Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)
.pdfJúreginiń yoshı nege jumsalǵanın umıtıw múmkin emes. Kerek waqtında kómeklesiw dárkar (A.B.). Bálki, meniń onday gáplerge joqlıǵımnan bolıwı da itimal (S.S.).
2.Analitikalıq formadaǵı tilek meyil arqalı bildiriledi: Kósheniń shetine shekem júrip qaytqısı keldi (S.S). Buǵan Seyilxannıń otırǵısı kelmedi (Ó.A).
Qorıqpay ushıp barıp qıyaǵa, Qarshıǵaday qonǵım keledi. Álem tar gewdeme sıyama?
Jayǵastırıp kórgim keledi.
Ázelden de tolı dúnyaǵa,
Toppelem bolǵım keledi. (U.X.).
3.-ıwǵa/-iwge formalı infinitivge tuwra keldi, bol kómekshi feyilleriniń dizbeklesip keliwinen boladı: Menińde irkiliwime tuwra keldi (S.S.). Bunday pikir menen kelisiwge bolmaydı. Ayırım waqıtları mámleketlik rezervlerdi rawajlandırıwǵa tuwra keldi (gazetadan). Áne, sonnan keyin barlıq baspashılardı shetinen qıyratıwǵa boladı (Yu.L.).
4.-ıp/-ip,-p formalı hal feyilge bolmaydı kómekshi feyiliniń dizbeklesip keliwinen boladı: Jerdiń batpaqlıǵınan júrip bolmaydı. Házir traktordı sol jerge aparıp bolmaydı. Onı sózden utıp bolmaydı (A.Á.). Aydı etek penen jawıp bolmaydı (naqıl).
5.III bettegi shárt meyilge bol (bolımlı hám bolımsız formada) kómekshi feyiliniń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi: Olarǵa isense boladı. Kóp keshige berse bolmaydı (T.Q.). Gawashanı tez qandırıp suwǵarıp turmasa bolmaydı
(gazetadan).
6.Anıqlıq meyil hám buyrıq meyil formalarındaǵı belgisiz dáreje feyillerinen boladı: Kópirge usı jol menen barıladı. Qolda bar múmkinshiliklerden tolıq paydalanılsın (gazetadan). Rossiyanıń sherikleriniń háreketleri haqqında gazetada jazıladı (Yu.L.).
7.Iyesiz gáptiń bas aǵzası tań attı, ay tuwdı, gewgim tústi, kún awdı, kesh boldı, báhár kirdi, gúz boldı t.b tábiyat qubılıslarına baylanıslı qollanılatuǵın turaqlı dizbeklerden, sonday-aq pisi qurıdı, júregi háwlirdi, mazası qashtı, túsi qashtı, uyqısı qashı, keypi qashtı, kózi jetti, ishi pisti, janı shıqtı, janı ashıdı t.b. sıyaqlı adamnıń psixologiyalıq halatın bildiretuǵın frazeologiyalıq dizbeklerden boladı: Tań attı. Tań sholpanı tuwılǵan balıqtay kók teńiziniń kóksine kirip ketti (J.A.). Jaz ótti. Gúz keldi. Ósimliklerdi qıraw urıp, kók japıraqlar sarǵaya basladı (S.A.). Imırt jabıldı. Qas qaraydı (Ó.X.). Ishi pisti. Maza ketti. (Ó.A.).
Atawısh bir bas aǵzalı gáp
§64. Ataw gápler. Bas aǵzası ataw seplik formasındaǵı atlıq yamasa atlıqlasqan sózlerden bolǵan bir bas aǵzalı gáplerge ataw gáp delinedi. Ataw gápler predmet, qubılıs yamasa hádiyselerdiń barlıǵın tastıyıqlap, atap kórsetedi. Predikativlikke qatnaslılıǵı jaǵınan házirgi máhál, gáplik
91
intonaciyaǵa iye boladı: Tún. Tastay qarańǵı. Qıs. Túp degen túkirik jerge túspeytuǵın qattı suwıq. (N.D.)
Ataw gápler, kóbinese xabar, geyde úndew, soraw intonaciyaları menen aytıladı: Gúz. Qońır salqın. Tım-tus shoqalaq-shoqalaq qum (Ó.X.).
Paraxatshılıq!
Bul sózde erk.
Tuwısqanlıq, lázzat, baxıt hám Bul sózde jám márt adamlardıń
Berk birligi, mehr hám xújdan. (G.Ts.).
Paxta? Onıń táǵdiri? Xalıq qalıń jaylasqan Túrkstannıń tiykarǵı kásibiniń táǵdiri-paxtanıń táǵdiri! (gazetadan).
Ataw gápler kontekstten bólek, dara túrinde qollanılmaydı. Ataw gáp penen kelgen gápler ataw gápke mánisles bolǵan is-háreket, waqıyalardı bayanlap, onıń mazmunın tolıqtırıp, keńeytip keledi: Tórtkúl jaǵısı. Bıq-jıq adam. Keme qoyıwǵa jer joq. Bir keme dáryanı órlep kelip atırsa, bir keme ıqqa ya órge ketip atır. Tım-tus shawqım-súren (Ó.X.).
Ataw gápler ataw seplik formasındaǵı atlıq hám atlıqlasqan sózlerdiń barlıǵınan bola bermeydi. Olar aytılajaq pikirdiń mazmunına tikkeley qatnası bar, tábiyat, keńeslik obyektleri, orın, waqıtqa qatnaslı atawıshlar, turmıs buyımları hám t.b. atlıq sózler arqalı bildiriledi:
1.Ataw gápler tábiyat, keńislik, máwsimniń atamaları hám awıl, qala, geografiyalıq atamalardı bildiretuǵın sózlerden boladı: Tún. Tórtkúl aspanında juldızlar jaynap tur. Qıs máwsimi, Ámiwdárya ele burınǵısınsha tolıp-tasıp burqıp aǵıp tur (Ó.X.). Báhár tańı. Kún shuǵlası Qızılqum menen Qaraqumnıń arasına nur tarattı (X.S.). Uytqıǵan dawıl. Gúwildegen kók teńiz. Gúńirengen ashıwlı buyra tolqın dawıl menen alısıwda. (N.D.).
2.Orın hám waqıt mánili atlıqlarǵa boyı, etegi, jaǵası, ortası, ishi, aldı, gezi, waqtı, t.b. kómekshi atawıshlardıń dizbeklesip keliwinen boladı. Bunday dúzilistegi ataw gáptiń quramındaǵı sózler izafetlik konstrukciyada tartımlanıp qollanıladı: Aqbulaqtıń boyı. Tawdıń etegi. Tawdan tómen qarap bulaq aǵıp tur. Jaz waqtı (N.D.). Tún ortası. Aspandaǵı shabıra bultlardıń arasınan altın ay sıǵalap qaraydı. (K.S.).
Sonday-aq, kómekshilik xızmettegi máhál, waqıt, jer t.b. waqıt, orın mánili atawısh sózlerdiń kelbetlik feyildiń basqarıwındaǵı sózlerge dizbeklesip keliwinen boladı: Tús awǵan máhál. Aqqalaǵa qaray sozılǵan gúzar jol menen mashina zıtqıp kiyatır. Tawdıń etegi. Kún shıǵıp kiyatırǵan waqıt. Dárbent tawdıń etegi. Bayraqtan at keletuǵın jer. Altın qabaq qurıwlıtur (N.D.).
3.Sanlıq sózlerdiń waqıt mánili atawıshlar menen dizbeklesiwi arqalı bildiiledi: On toǵızınshı jıldıń báhári. Ámiwdáryada muzlar erip, paraxodlar júre basladı (J.Sh.). 1943-jıl. Qıs. Kún qaqaman suwıq. (Ó.X.). Saat
4.Belgilengen waqıt ótti. On minuttan keyin samoletlar qaytıp keliwi tiyis (N.D.).
4.Áne, mine siltew almasıqlarınıń atlıqlar menen dizbeklesip keliwinen boladı: Áne saxna! Áne zal! Sonday sulıw! Jaqında ǵana bunday mádeniyat
92
sarayı joq edi,-dedi Hamza kózin zal hám saxnadan ayırmay (J.Sh.). Mine jigit!
Naǵız Araldıń tolqınında tuwılǵan jigit (K.S.).
Ataw gápler dúzilisi jaǵınan keńeytilmegen hám keńeytilgen dúzilisilerde qollanıladı:
a)ataw gáp keńeytilmegen bolıp kelgende dara sóz formasında yamasa tek bas aǵzanıń quramınan dúzilgen eki ya birneshe sózdiń dizbeginen dúziledi. Sóz dizbegi formasında kelgen ataw gápler sintaksislik aǵzalarǵa bólinbeytuǵın bas aǵzanıń quramınan turadı: Qıs. Diyqan qarap jatpaydı eken. Hámme jerde ǵajjaǵaj miynet (S.S.). Oktyabr ayı. Jamǵır tındı, shańı burqırap atırǵan jollarǵa suw sebilgendey boldı. On segizinshi jıldıń báhári. Ámiwdáryanıń muzı erip, shep jaǵalıqtan oń jaǵalıǵına qayıq penen ótetuǵın waqıt baslandı (J.Sh.);
b)keńeytilgen ataw gáplerdiń bas aǵzası óz anıqlawıshlarına iye bolıp, dúzilisi jaǵınan keńeyip keledi. Bunday dúziliste kelgen ataw gáp bas hám ekinshi dárejeli aǵzaǵa ajıratıladı. Bas aǵzanıń quramı, kóbinese anıqlawısh, geyde pısıqlawıshlıq dúzilisten turadı. Mısalı: Tastay túnek qarańǵı tún. Qızketken qazıwshıları qattı uyqıda. Ámiwdárya burqıp aqpaqta (J.A). Qala hákiminiń keń jayı. Hámme tım-tırıs. Hámme xalıq bir ullı adamdı kútip otır (Sh.A.). Jawzada jawday egis baslanǵn máhál. Timtustan zańqıldaǵan átshóktiń, juǵırlasqan shımshıqlardıń dawısı esitiledi (Ó.X.). Toǵayda tınıshlıq. Torańǵıldıń dushpanı taq-tuq etken aybaltalardıń taqıldısı esitilmeydi (J.A.). Kóshemizde oyın-zawıq. Kewil jaqın adamlar Nawrız bayramın bayramlamaqta (gazetadan).
§65. Ataw gáptiń semantikalıq túrleri. Ataw gápler semantikalıq jaqtan tastıyıqlawshı ataw gáp, eleslewshi ataw gáp hám menshikli ataw gáp bolıp, úsh semantikalıq túrlerge bólinedi.
1. Tastıyıqlawshı ataw gáp. Ataw gáptiń bul túri predmet, waqıya hám hádiyselerdiń házirgi waqıtta barlıǵın atap, tastıyıqlap kórsetiw mánisinde qollanıladı. Olar óz ishinde tómendegi semantikalıq túrlerge bólinedi:
1)tastıyıqlawshı ataw gáp is-háreket, waqıyalar qatnaslı bolǵan tábiyat obyektleriniń barlıǵın xabarlaydı: Jarıq aylı tún. Alıstan munarlanıp taw kórinedi. Bir jaqta jaltırap aǵıp atırǵan dárya (N.D.). Isqırǵan qıs. Sıqırlap qar da jawar. Muz ústine qızıl suw shıǵıp balıqshılardı abırjıtar (Ó.A.).
Tún. Tıp-tınısh kók aspan,
Uyqılamastan qaradım. (Muwsa Jálil).
2)is-háreket, waqıyalardıń belgili keńisliktegi orın hám waqıtqa qatnaslı ekenligin bildiredi: Ózbekstan. Mırzashól. Keń sahra dala. Poezd pát penen alǵa umtılmaqta. Keń maydanlıq. Bul jerde ómir ushın gúres júrip atır (Ó.A.).
Saratannıń tamıljıǵan ıssı kúni. Tús mezgili. Artqı shiyi túrilgen
93
qara úydiń tórinde Nazlı kempir, japsarda Jamila otır (K.S.). Ullı sáske.
Arnanıń suwı jaǵaǵa shawıldap urıp jattı (Ó.A.);
3)hár túrli predmet, qubılıslardıń házirgi waqıtta barlıǵın tastıyıqlap kórsetedi: Mal hám adamlar§ Kún júzi, átirap-aynala barlıq nárse joldıń ala burqan shańınan kómilgen (S.S.). Dúp-dúziw kóshe. Zırıldap júrgen avtomobil. Gúrildegen traktor. Telegraftiń baǵanaları. Ayqısh-uyqısh tartılǵan sım temir. Elektrostanciya. Tún jarıq (N.D.);
4)emotsionallıq máni bildiredi: Urıs!.. Ápsheriń ábeshiy! Ne degen atıshuwlı jıyınsan? Saǵıyranıń júregine hásiret salasań! (K.S.). Ayralıq! Ayralıqtıń otı jaman bolar eken (J.A.).
2. Eleslewshi ataw gáp. Sóylewshi kórgen yamasa esitken nárselerinen (predmet, qubılıs-hádiyeselerden) tásirlenedi, onı kóz aldına keltirip, óziniń oyı qatnaslı obyekt retinde óz sóziniń ishinde keltirip aytadı. Bunday oylaw, adam sanasında eleslewshi atlıqlar ataw gápke usap, ataw seplik formasında qollanıladı. Olar intonaciyalıq jaqtan eki túrli ózgeshelikke iye boladı:
1. Ooo, Ámuwim, sen tasıp jaǵańdı qansha jemirseń sonsha quwanısh (T.Q.). 2. Ámiw! Usı bir asaw Ámiwdiń kórinisine tańlanıp qarap turǵan jas jigittiń yadına GRES basqarmasınıń baslıǵı Shereminniń kózi tústi (J.S.).
Bul mısallarda dıqqat etilgen sózler ekewinde de ataw formasındaǵı atlıq sóz arqalı bildirilgen. Olardıń dáslepkisi bir jay gáptiń quramında ayırıw intonaciyasına iye bolıp, útir arqalı bólinip jazılǵan. Ekinshisi óz aldına gáplik intonaciyaǵa iye bolıp, kommunikativlik birlik sıpatında qollanılǵan. Bul gáplerdiń birinshisinde, dıqqat etilgen sóz stillik talapqa ılayıq, pikirdiń tiykarǵı túyini usı sózde ekenligi sóylewshi tárepinen eskertilip, stillik obyekt retinde qollanıwshı atawısh funkciyasın atqaradı. Al, ekinshi gáptegi dıqqat etilgen sóz intonaciyalıq pútinlikke iye bolıw arqalı gáplik funkciyanı atqaradı.
Eleslewshi ataw gáp morfologiyalıq bildiriliwi boyınsha tastıyıqlawshı ataw gáp penen birdey. Al, mánisi, qollanılıw hám bayanlawıshı jaǵınan olar birbirinen ózgeshelikke iye.
Tastıyıqlawshı ataw gáp funkciyasındaǵı predmet, waqıya, hádiyseler sóylewshi tárepinen házirgi máhálge qatnaslı atap, tastıyıqlap kórsetedi. Bul jaǵdayda sol predmet tuwralı oylaw, elesletiw protsessi ańlatılmaydı. Al, eleslewshi ataw gáp funkciyasındaǵı atlıqlar sóylewshiniń kóz aldında yamasa sanasında eleslewshi predmet mánisinde uǵınıladı. Salıstırıń: 1. Qaqaman qıs. Hárbir shopan jılǵanıń ishi yamasa qumlardıń arasındaǵı oypawıt jerlerdi tawıp alıp, qara úylerin tigip qoy qoraların islep qıslap atır (T.N.). 2. Báhár! Jıldıń bul máwsimi gúllan názikliktiń, joqarı muxabbattıń, jaslıqtıń bası, quwanıshtıń saǵası
(T.Q.).
Bul gáplerdiń dáslepkisi házirgi máhálge qatnaslı tastıyıqlap, atap kórsetiw funkciyasın atqaradı. Al, ekinshi gáptegi dıqqat etilgen báhár sózinen házirgi máhálge qatnaslı tastıyıqlaw, atap kórsetiwshi máni ańlasılmaydı. Ol mánilik jaqtan sóylewshiniń sol obyektti kóz aldına keltirip, oylaw, eleslew mánisin bildiredi.
94
Eleslewshi ataw gáptiń mánisi kontekst arqalı málim boladı. Olar kontekstten dara halında qollanılmaydı. Eleslewshi ataw gápler basqa gápler menen qatar keliw arqalı keń uǵım ańlatadı. Olar jay eleslewshi atawısh gáp funkciyasında keliw menen qatar, emotsional-ekspressivlik túske iye boladı.
Bul mánidegi ataw gápler, kóbinese o, ox, hey, hay, ah t.b. tańlaqlar menen qollanılıp keledi: O, Jeńis! Bizler seni qanshelli zarıǵıp kútken edik! Oooh, ómir! Abaysız aljasqan isleriń ushın juwap beriwden artıq musallat bar ma? Hay, hay jarıqlıq! Seniń tasıp ırasıńdı kemirgenińe qansha waqıt boldı§ Burınǵı keypińe qarasam, eski qádirińdi tiklep kiyatırǵanǵa megzeyseń. Tasıy ber meniń ıǵbalım -Ámiwim!
Demek, bul sıyaqlı ataw sepliktegi atlıqlar intonaciyalıq pútinlikke iye bolıwı hám kontekstte keń mánide gáplik uǵım bildiriwi jaǵınan atawısh bir bas aǵzalı gáplerdiń ayrıqsha bir túri - eleslewshi ataw gáp dep qaraladı. Eleslewshi ataw gáp, kóbinese haqıyqatlıqqa sóylewshiniń subyektivlik qatnasın bildirip keledi. Sonlıqtan onı subyektiv ataw gáp dep qarawǵa da boladı.
3. Menshikli ataw gáp. Ataw gáptiń bul túrine kitap, gazeta-jurnal, kórkem shıǵarma, mekeme, kárxana, oqıw orınları hám t.b. Menshikli atamalardıń atları kiredi: «Qırq qız» (dástan), «Qaraqalpaq qızı» (roman),
«Erkin Qaraqalpaqstan» (gazeta). Nókis mámleketlik institutı. Awıl xojalıq kolledji. «Aydın jol» (sawda orayı) t.b.
Bul sıyaqlı menshikli atamalardıń gápke qatnası grammatikalıq ádebiyatlarda hár túrli qaraladı. Olardıń bir qatarında menshikli atamalar belgili bir predmet, qubılıs tuwralı keń túsinik beretuǵını esapqa alınıp, ataw gáptiń bir túri retinde úyreniledi.1 Ekinshi birewlerinde bul atamalar gáp emes, zatlardıń jay ataması dep kórsetiledi.2
Haqıyqatında, menshikli atamalardıń jazıwı gáp emes. Olardıń tiykarǵı funkciyası-predmetlerdiń menshikli atın bildiriw. Biraq ataw gáp retinde qaralıp júrgen kitap, gazeta-jurnal, kórkem shıǵarma, mákeme t.b. menshikli jazıw atları joqarıda atalǵan miynetlerge kórsetilgendey keń túsinik bildiredi. Bul tuwralı N.K.Dmitriev tómendegishe túsinik beredi: Eger «zimnee utro» degen sóz Pushkin qosıǵınıń basında tursa, onda bul sózler qosıqtıń ataması haqqında xabarlaydı hám ataw gáp bola almadı, al basqa jaǵdaylarda «zimnee utro» degen sóz jay sóz dizbegi (anıqlawısh-anıqlınıwshı) ǵana boladı1 deydi. Sonday-aq, mákeme aldına hám qapılarına, magazinlerge qıstırılǵan jazıw atamaları, ádebiy shıǵarma, gazeta-jurnal, maqalalardıń atları ataw gáp boladıdep esaplaydı.
Menshikli atamalardıń jazıwlarınıń bunday jaǵdaylarda ataw gáp funkciyasın atqarıwına shek keltiriwge bolmaydı. Máselen, gazetanıń
95
basındaǵı «Erkin Qaraqalpaqstan» ataması, gazetada basılǵan «Paraxatshılıq isine úles», «Mashina-mádetkárimiz» t.b. sıyaqlı atamalar ataw gáptiń talabına juwap beredi.
Ataw gáplerdiń bul túri dara sóz formasında, sóz dizbegi yamasa jay gáp formalarında keliwi múmkin: «Boz ataw» (K.Sultanovtıń romanınıń atı),
«Erte kelgen tırnalar» (Sh.Aytmatovtıń shıǵarmasınıń atı). «Adamlarǵa baxıt inam et» (Yu.Leontishevtiń romanıń atı) t.b.
Demek, kitap, gazeta-jurnal, kórkem shıǵarma, mákeme, oqıw ornı t.b. menshikli atamalar joqarıda bayan etilgeni sıyaqlı, keń túsinik bildiriliwine baylanıslı ataw gáp xızmetinde qollanıladı.
Sorawlar
1. Qanday gápler bir bas aǵzalı gápler dep ataladı hám olardan eki bas aǵzalı gáplerden ayırmashılıǵı qanday? 2. Bir bas aǵzalı gápler bas aǵzalarınıń bildiriliwine qaray qanday túrlerge bólinedi? Mısallar keltriń. 3. Feyil bir bas aǵzalı gáplerdiń túrlerin bir-birinen ózgesheligin hám olardıń ne ushın iyesi belgili, iyesi belgisiz, iyesi ulıwmalasqan, iyesiz gáp atalıw sebeplerin aytıń? 4. Iyesiz gáptiń bildiriliwi boyınsha túsinik beriń, mısallar keltiriń. 5. Ataw gáptiń ózine tán ózgesheligin hám semantikalıq túrlerinaytıń, mısallar keltiriń?
Sóz-gápler
§66. Sóz-gápler tuwralı túsinik. Házirgi sintaksislik úyreniliwlerde jay gápler dúzilisi jaǵınan gáp aǵzalarına bóliniw, bólinbew imkaniyatına qaray, aǵzalarǵa bólinetuǵın (eki bas aǵzalı hám bir bas aǵzalı) gápler hám bólinbeytuǵın (sóz gápler) gápler bolıp ekige bólinedi. Bólinbeytuǵın gáplerdiń strukturasın sintaksislik gáp aǵzası xızmetinde emes, xabarlaw intonaciyası arqalı kommunikativlik funkciya atqaratuǵın sózler dúzedi.
96
Sóz gápler morfologiyalıq bildiriliwi jaǵınan, tiykarınan, leksikalıq mánisi tolıq bolmaǵan sóz shaqapları (modal sóz,tańlaq, modallıq mánige ótken basqa da sózler) bildiriledi.
Sóz gáplerdiń dúziliwinde intonaciya baslı roldi atqaradı. Olardıń predikativligi de, modallıǵıda intonaciya arqalı táminlenedi
Sóz-gáplerdiń mánisi, kóbinese kontestke qatnaslı boladı. Sóz gápler menen qatar kelgen tiykarǵı gápler onıń mánisin anıqlaydı yamasa onıń túsindiriwshisi sıpatında keledi. Mısalı: -Qaraqalpaqstannan kiyatırsız ba?
–Awa. Men de qaraqalpaqpan. -Qaysı rayonnan? -Shımbaydan. –Ele xabar joq pa? –Kimnen? –Kiyikbaydan. –Joq (J.A.).-Há, áttegen-ay! Seniń jasıńda ózim bolǵanda ma, ózińdey jigitler mashina aydap júr (Sh.A.). –Tınıq kól boyında ósken jal qamıstı kórdiń be? –Kórdim. Way-oy! Kirpikleri sonday ma? –Sonday (T.Q.).
Bul mısallarda dıqqat etilgen awa, joq sózler sóz-gáp funkciyasında kelgen. Olardıń mánisi kontekst penen baylanıslı bolıp, soraw gáplerge maqullaw hám biykarlaw mánidegi juwaptı bildiredi. Sońǵı gáplerdegi há, áttegen-ay, way-oy tańlaq sózleri tikarǵı gápke qatnaslı sóylewshiniń ókiniw hám tańlanıw mánisindegi unamlı hám unamsız sezimlerin bildiretuǵın sóz-gáp funkciyasın atqaradı.
Demek, bir sóz yaki bólinbeytuǵın sózlerdiń dizbegi arqalı bildirilip, sóylewshiniń hár túrli modallıq, emotsional-ekspressivlik qatnasların bildiretuǵın sózlerge sóz-gáp dep ataladı.
§67. Sóz gáplerdiń túrleri. Sóz-gápler struktura-semantikalıq hám kommunikativlik funkciyası boyınsha birneshe mánilik túrlege bólinedi. Olar aytılıw maqseti hám intonaciyasına qaray, ádettegi jay gápler sıyaqlı xabar, soraw, juwap, buyrıq hám úndew gáp funkciyaların atqaradı. Ishki semantikalıq belgisi boyınsha maqullaw, biykarlaw, soraw, imottsional tańlaq, buyrıq, qarımqatnas, bokativ sóz-gápler sıyaqlı túrlerge bólinedi.
Maqullaw hám biykarlawshı sóz-gápler. 1. Maqullawshı sóz-gápler. Sózgáplerdiń bul túri tiykarǵı gápten ańlatılǵan pikirdi maqullaw, kelisim beriw yamasa juwap qaytarıw mánisinde qollanıladı. Maqullawshı sózgáplerdiń xızmetin, tiykarınan, awa, bar, álbette, durıs, tuwrı, júdá maqul t.b. sıyaqlı modal sózler atqaradı.
Maqullawshı sóz-gápler tómendegi mánilerde keledi:
1)soraw-juwap túrindegi dialog gáplerde juwap mánisin bildiredi: -Qaysı Mırzagúl ol. Siziń klastaǵı ma? –Awa. (Sh.A.). Sonda onı usı jerge tigesiz be? -Álbette (Ó.X.);
2)tiykarǵı gáptegi pikirge kelisim beriw mánisin ańlatadı: Sen barıp qazını alıp kel§ –dedi. -Ájep.
- Yaqshı, qansha waqıt kerek?-dedi oylanıp xatker.
- Bir hápte. - Maqul. Sol komissiyaǵa siz, álbette, qosılasız. –Meyli (T.Q.). Erteń seni ózim mashinaǵa mindiemen, yaqshıma?-Yaqshı. (Sh.A.) ;
97
3)maqullawshı sóz-gáp jay maqullaw mánisin bildiredi. Bunday jaǵdayda sóz-gáp dáslepki pikirdi maqullaydı yamasa sóylewshi óz pikiriniń durıslıǵın ózi maqullaydı: -Biziń sharayatımızda hárbir atız bir jıl, eki jıldan keyin qayta tegislewdi talap etedi. -Qosımsha shıǵın ǵoy.-Durıs. Biraq, ekinshi tegislew hár gektarǵa eń keminde jáne on-onbes centner zúráát qosadı (T.Q.). –Awa. Álbette paxta biziń kózimizdiń qarashıǵınday qádirli (S.X). Elge basshı bolıw qıyın. Awa. Hár xojalıqtıń talabı bar. Mine, joldas Nájimovke de siziń kandidaturańız unaydı.
-Álbette§-dedi Najimov (T.Q.).
4)eske túsiriw mánisinde keledi: -Awa. Maman haqıyqat Maman dana.. (T.Q.). –Durıs! Durıs! Bular Bekbaydıń atları, -dep tastıyıqladı shekish ǵarrı
(Sh.A). Bul jigit sol bala. Awa! Awa! Onı qalay kórgenin esine túsirdi (S.X.).
2. Biykarlawshı sóz-gápler. Bul sóz-gápler tiykarǵı gáp arqalı bildirilgen pikir hám sorawlarǵa biykarlaw yamasa kelisim bermew mánilerinde qatnas jasaydı. Biykarlawshı sóz gáplerdiń xızmetinde joq, yaq, yaǵ-a, hesh, hesh te, heshnárse, heshqanday, nadurıs, durıs emes t.b. biykarlaw mánisindegi sózler qollanıladı. Biykarlawshı sóz-gápler tiykarǵı gáptiń mazmunına qatnaslı hár túrli máni ottenkilerine iye boladı:
1)soraw-juwap mánisindegi dialog gáplerdegi soraw gáplerge biykarlawshı juwap mánisin bildiredi: -Ol adamdı tanıysız ba? –Joq. Atın esitkenmen (S.X.). –
Siz ayıbıńızdı moyınlaysız ba?-Yaq. –Joldas Bekasov, siz ózińizdiń etken háreketińiz tuwralı ne aytasız?-Heshnárse;
2)emotsional-ekspressivlik máni ańlatadı: Ol keshegi Ayımǵa aytqan jala sózlerin qaytaladı. Aqbalanıń túgi tebendey shanshıldı. –Joq! Bul bolmaǵan gáp. Eger ıras bolsa, ol meniń perzentim emes. –Joq! Men bul qorlıqqa shıday almayman! Qojban! Qojban! (S.X.) ;
3)biykarlawshı sóz-gápler kúsheytiwshilik mánige iye boladı. Bunday jaǵdayda sóz-gáp xızmetindegi sóz qaytalanıp yamasa qospalanıp qollanıladı:
-Nóker jıynawǵa kómek eteseń be, joq pa? –Joq, joq, joq! (T.Q.). –Yaq, yaq! kewilge kelgen is, álbette, boladı. Men tek aytıp qoya bermeymen (R.F.). Bul sıyırdı «aldı» dep kempirine barmaq bastırıp qaǵazlarıńızdı almadıńızlar ma? –
Yaq! Heshqanday. (A.S.) ;
4)pikirler arasındaǵı qarama-qarsılıqtı bildiredi: - Basshı xalıqtıń bilgenin bilse jetkilikli, - dedi Dáwletov. – Durıs emes! - dep qarsılastı basqa dawıs
(T.Q.).
Soraw sóz-gápler. Soraw sóz-gápler tiykarǵı gápten ańlatılǵan pikirge qatnaslı soraw mánisin bildiredi. Soraw gáptiń keynine soraw belgisi qoyıladı. Sózgáplerdiń bul túri nege, newe, ne ushın, ya, solay ma, máselen, ırastan ba, durıs pa, solay de, bul nesi, ne bále, qáydem t.b. soraw mánili sózler arqalıbildiriledi.
98
Soraw sóz-gápler anıq soraw mánisinde keliw menen qatar, emotsionalmodallıq ottenkilerge de iye boladı:
1)tiykarǵı gáptegi pikirge buyrıqlı mánidegi soraw mánisin bildiredi: Buǵan xojalıq basshshıları ayıplı, - dedi brigadir. –Nege? Direktordıń qısqa hám qatal sorawı Aralbevti albırattı. Brigadir menen málelimiz kóp. –Nege? Bıyıl brigadir kútá qıtırmır. Bıltır bunkerdi neshe kilogramǵa jazsa, bıyıl jartısı da joq. –Ne ushın? Siz ruxsat etpeytuǵın kórinesiz (T.Q.).
2)soraw mánisindegi emotsional-modallıq ottenkilerdi bildiredi. Bul mánide, kóbinese tańlanıw, gúdikleniw mánisin bildiretuǵın ya, he, ne, ne bále t.b. soraw mánisindegi sózler qollanıladı: -Awa, usı jerde gújimli háwiz bar edi. Ol joq. –Ya? Joq deyseń be?! -He? Kúlip atırsań ba?! –Joq, Ayım apa (S.X.). – Ne bále? Shınıń menen kúle almaysań ba? (T.Q.).
Emotsional-modallıq máni sóz-gápler qaytalanıp yamasa sol xızmettegi sózler qospalanıp qollanılǵanda kúsheytilip aytıladı: - Aǵa, waqtında shıqqan kúndi qaytıp uyasına tıǵa almaysań!-Ya, ya? Mınaw ne deydi-ay! –Awa. Ol qız Mırzan aǵanıń úyinde toqtaǵan eken. Mırzan aǵanı bir jazıw atıp ketipti.- Ya? Ne ushın? (S.X.).
3)sorawlı mánidegi maqullawdı bildiredi. Bul mánide, tiykarınan, xosh modal sózi qollanıladı: Mırza Uluǵbek saraymanǵa qarap:
-Máwlana Muxitdinge xabarshı ketti me?-dep soradı.
-Xabarshılar barıp, qaytıp keldi anháziretim..
-Xosh?
-Máwlan Muxitdin awız qáste qusaydı, apháziretim.
-Qaysı kitap, qaysı qoljazbalar qozǵalanın jaqsı bilesiz be?
-Biliw qıyın emes, dáwletpana.
-Xosh?
-Mırza Uluǵbek háziretiń bahalı kitapların.
(Á.Ya.).
Buyrıq hám tańlaq sóz-gápler. Sóz gáplerdiń buyrıq túri tiykarǵı gáp arqalı ańlatılǵan pikirge qatnaslı buyrıq, ótinish etiw, jekiriniw t.b. mánilerdi bildiredi. Buyrıq sóz gápler modallıq mánige ótken feyiller, tańlaqlar hám eliklewishler sózlerden boladı.
Buyrıq sóz-gápler de birneshe mánilik ózgesheliklerge iye boladı:
1)keskin májbúrlew mánisindegi buyrıqtı bildiredi: Boldı! Usı kúlgeniń jeter!
–dep ashıwlanǵan edi. Ósh! Ol gáptiń biykar (A.S.). – Qoysın!-a! hárkimnen bir bilmeslik kete berse, mıńsan eki adam bar, aqıbeti ne bolmaqshı bunıń? (I.Q.). – Toqtat! seniń tilińdi qırqıw kerek! (K.M.);
2)Ótinish-tilek mánisindegi buyrıqtı bildiredi: Boldı. Tanabay jılaǵannan payda joq, boldı endi (Sh.A.). – Seniń anaw Jumaq-sumaqlarıńnan kelgen bále emes pe? – Qoy! Olardı awzıńa alma (S.X.);
3)adam hám haywanlarǵa qatnaslı biyırıw, belgi beriw mánilerinde qollanıladı: - Ne dedińiz? – Css! – dedi Ubaydulla sultan (T.Q.). Posh! Posh! Jol ber, shıǵıń bir shetke (M.T.). Hıqq! Súw! - degen dawıslar hár jer-hár jerden esite basladı (A.S.).
99
Tańlaq sóz-gápler tiykarǵı gáp arqalı ańlatılǵan pikirge, waqıya hám hádiyselerge sóylewshiniń hár túrli tańlanıw sezimlerin bildiredi. Tańlaq sózgáplerdiń wazıypasın óz aldına gáplik intonaciyaǵa iye bolǵan tańlaqlar atqaradı.
Tańlaq sóz-gápler tiykarǵı gáptiń mazmunına qatnaslı birneshe mánilik ózgesheliklerge iye boladı:
1)sóylewshiniń haqıyqatlıqqa bolǵan unamlı ya unamsız emotsionalekspessivlik qatnasların bildiredi: Oho! Aǵamnıń qolı tap temirshi ustanıń qolınday sirá qayıspaydı (A.B). Ya quday! Seyilbek quwanǵanınan baqırıp jiberdi (X.S). Bárekella. Mine, bunı qaharmanlıq dese boladı (R.F). Úwh! Menińshe, onı Ǵayıp xan demey, Ǵayıp jumbaq degen abzal (T.Q). -Átteń! Altın taqtımdı saǵan tapsırǵanımda ne boldı (A.Ya);
2)sóylewshiniń haqıyqatlıqqa bolǵan unamlı ya unamsız emotsional bahasın bildiredi: Yasha! Áhmiyetli másele menen qızıqsınıp otırsań. Bereket tap! Jumıslarımızdı pitkeridiń, saǵan alǵısımız kóp. Ay aqmaq! Bul balanıń esi bolsa.. (Sh.A.). Pah, pah!. Aytjan sózlerińiz qanday jaǵımlı (A.B.). – Bádbaq!
Qas qabaǵınan qar jawadı da júredi, -dep ózinshe gúbirlendi Ermat (M.A.). Tańlaq sóz-gápler qaytalanıp yamasa qospalanıp kelgen tańlaqlardan
bolǵanda, kúshli imotsional ekspressivlik mánige iye boladı: -Áttegen-ay, áttegen-ay! kórdiń be, bul dinsiz shoshqalardıń isine qarań, -dedi qazı. -Haw- haw! Bul ne hádiyse! Haw, sen bayaǵı óteshtiń qoyın baqqan bala emesseń be? –Awa, sol balaman.-Áy, qoya! (S.X.).
Etiketlik hám vokativ sóz-gápler. Etiketlik sóz-gápler házirgi ádebiy tilde turmısqa baylanıslı keń qollanıladı. Bul sóz-gáplerdiń xızmetin qarım-qatnas, úrip ádetke baylanıslı qollanılatuǵın sálemlesiw, xoshlasıw, alǵıs aytıw, qutlıqlaw, harmasın aytıw, keshirim soraw, kewil aytıw t.b. mánilerde qollanılatuǵın sózler atqaradı:
1) sálemlesiw, sorasıw, xoshlasıw mánilerindegi sóz-gáp funkciyasında keledi: -Assalawma áleykum. -Waleykum assalam. Eralı aman qayttıń ba?(S.X.).
-Јodalaq. Amansız ba? -Gúlsánem. – Shúkir.
-Aysánem. – Xosh, xosh. Tez, tez xabar alıp turıń (S.X.);
2) qutlıqlaw, tilek bildiriw mánisin ańlatadı: Bayramıńız benen! Jańa jıl bayramıńız benen!(gazetadan).
-Qutlı bolsın, qudaǵay.
-Birge bolsın (R.F.).
-Amanlıq, sen ne qılatuǵın boldıń?
–Men kete bereyin biy aǵa.
-Jolıń bolsın. (T.Q.).
Ortadaǵı stol janında turǵan stuldı kórsetip, Aypanǵa usındı Dárman.
- Raxmet. Aypan bir qatar kóz benen sholıp shıqtı (S.X.).
100