlıq mánini ǵanaańlatadı.

Ayırımlanǵan feyil toplamları, kóbinese ózi qatnaslı aǵza jaqın turadı hám intonaciyalıq jaqtan ayırımlanbaydı. Olar sol toplam formasında ózi qatnaslı sóz benen sintaksislik baylanısqa túsip, keńeytilgen sóz dizbegin dúzedi. Sintaksislik xızmeti jaǵınan gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzalarınıń xızmetin atqaradı. Salıstırıń: Qumnıń biyik tóbesinde otırıp, keń jaylawdaǵı háwkesi salınǵan sıyırlarǵa, otlaqlı dalalıqlarǵa mashqı etip qaradı (X.S.). Ol jońıshqanı dizden shıqqa bılǵanıp ora basladı. (I.Yu.). Men bunı jańa maydanǵa shıqqanımda abayladım (Ó.X.). Bul mısallarda dáslepki gáptegi dıqqat etilgen feyil toplamı gáptegi bayanlawıshtan uzaq jaylasıp ayırımlanıp kelgen. Sońǵı eki gáptegi toplamlar bayanlawıshqa jaqın jaylasıp ayırımlanbaǵan. Olar baylanısqa jaqın túrip onıń menen jupkerlese baylanısada hám keńeytilgen pısıqlawısh xızmetin atqaradı.

Hal feyil, kelbetlik feyil hám háreket atı feyiliniń basqarıwındaǵı sintaksislik konstrukciyalar strukturalıq jaqtan eki túrli ózgeshelikke iye boladı. Olardıń biri ózine tán baslawıshlı, e kinshisi baslawıshsız strukturada keledi.

107

Bul feyillerdiń qatnasındaǵı sintaksislik qurılımlar tiykarǵı is-hárekettiń (bayanlawıshtıń) baslawıshınan basqa, ataw túrindegi ekinshi bir baslawıshtıń isháreketin bildirip kelse baǵınıńqı gáp xızmetin atqaradı: Bultlar áste-áste kóship, aspan ashıla basladı (Ó.X.). Ol sálem berip kirip kelgende, Temirbek gazeta oqıp otır edi. Muǵallim kirip keliwden, barlıq oqıwshılar orınlarına jaylastı (T.Q.).

Hal feyil, kelbetlik feyil, háreket atı feyilleriniń basqarıwındaǵı sitnaksislik konstrukciyalar óz aldına ayırım baslawıshına iye bola almay, tiykarǵı isháreketin baslawıshına qatnaslı, onıń qosımsha, ekinshi dárejeli is-háreketin bildirip kelse, feyil toplamın dúzedi.

Feyil toplamları jay gáplerdiń quramında kelgende, tómendegi ózgesheliklerge iye boladı.

1.Feyil toplamları neshe sózden dúzilse de, gáplik belgige (predikativlikke) iye bola almaydı, sóz dizbeginiń ayırıqsha bir túri retinde qaraladı. Olar ayırımlanbay kelgende, pútin gápke emes, onıń bir aǵzasına qatnaslı, sol aǵza menen baylanısıp, keńeytilgen sóz dizbegin dúzedi.

2.Feyil toplamlarında gáp dúziwshi grammatikalıq baslawısh hám bayanlawısh bolmaydı.

3.Feyil toplamın dúziwshi betlik emes feyiller tiykarǵı is-hárekettiń baslawıshına qatnaslı onıń qosımsha, ekinshi dárejeli is-háreketin bildiredi.

4.Feyil toplamları bayanlawısh penen feyil formaları, seplik affiksleri hám tirkewishler arqalı baylanısadı.

5.Betlik e mes feyil toplamları ózi qatnaslı is-háreketke (bayanlawıshqa) jaqın kelgende intonaciya arqalı ayırımlanbaydı.

Feyil toplamları basqarıwshı feyillerdiń morfologiyalıq bildiriliwine qaray, hal feyil toplamı, kelbetlik feyil toplamı, háreket atı feyil toplamı hám shárt meyil toplamı sıyaqlı túrlerge bólinedi.

Hal feyil toplamlı gápler

§72. Hal feyil toplamlı gápler tuwralı túsinik. Hal feyiller hár túrli formadaǵı tolıqlawısh hám pısıqlawısh mánili sózlerdi basqarıp, hal feyil toplamın dúzedi. Hal feyiller feyil toplamın dúzip kelgende, háreketlik mánisin saqlap, eki tárepleme sintaksislik xızmet atqarıp turıwı tiyis: birinshiden tiykarǵı is-háreketke qatnaslı onı pısıqlawıshlıq mánide sıpatlaydı, ekinshiden, tiykarǵı ishárekettiń iyesine qatnaslı onıń qosımsha, ekinshidárejeli is-háreketin bildiredi.

Hal feyildiń qatnasındaǵı tómendegi sıyaqlı sózlerdiń dizbegi hal feyil toplamı dep esaplanbaydı:

1)háreketlik mánisi hálsizlengen hal feyildiń yamasa idiomalıq mánige kóshken sózlerdiń dizbegi hal feyil toplamı bola almaydı: Olar túrt atlı bolıp awılǵa kún shıǵa ketti. Sonda da ol mıyıq tartıp sóyledi (T.Q.). Hámiyda pisi qurıp, bawırı órtenip, túse sup suwıq bolıp úyge kirdi (Ó.X.);

2)mánisi kómekshilik xızmetke ótken hal feyildiń qatnasındaǵı sózlerdiń dizbegi hal feyil toplamın dúze almaydı: Túrli elesler kóz aldınan

108

kinonıń lentasınday bolıp birim-birim ótip turdı (X.S.). Ol mámlekettiń múlkin kózdiń qarashıǵınday etip saqlaydı (Á.T.).

Hal feyil toplamları strukturalıq jaqtan tómendegishe dúziledi:

1)hal feyil tek tolıqlawısh yamasa pısıqlawısh mánili sózlerdi basqarıp, ekinshi dárejeli aǵza hám logikalıq predikattan turadı: Basımdı kóterińkirep, jazıqlıqqa qarayman (S.S.). Bizler tóbeden jılısıp aldımızdaǵı páslikke tústik

(N.D.). Samosavallar kárwanday dizilisip kelip tur (Ó.X.).

2)hal feyilli toplamlardıń quramı tolıqlawısh hám pısıqlawısh mánili sózlerge iye bolıp, keńeyip keledi: Orınbay qol pulemetin dushpanǵa qarata úshi-úshine atıp alǵa qaray baratır (X.S). Ekewi birden oshaqtıń aldına abına otırıp otqa jılınıp aldı (A.Á.);

3)hal feyilli toplamlardıń quramındaǵı tolıqlawısh hám pısıqlawıshlar óz anıqlawıshlarına iye bolıp keńeyip keledi: Dáryanıń kúnbatar arqasındaǵı Porlıtawdıń ájjesi bultsız aspannıń quyashına shaǵılısıp jarqıraydı (T.Q.).

Gónege qarap ketetuǵın joldıń ústinde dizbeklesip segiz arba tur edi (J.S.).

§73. Hal feyil toplamınıń struktura-semantikalıq túrleri. Hal feyil formalarınıń barlıq túrleri hal feyil toplamın dúze aladı. Olar tómendegi sturktura-semantikalıq túrlerge bólinedi:

1. p (ıp/-ip) formalı toplam. Hal feyildiń –p formalı túri feyil toplamın dúzip kelgende, semantikalıq jaqtan tiykarǵı is-háreketti hár túrli pısıqlawıshlıq mánilerde sıpatlaydı:

-p formalı toplam tiykarǵı is-háreketti sın, waqıt, sebep, maqset, shárt mánilerinde sıpatlaydı: Iri torańǵıllar, juwan ermanı jıńǵıllar izshilerge jol siltegendey dizilisip artta qalıp baratır (T.Q.). Ol óziniń tuwılǵan Shıbıqlı awılında oqıp júrip miynet etiwge qızıqsındı (X.S.). Seniń erlik islerdi kórip júdá quwandıq (Á.T.).

Dárya, teńiz, kanallarda, kóllerde, Xalıq júgin tasıp paraxod júzdi (J.A.).

Suw tańsıqlıǵın úlkemizdiń ishki suw resurslarınan paydalanbay turıp sheshiw múmkin emes (gazetadan).

2.–a, -e, -ma+y formalı toplam. Hal feyildiń bul formalarınan dúzilgen toplamlar tiykarǵı is-háreketke (bayanlawıshqa) sın, waqıt, sebep, shárt hám qarsılaslıq mánilerde qatnas jasaydı: Traktor jerdegi batpaq-satpaqtı tıńlamay alǵa jıljıdı (Ó.A.). Tún yarımında esiktiń qaǵılıwınan Aytbay úst kiyimin jamıla dalaǵa shıqtı (A.B.). Ol sonshelli jaylaw kóre júre, neshshe shopanlar menen

úyirsek bola júre bunday orınlı talaptı heshkimnen esitken joq edi (Ó.X.). At júktiń awırlıǵına shıdamay bir jambaslap jıǵıldı. Menmen degen sáteń jigitler malaqayımnıń qulaǵın túsirmey júre almaydı (A.Á.). Ózi molla bola tura urlıqtı jaqsı kóredi (T.Q.).

3.-ǵansha/-genshe,-galı/-geli, -mastan/-mesten formalı toplamlar:

1) -ǵansha/-genshe formalı toplam muǵdar, salıstırıwshılıq, shárt pısıqlawısh mánilerin bildiredi: Ákem biyday quramın alǵansha qaldı (T.Q.). Ǵarrını sınaǵansha qádirin biliw kerek (Ó.A.). Qandar dushpanınan ósh

109

alalmay kelgen adamlardıń Bekmurzanı óz qolı menen jazalamaǵansha kewli kenshimedi (X.S.).

2)-ǵalı/-geli formalı toplamı sol formasında hám beri, berli tirkewishi menen dizbeklesip kelip te, waqıt pısıqlawısh mánisinde keledi: Ol usı úyge kelgeli dalaǵa shıqpaǵan edi (T.Q.). Yasın aǵa menen Nikolay azanǵı saat jetilerde ketkeli berli ele qaytıp kelgen joq (S.S.);

3)–mastan-mesten formalı toplam tiykarǵı is-háreketke qatnaslı sın hám waqıt pısıqlawısh mánilerin bildiredi: Olar bir grammada paxtanı atızda qaldırmastan mámleketke jıynap tapsırdı (X.S.). Aradan bir ay ótpesten kolxoz Tursınayǵa biraz pul, biyday berdi (N.S.). Erteńine kún shıqpastan burın Dániyar ekewimiz atlardı qırmanǵa ákeldik (SH.A.);

4)-ganday/-gendey, -ǵanlıqtan/-genlikten formalı toplamlar:

1)-ganday/-gendey formalı toplam tiykarǵı is-háreketke qatnaslı sın hám salıstırıwshılıq mánilerde keledi: Kúnniń suwıqlıǵı kem-kem basılıp kiyatırǵanday seziledi. Ol qız úlken bir saltanatlı toyǵa kelgendey bolıp kiyinipti (A.Á.). Jigittiń keletuǵın kúnin aspandaǵı juldızlardı sanaǵanday etip bayaǵı júregi menen sanaǵanı da júrdi (Ó.A.);

2)-ǵanlıqtan/-genlikten formalı toplam tiykarǵı is-hárekettiń isleniwsebebin bildirip, onı sebep pısıqlawısh mánsinde sıpatlaydı: Bul diywal kóshege jantas joldıń ústi bolǵanlıqtan qáwipli edi (Q.E.). Ol kúrte shalbar menen júrgenlikten tońa basladı (J.S.).

Kelbetlik feyil toplamlı gápler

§74. Kelbetlik feyil toplamı tuwralı túsinik. Kelbetlik feyiller hár túrli formadaǵı sózlerdi basqarıp, kelbetlik feyil toplamın dúzedi. Kelbetlik feyil toplamın dúziwde, tiykarınan onıń -ǵan-gen (-qan-ken) forması qaraqalpaq tilinde keń qollanıladı.

Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik feyil boyınsha arnawlı izertlew júrgizgen D.S.Nasırov bul feyildiń morfologiyalıq ózgesheliklerin izertlew menen qatar, sintaksislik funkciyasında ádewir keń sóz etedi. Bul avtordıń izertlewinde kelbetlik feyil formalarınıń hámme túriniń feyil toplamın dúzip keletuǵını kórsetiledi.1

Qazaq tilindegi qospalanǵan gápti izertlewshi Q.Esenov kelbetlik feyil toplamın jasawǵa usı feyildiń barlıq formaları emes, tek -ǵan formalı túri qatnasıp otıradı dep kórsetedi. Sonıń menen qatar, geyde kelbetlik feyildiń –ar formalı túri de qatnasatuǵınınıń eskertedi.2

Haqıyqatında, qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyil formalarınıń barlıq túrleri feyil toplamın dúze aladı. Biraq, olardıń kópshiliginiń feyil toplamın dúziw órisi -ǵan formasınday ónimli emes.

Kelbetlik feyiller ataw formasında, seplik affiksli, tirkewishli hám tirkewishlik xızmettegi kómekshi sózli bolıp keledi. Olar formalıq ózgesheliklerine qaray birneshe mánilik ózgesheliklerge iye boladı.

1Nasırov D.S. Qaraqalpaq tilinde kelbetlik feyil. Nókis, 1964.

2Esenov Q. Qazaq tilindegi kúrdelengen sóylemder. Almatı, 1974, 149-bet.

110