Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis (A.Dáwletov 2009)

Abatbay Dáwletov Mádenbay

Dáwletov Mámbetkerim

Qudaybergenov

Házirgi qaraqalpaq ádebiy tili. Sintaksis

Nókis - 2009

1

I bap

Kirisiw

Tayanısh sózler: sintaksis, sintaksis páni, sintaksislik birlikler, sóz, sóz formaları, sóz dizbegi, gáp, jay gáp, qospa gáp, tekst, sintaksislik baylanıs, sintaksislik qatnas, sintaksislik baylanıs quralları, intonaciya, orın tártip, t.b.

§ 1. Sintaksistiń izertew obyekti. Til – qarım-qatnas jasaw, pikir alısıw hám túsinisiwdiń eń áhmiyetli quralı. Onıń qarım-qatnaslıq xızmeti gáp arqalı támiyinlenedi. Sonlıqtan házirgi sintaksislik kózqaraslar boyınsha gáp sintaksistiń oraylıq obyekti sıpatında túsiniledi.

Sintaksis – til ilimindegi eń qospalı hám quramalı taraw. Onda sóz hám sóz formalarınıń, gáplerdiń óz-ara sintaksislik baylanısıw nızamlıqları, olardıń sóylewde aynalısqa túsiw dinamikası úyreniledi.

Sóz hám sóz formaları sintaksislik baylanısqa túsiw arqalı dáslepki leksikalıq mánisin saqlaw menen qatar, absrtakciyalanǵan sintaksislik qatnaslardı (mánilerdi) payda etedi. Demek, sóz hám sóz formalarınıń aylanısqa túsiw dinamikası forma menen máni birliginen turatuǵın sintaksislik birliklerdi dúzedi. Sonlıqtan sóz hám sóz formaları leksikanıń yamasa morfologiyanıń úyreniw obyekti bolıp qalmastan, son ıń menen birge sintaksistiń de izertlew obyektine kiredi.

Lingvistika iliminde «til-sistemalardıń sisteması» dep qaraladı. Til sisteması tildiń birneshe tarawlarınıń basqıshpa-basqısh bir-birine baylanıslı bolǵan birlikleriniń dúzilisnen turadı. Til tarawlarınıń tómengi basqıshı – fonetika, eń joqaprǵı basqıshı-sintaksis. Demek, sintaksis sóz hám sóz formaların, olardıń sintaksislik baylanısı arqalı dúziletuǵın sóz dizbegi hám gáptiń dúzilisi, bir tutas sintaksislik pútinlikti – tekstti izertletuǵın ilim.

Sintaksistiń izertleniw tariyxına názer awdarsaq, onıń úyreniliw obyektiniń hár túrli ekenligi kórinedi. Bir qatar izertlewshiler sintaksis-sóz dizbegi haqqındaǵı ilim dep esaplap, onıń tiykarǵı wazıypası sózlerdiń baylanısıw nızamlılıqların anıqlawdan ibarat dep kórsetedi. Bul kózqarastaǵı izertlewshiler gápti óz aldına sintaksislik birlik dep esaplamay,onı sóz dizbeginiń bir túri dep qaraydı. Bul sıyaqlı pikir rus izertlewshileri F. F.Fortunatov hám onıń shákirtleri tárepinen usınıladı.1

Ekinshi topar izertlewshilerdiń miynetlerinde sintaksis gáp hám onıń bólekleri haqqındaǵı ilim dep esaplanadı. Bulardıń túsinigi boyınsha sózlerdiń barlıq baylanısıw túrleri gápti dúziwshi elementler sıpatında úyreniledi. Bul sıyaqlı kóz qaras B.Delbryuktiń miynetlerinen orın aladı.2

Úshinshi topar izertlewshiler tárepinen sóz dizbegi hám gáp hár qaysısı óz aldına sintaksistiń úyreniw obekti dep qaraladı.3

2

Sonday-aq, sintaksislik birliklerdi úyreniw turkologiyalıq ilimiy miynetlerde de hár túrli bolıp kórsetiledi. Máselen, ótken ásirdiń 90jıllarında basılıp shıqqan «Ózbek tiliniń mazmuniy sintaksisi» atlı miynette sintaksislik birlik retinde sóz dizbegi, gáp hám qospa gáp sıyaqlı úsh túri kórsetiledi.1 Al «ózbek tiliniń nazariy grammatikası» atlı miynette sóz dizbegi sintaksisi, gáp sintaksisi hám tekst (matn) sintaksisi sıyaqlı túrlerge bólinedi.2 Bulardaǵı ayırmashılıq, dáslepki miynette jay hám qospa gáptiń hárqaysısı óz aldına sintaksislik birlik dep esaplanadı hám tekst sintaksislik birlik retinde kórsetilmeydi. Sońǵı miynette qospa gápti gápke qarama-qarsı qoyıw múmkin emes. Onı gáptiń bir túri sıpatında úyreniw maqsetke muwapıq boladı. Bunda tekst sintaksislik birlik retinde kórsetiledi.

Sintaksislik birlikler haqqında hár túrli kózqaras qaraqalpaq tiliniń sintaksislik qurılısın izertlewshilerdiń miynetlerinen de orın aladı. A.Nájimovtiń «Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis» atlı joqarı oqıw orınlarına arnalǵan qollanbasında «Sintaksis uluwma eki tarawdan turadı: jay gáplerdiń sintaksisi hám qospa gáplerdiń sintaksisi» dep kórsetiledi.3 Bul avtordıń túsinigi boyınsha sóz dizbegi óz aldına sintaksislik birlik retinde kórsetilmeydi, ol jay gáplerdiń quramında úyreniledi. Al, «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası. Sintaksis miyneti, tiykarınan, úlken eki obyektini – sóz dizbegi menen gápti óz ishine aladı dep kórsetiledi.4

Haqıyqatında, sintaksis pániniń úyreniw obyektin tap usı dárejede tek eki sintaksislik birlik – sóz dizbegi menen gápten turadı dep sheklew házirgi sintaksis iliminiń anıqlawlarına sáykes kelmeydi. Sintaksis pániniń izertlew obyekti retinde sóz dizbeginiń de, gáptiń de, hátte teksttiń de dúziliwine tikkeley qatnaslı bolǵan sóz hám sóz formaları, olardıń sintaksislik baylanısları sintaksislik birlik dep qaralıp, sintaksistiń tiykarǵı izertlew obyektleri retinde

úyreniledi.

Sóz hám sóz formaları sóz dizbeginiń, sóz hám sóz dizbegi jay gáplerdiń dúziliwi ushın, jay gáplerdiń sintaksislik baylanısı qospa gáplerdiń, jay hám qospa gáplerdiń bir tutas baylanısı tekst sintaksisiniń dúziliwi ushın basqıshpabasqısh qurılıs materialı xızmetin atqaradı. Demek, sintaksis pániniń izertlew obyektine sóz hám sóz formalarınıń sintaksislik baylanısı, sóz dizbegi, jay gáp, qospa gáp hám tekst sintaksisi kiredi. Bul atalǵan sintaksislik yaruslar sintaksis pániniń izertlew obyekitine kirgen menen, tiykarǵı oraylıq orındı tilde kommunikativlik xısmetti atqaratuǵın gáp iyeleydi. Solay etip, tildiń qarımqatnaslıq xızmeti gáp arqalı támiynlenedi.

§2. Sintaksislik birlikler. Joqarıda sóz etilgenlerden belgili, házirgi sintaksislik izertlewlerde sintaksislik birliklerdiń sanı hár túrli. Olar ekewden baslap bes túrge deyin kórsetiledi.

Rus hám túrkiy tillerindegi joqarı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlarda hám ilimiy miynetlerde sintaksislik birliklerdiń úsh túri – sóz dizbegi, jay gáp hám qospa gáp1 yamasa sóz dizbegi, gáp hám tekst sintaksisi2 sıyaqlı túrleri kórsetilse, basqa bir miynetlerde3 sóz dizbegi, jay gáp, qospa gáp hám tekst sintaksisi sıyaqlı

3

kommunikativlik xızmet atqaradı. Mısalı: Ol paxtanı mashina menen terdi. Ol watanǵa ayanbay xızmet etti. Jańa jay salındı, t.b.

Bul gáplerdiń quramında paxtanı terdi, mashina menen terdi, watanǵa xızmet etti, ayanbay xızmet etti sóz dizbekleri kelip, olardıń biri bas sóz (terdi, xızmet etti), ekinshisi ( paxtanı, mashina menen, watanǵa) baǵınıńqı sóz retinde óz ara mánilik baylanısqa túsedi. Demek, sóz hám sóz formaları sóz dizbegi hám gápti dúziwshi, hátte sintaksistiń barlıq basqıshlarına qatnaslı sintakasislik birlik retinde xızmet atqaradı.

Sóz dizbegi – eki yamasa birneshshe mánili sózlerdiń grammatikalıq baylanısınan dúziletuǵın predikativlik emes sintaksislik birlik. Ol neshe sózdiń dizbeginen tursa da, mánilik hám grammatikalıq jaqtan qospa mánidegi nominativlik túsinikti bildiredi.

Sóz dizbegi gáptiń quramına kirip, onıń qurılıs materialı xızmetin atqaradı.

Jay gáp – bir sózden yamasa bir neshshe sózlerdiń sintaksislik baylanısınan dúziletuǵın predikativlik sintaksislik birlik. Gáptiń ózine tán grammatikalıq – mánisi predikativlik. Bul máni máhál, bet hám modallıq belgileri menen sıpatlanadı.

Jay gáp óz aldına pikir tıyanaqlılıǵına iye bolıwı, grammatikalıq mánisiniń predikativlikti bildiriwi, gáplik intonaciyaǵa iye bolıwı menen basqa sintaksislik birliklerden ayırılıp turadı.

Qospa gáp – eki yamasa bir neshshe jay gáplerdiń sintaksislik baylanısınan dúziletuǵın bir pútin sintaksislik birlik. Qospa gáptiń quramına kirgen jay gápler predikativlikti bildiredi, biraq óz aldına pikir tıyanaqlılıǵına iye bola almaydı. Olardıń pikir tıyanaqlılıǵı qospa gáp neshe jay gápten dúzilse de, sol komplektstiń bir pútinligi arqalı ańlatıladı.

Tekst – mánilik hám dúzilislik jaqtan baylanısqan bir tutas sintaksislik birlik. Teksttiń dúziliwine jay hám qospa gápler qatnasadı. Bul sintaksislik birliklerdi tekstke sóz formaları, dánekerler, intonaciya hám t.b. qurallar biriktiredi. Teksttiń qurılısın dúzgen sintaksislik birlikler bir-birine baylanıslı bir pútin mazmunǵa iye boladı.

§3. Sintaksis pániniń úyreniliw baǵdarları. Sintaksis pániniń teoriyalıq jaqtan hár túrli baǵdarlarda úyrenilip kiyatırǵanı málim. XIX ásirdiń ekinshi yarımı, XX ásirdiń basında sintaksislik birlikler logikagrammatikalıq hám formal-grammatikalıq baǵdarlarda úyrenildi. Logikalıq baǵdar boyınsha sintaksislik birliklerdi úyreniwde mánige áhmiyet beriledi. Al formalıq aspekt boyınsha grammatikalıq birliklerdiń formal belgisi bas baǵdar etip alınadı.

Sońǵı waqıtları sintaksislik birliklerdi kóp aspektli baǵdarlarda úyreniw principleri orın aldı. Joqarıda atalǵan logikalıq hám formalıq baǵdarlardıń biriktirilgen struktura-semantikalıq hám semantika-strukturalıq usılları izertlewlerde keń qollanılıp kiyatır.

5

Haqıyqatında da, til iliminiń uzertlew obyektine kiretuǵın grammatikalıq kategoriyalar forma menen máni birliginen dúziledi. Sonlıqtan forma menen máni bir-birine baylanıslı bir pútinniń e ki belgisi retinde qaraladı.

O.Espersin «hárbir til izertlewshi hádiyseni eki tárepleme – formadan mánige yaki mániden formaǵa qaray izertlewi múmkin» dep esaplaydı.1 Dialektikalıq nızamlılıqlarǵa tiykarlanǵan bul eki princip, yaǵnıy «formadan mánige qaray» hám «mániden formaǵa qaray» barıw principleri bir-biri menen tıǵız baylanıslı úyreniledi. Bulardıń ekewinde de úyreniletuǵın obyekttiń formalıq belgisi materiallıq baza bolıp esaplanadı.

Bul printsplerdiń bir-birinen ayırmashılıǵı «formadan mánige qaray» principinde izertlenetuǵın grammatikalıq kategoriyalardıń formalıq belgisi birinshi gezekte kórsetiledi de, sol formadan kelip shıǵatuǵın mániler formalıq belginiń óz ishinde dizimge alınıp beriledi. Al, «mániden formaǵa qaray» barıw principinde grammatikalıq kategoriyanıń mánilik belgisi birinshi kórsetiledi, sol mánini bildiretuǵın formalar hárbir mánilik túrdiń óz ishinde dizimge alınıp bayanlanadı.

Sintaksislik birliklerdiń, sonıń biri gáptiń dúzilisin úyreniw sintaksislik ilimde kóp aspektli sıpatqa iye boladı. Gáptiń dúzilisi formalıq (strukturalıq), kommunikativlik hám semantikalıq aspektlerde úyreniledi.

Formalıq aspekt boyınsha úyreniw gáptiń qurılımlıq belgisine tiykarlanadı. Gáptiń qurılımlıq tiykarın gáptiń bas aǵzaları dúzetuǵını esapqa alınadı. Máselen: Qara mallar jayılıp júr degen gáptiń qurılımlıq belgisi ataw formasındaǵı atlıq penen házirgi máhál feyiliniń sintaksislik baylanısınan dúzilgen predikativlikti bildiredi. Bunda gáptiń formalıq dúziliwi ushın ataw formadaǵı atlıq penen feyildiń meyil, máhál hám modallıq kategoriyaları qatnasqan. Uluwma gáptiń mánisi qara mallardıń jayılıp júrgenligi tuwralı xabarlaydı. Bul gáp basqa leksikalıq birlikler menen tolıqtırılǵanında da (Awıldıń qara malları jaylawda jayılıp júr) gáptiń dáslepki qurılımlıq dúzilisi saqlanadı. Gáp sintaksislik jaqtan baslawısh toparı, bayanlawısh toparı bolıp eki toparǵa bólinedi. Hárbir topardıń quramındaǵı sózler sintaksislik baylanısqa túsip, bas aǵzalardıń keńeyttiriwshi aǵzası xızmetin atqaradı.

Gáptiń kommunikativlik aspektinde onıń dúziliw mexanizmi sóylew jaǵdayına, sóylewshiniń gáptiń mazmunın xabarlaw maqsetine baylanıslı qurıladı. Gáp dúzilisi jaǵınan sintaksislik (formalıq) aǵzalarǵa emes, kommunikativlik wazıypasına qaray, aktual aǵzalarǵa bólinedi. Logikalıq subyekt (tema) sóylem predmetin bildiredi, logikalıq predikat (rema) xabarlawdıń jańalıǵı retinde sóylem predmeti haqqında jańalıq xabarlaydı, subyekttiń ne nátiyje islegenligi xabarlanadı. Máselen: Oqıwshılar kósheni tazaladı degen gáp kommunikativlik xızmeti boyınsha oqıwshılardıń ne islegenligi tuwralı xabarlaydı. Oqıwshılar neni tazaladı? – kósheni tazaladı. Bundaǵı sóylewshiniń xabarlaw maqseti – oqıwshılardıń kósheni tazalaǵanlıǵın xabarlaw. Eger sóylewshi usı gáptiń kommunikativlik wazıypasın basqasha xabarlaytuǵın bolsa, onda sózlerdiń orın tártibin

6

ózgertiw arqalı kommunikativlik xızmetin basqasha quradı: Kósheni oqıwshılar tazaladı bolıp qurıladı. Kósheni kimler tazaladı? – oqıwshılar tazaladı. Yaǵnıy kósheni basqa birewler emes, oqıwshılardıń tazalaǵanı uǵınıladı. Bunda kósheni sózi sóylem predmeti - tema, al oqıwshılar sózi sóylem jańalıǵı - rema wazıypasın atqaradı. Bul jaǵday gáptiń kommunikativlik dúzilisin (aktual bóliniwin) bildiredi.

Házirgi sintaksislik izertlewlerde gáptiń semantikalıq qurılısın úyreniw sintaksistiń tiykarǵı baǵdarınıń biri retinde qaraladı. Haqıyqatında da, adamlardıń qarım-qatnas jasawı gáp arqalı iske asadı. Gápten qanday da bir adam oyında payda bolǵan obyektivlik shınlıq waqıyalar haqqındaǵı mazmun ańlatıladı. Sonlıqtan sońǵı waqıtlardaǵı izertlewlerde gáptiń semantikalıq mazmunın úyreniwge keń dıqqat awdarılıp kiyatır.

Sintaksislik birliklerdiń semantikalıq dúzilisin izertlewde eki túrli baǵdardıń orın alıp kiyatırǵanı málim. Bul izertlew baǵdarınıń birinshisinde sintaksislik birlikler, ásirese gáptiń semantikalıq dúzilisin tilden tısqarıda emes, al til materiallarınan izlew usınıladı. Bul baǵdarda izertlew N.Yu.Shvedovanıń miynetlerinde hám «Russkaya grammatika» da (1980) qollanıladı. Bul baǵdarda izertlew ámeliy úyreniw ushın bir qansha jeńil hám anıq. Sebebi izertlenetuǵın sintaksislik birliktiń forma menen máni birliginen dúziletuǵını, usı eki belginiń tiykarında onıń formalıq hám semantikalıq dúzilisiniń anıqlanatuǵını esapqa alınadı.

Sintaksislik birliklerdi semantikalıq aspektte izertlewdiń ekiinshi baǵdarı biraz qospalı sıpatqa iye. Bul baǵdar boyınsha izertlewshi gáptiń semantikalıq dúzilisin kontekst, situaciyaǵa baylanıslı gáptiń nominativlik aǵzalarınıń leksikalıq mánisinen izlewi tiyis.Yaǵnıy gáptiń semantikalıq dúzilisin tilden tısqarı ekstralingvistikalıq baǵdarda sóylewshiniń sanasında obyektivlik waqıyanıń sáwleleniwi dep esaplaydı. Ekstralingvistikalıq izertlewdiń qospalı sıpatqa iye eknligin esapqa alıp, G.A.Zolotova gáptiń semantikalıq dúzilisin tilden tısqarıdaǵı situaciyadan izlewge urınıw belgili qıyınshılıqlarǵa alıp keledi dep kórsetiledi.1

Demek,sintaksislik birliklerdi joqarıda aytılǵan eki baǵdarda izertlew múmkin. Bul baǵdarlardıń birinshisi úyreniw ushın biraz anıq túsiniklerge iye bolıp keledi. Sonlıqtan sabaqlıqta qaraqalpaq tiliniń sintaksislik birlikleriniń semantikalıq dúzilisin ámeliy hám teoryalıq jaqtan úyreniwde tildiń materiallıq bazasına tiykarlanǵan birinshi baǵdar boyınsha izertlew basshılıqqaalınadı.

Sorawlar

1. Tildiń grammatikalıq qurılısında sintaksis qanday orındı iyeleydi hám onıń úyreniw obyektleri qanday? 2. Sintaksislik birliklerdi aytıń, sonıń ishinde tildiń qarım-qatnas jasawshı eń áhmiyetli birligi qaysı? 3. Sintaksis pániniń izertlew baǵdarların aytıń, olardan dúzilislik – semantikalıq baǵdarda izertletuǵın obyekt qanday belgilerine tiykarlanadı? 4. Sintaksislik

7

baylanıs hám sintaksislik qatnaslarǵa túsinik beriń. 5. Sintaksislik baylanıstı bildiretuǵın qurallar qaysılar? 6. Sintaksislik baylanıstıń qanday túrleri bar? Mısallar keltirip túsinik beriń.

8

II bap Sintaksislik baylanıslar

§ 4. Sintaksislik baylanıs tuwralı túsinik. Sóz hám sóz formalarınıń óz ara bir-biri menen sintaksislik baylanısı arqalı sintaksislik birlikler dúziledi. Sintaksislik qatnas (máni) sintaksislik birliklerdiń komponentleri arasındaǵı sintaksislik baylanıs nátiyjesinde payda boladı. Sonlıqtan sintaksislik baylanıs sintaksislik birliklerdiń komponentleri arasındaǵı baylanıs forması, usılı, sintaksislik qatnas sintaksislik birliklerdiń sıńarları arasındaǵı mánilik qatnası retinde úyreniledi. Mısalı: Paxtanı mashina menen teriw. Bizler sawınshılarmız. Qıs baslanıp, kún suwıttı. Bulardıń hámmesi de sintaksislik birlikler. Olardıń sıńarları arasında sintaksislik baylanıs hám qatnas bar. Dáslepki sintaksislik birliktiń (sóz dizbeginiń ) komponentleri bir-biri menen tabıs seblik (nı) hám tirkewish (menen) arqalı baylanısqan. Bul baylanıs quralları sol sóz dizbegi komponentleriniń formalıq belgisi. Al sol formalıq baylanıs nátiyjesinde sózler óz-ara mánilik baylanısqa túsip, obyektlik qatnaslardı bildierdi. Ekinshi sintaksislik birlik-jay gáp. Onıń komponentleri arasındaǵı baylanıs baslawıshbayanlawıshlıq qatnastaǵı predikativlikti bildiredi. Onıń formalıq belgisi retinde betlik affiksi qatnasadı. Úshinshi sintaksislik birlik - qospa gáp. Bunıń komponentleri baǵınıńqı gáptiń bayanlawısh forması arqalı baylanısqan. Bundaǵı mánilik qatnas is-háreket, waqıyaları izbe-iz islenetuǵın mezgilleslikti bildiredi.

Sintaksislik baylanıs hám qatnas gáptiń quramında grammatikalıq (formal) baylanısqa túspeytuǵın sózlerde de qollanıladı. Máselen: kiris aǵza hám qaratpalar gáptiń bas aǵzaları menen sintaksislik (formal) baylanısqa túspeydi. Biraq gáptiń mazmunı yaki onıń bir aǵzası menen mánilik jaqtan baylanısadı: 1. Durıs, hámmesi de bir úlgide jazılǵan eken. 2. Sizge, álbette, minnetdarman, aǵalarsha ǵamxorsız. 3. Xalıqtıń ullı úmitine, bahadır ulına qayırlı sapar tilep, sen de azǵana dem al, ádiwli oqıwshım! (T.Q).

Bul mısallarda birinshi gáptegi dıqqat etilgen sóz gáptiń uluwma mazmunı menen baylanısıp, maqullaw mánisin, ekinshi gáptegi dıqqat etilgen sóz gáptegi bir aǵzaǵa (sizge sózine)qatnaslı isenim bildiriw mántsin bildiredi. Al eń sońǵı gáptegi dıqqat etilgen sóz tıńlawshıǵa qarata aytılıp, qaratıw mánisinde qollanılǵan.

Sonday-aq, házirgi sintaksislik ilimde gáptiń ekinshi dárejeli aǵzalarınıń ayrıqsha bir túri dep úyrenilip kiyatırǵan determinantlarda da sintaksislik baylanıstıń kúshsizlenetuǵını sóz etiledi. Ózbek tilindegi ayrım miynetlerde

9

«bunday tiptegi baylanıs ayrıqsha tipti – erkin baylanıstı dúzedi» depkórsetiledi.1 Demek, mánilik qatnastı bildiriwshi sintaksislik birlikler predikativlik hám predikativlik emes bolıp ekige bólinedi. Predikativlik qatnas baslawıshbayanlawıshlıq qatnastaǵ gáplik strukturanı dúzedi. Predikativlik emes qatnastaǵı

sózlerdiń dizbegi baǵınıńqılı baylanıstaǵı sóz dizbegin quraydı.

§5. Sintaksislik baylanıstı bildiriwshi qurallar. Sóz dizbegi, jay gáp, qospa gáp hám tekstlerdiń bóleklerin baylanıstırıwshı qurallarǵa sintaksislik baylanıstı bildiriwshi qurallar delinedi. Sintaksislik baylanıstı bildiriwshi qurallardıń xızmetin sóz formaları (seplik, tartım, betlik affiksler), kómekshi sózler (tirkewish, dáneker, janapay), ayırım mánili sózler (almasıqlar), sózlerdiń orın tártibi hám intonaciya atqaradı.

1.Sóz formaları. Sóz dizbegi hám jay gáptiń quramındaǵı sózler sóz ózgertiwshi affiksler baǵınıńqılı qospa gáptiń sıńarları baǵınıńqı gáptiń bayanlawısh formaları arqalı tómendegishe baylanısadı:

a) seplik affiksleri sóz dizbeginiń quramındaǵı atlıq penen feyil sózlerdi baylanıstırıp, basqarıwshı baylanıstaǵı feyil sóz dizbegin dúzedi. Bul baylanıstaǵı sóz dizbeginiń quramındaǵı sózler obyektlik hám pısıqlawıshlıq qatnaslardı bildiredi: ǵawashanı suwǵarıw, dápterge jazıw, suwda júziw, awıldan keldi, toǵaydan shıqtı hám t.b.;

b) tartım affiksi arqalı baylanısıw eki atlıq sózdi baylanıstıradı. Tartım affiksli atlıq iyelik sepligindegi atlıq penen baylanısıp, izafetlik baylanıstaǵı atawısh sóz dizbegin dúzedi: dáryanıń suwı, Araldıń balıǵı, inimniń kitabı hám t.b.;

d) betlik affiksi predikativlik qatnastaǵı sózlerdi baylanıstıradı. Bul affiks arqalı baylanısqan sózler bette, sanda kelisip, kelisiw usılı menen baylanısadı. Kelisiw, tiykarınan, gápke tán bolıp keledi: Men sawınshıman. Bizler qurılısshılarmız. Sen oqıwshısań. Olar paxtakesh, t.b.

Sóz formaları baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi de baylanıstıradı. Bul xızmetti, tiykarınan, feyildiń betlik emes hám betlik feyil formaları atqaradı.

2.Kómekshi sózler. Kómekshi sózlerden sintaksislik baylanıstı bildiriwshi qural xızmetin tirkewish, dáneker hám sintaksislik janapaylar atqaradı:

a) tirkeriwishler sóz dizbegi hám jay gáplerdiń quramında gáp aǵzaların, qospa gáplerdiń quramında jay gáplerdi baylanıstıradı. Tirkewishler arqalı baylanısqan atawısh sózler sóz dizbeginiń quramında onıń bir sıńarı bolıp keledi hám hár túrli mánilik qatnaslardı bildiredi: 1. Tanabay júk mashinası menen tegislik arqalı jónep ketti. Májilis keshke jaqın tarqadı (Sh.A.). Bunda birinshi gáptegi júk mashinası menen sıńarı obyektlik, tegislik arqalı sózi

10